سیدعلی بن محمدعلی(محمد) طباطبایی حائری (۱۱۶۱-۱۲۳۱ق)، مشهور به صاحب ریاض، از فقیهان و اصولیان شیعه در قرن‌های دوازدهم و سیزدهم قمری است. وی از مشهورترین شاگردان وحید بهبهانی بوده است که در اصول بیش از فقه متبحر بوده است، ولی با نگارش ریاض المسائل در فقه شهرت بیشتری یافت و به صاحب ریاض معروف شد. فقیهانی مانند ابوعلی حائری، شیخ احمد احسایی، محمدباقر شفتی و فرزندش سید محمد مجاهد نزد او شاگردی کرده‌اند.
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | سیدعلی بن محمدعلی(محمد) طباطبایی حائری |
| لقب | صاحب ریاض |
| نسب | سادات حسنی |
| تاریخ تولد | ۱۲ ربیع‌الاول ۱۱۶۱ق |
| محل زندگی | عراق |
| تاریخ وفات | ۱۲۳۱ق |
| محل دفن | حرم امام حسین (ع) |
| شهر وفات | کربلا |
| خویشاوندان سرشناس | سید محمد مجاهد |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | وحید بهبهانی • صاحب حدائق • محمد علی بهبهانی |
| شاگردان | ابوعلی حائری • اسدالله دزفولی • سید محمد باقر شفتی • محمد شریف مازندرانی • شیخ احمد احسایی • سید محمد مجاهد طباطبایی • سید مهدی طباطبایی • سید حسین موسوی خوانساری • محمدصالح برغانی |
| تألیفات | ریاض المسائل • شرح مفاتیح الشرایع رساله‌هایی در ابواب مختلف فقه و اصول |
| سایر | مبارزه با اخباری گری با نوشتن «الرسالة البهیه» |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | بنای دیواری در اطرف کربلا برای جلوگیری از نفوذ و حمله وهابیان • خریداری و وقف باغ‌های اطراف کربلا برای ساکنان و اهالی آن • تلاش برای برقراری نظم و انضباط در کربلا |
او با نگارش الرسالة البهیه به مبارزه با اخباریگری برخاست. ساخت دیواری محکم در اطراف کربلا بعد از حمله وهابیان و تلاش برای برقراری نظم در این شهر، از فعالیت‌های اجتماعی او به شمار می‌رود.
سرگذشت
سید علی طباطبایی در ۱۲ ربیع‌الاول سال ۱۱۶۱ق در کاظمین به دنیا آمد، پدرش سید محمدعلی، فرزند ابوالمعالی صغیر و او فرزند ابوالمعالی کبیر[۱] از تبار سادات حسنی، معروف به طباطبایی است که در قرن دوازدهم قمری از اصفهان به کربلا کوچ کرده‌اند. مامقانی در تنقیح المقال نام پدر وی را محمد بن علی ذکر کرده است.[۲]
سید علی طباطبایی خواهرزاده و داماد وحید بهبهانی است. نسب جدّ مادری او به مجلسی اول می‌رسد؛ مادر وحید بهبهانی، دختر نورالدین پسر ملا صالح مازندرانی است و مادر نورالدین، آمنه بیگم دختر مجلسی اول است.[۳] سید علی برادر سید عبدالکریم جد بحرالعلوم طباطبایی بوده است.[۴]
به گفته صاحب ریحانة الادب و محمد باقر خوانساری، در روز غدیر سال ۱۲۱۶ق که وهابیان به کربلا حمله کردند. سید علی طباطبایی خانواده‌اش را به پناهگاهی فرستاده بود، او و یک کودک شیرخوار در منزل بودند که وهابیان به خانه او حمله کردند، سید علی، طفل را به بغل گرفته و زیر سبدی در منزل پنهان شد، مهاجمان منزلش را تفتیش کردند اما او را نیافتند، به گمان اینکه شاید سیدعلی زیر هیزمهایی که در گوشه منزل بوده، پنهان شده باشد، هیزم‌ها را برداشتند و بر روی او انداختند، بدین ترتیب از دست آنان نجات یافت.[۵]
او در سال ۱۲۳۱ق در ۷۰ سالگی در کربلا درگذشت و در حرم امام حسین(ع) نزدیک قبر استادش، وحید بهبهانی، دفن شد.[۶]
خصوصیات اخلاقی
دانشمندان علم رجال مانند، ابوعلی حائری، صاحب روضات، صاحب ریحانة الادب، شیخ عباس قمی او را با عبارات مختلفی مانند، ثقة، جلیل‌القدر، محقق، یگانه زمان، اصولی، فقیه و صاحب کرامات ستوده‌اند.[۷] مامقانی از شدت ورع و احتیاط او نسبت به حق الناس[۸] و شیخ عباس قمی از عبادت و مداومت او بر بیداری شب‌های جمعه سخن گفته‌اند.[۹]
میرزا احمد نیشابوری با این که با صاحب ریاض عناد داشت، اما در کتاب رجالش از تخصصش در علم رجال و برخی آثارش به نیکی یاد کرده است.[۱۰] مامقانی می‌گوید، صاحب ریاض روزی از رفتن به نماز جماعت خودداری کرد، نماز گزاران از علت این امر سوال کردند، در پاسخ آنان گفت:
«من امروز در عدالت خود اشکال دارم. از این رو، نمی‌توانم امام جماعت شما باشم. آنها از علت اشکال پرسیدند. وی گفت: دختر وحید(همسرش)، حرف‌هایی به من زد که من کنترل خود را از دست دادم و به او گفتم: هر چه به من گفتی، به خودت برگردد، او دیگر نماز را با جماعت اقامه نکرد تا این که همسرش از او راضی شد.[۱۱]
فعالیت علمی و استادان
از دوران کودکی او اطلاعی چندانی در دست نیست، او در دامان دایی‌اش وحید بهبهانی پرورش یافت، مامقانی از آغاز تحصیلاتش با عبارت «فی زمان الرجولیه» یاد می‌کند، و می‌گوید پیش از این خط خوبی داشت و از راه کتابت ارتزاق می‌کرد، تحصیلاتش را نزد محمد علی بهبهانی آغاز کرد[۱۲] و نزد وحید بهبهانی ادامه داد. او در حالی در درس محمد علی بهبهانی حاضر می‌شد که، سنش از برخی همدرسانش کمتر بود.[۱۳]
وی از مشهورترین شاگردان وحید بهبهانی محسوب می‌شد. شیخ ابوعلی در منتهی المقال از میان شاگردان وحید بهبهانی، تنها شرح حال علامه بحرالعلوم و صاحب ریاض را نوشته است.[۱۴] سیدعلی شبانه و بدون اطلاع دایی‌اش در درس صاحب حدائق نیز حاضر می‌شد.[۱۵]
شاگردان
- ابوعلی حائری
- اسدالله شوشتری، نویسنده مقابس الانوار.[۱۶]
- سید محمد باقر شفتی.
- جواد بن محمد حسینی عاملی: نویسنده مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه.
- ملا جعفر استرآبادی.
- محمد تقی برغانی قزوینی.
- محمد صالح برغانی.
- محمد شریف مازندرانی.
- شیخ احمد احسائی.
- خلف بن عسکر کربلایی.
- سید محمد مجاهد طباطبایی
- سید مهدی طباطبایی.
- سید حسین موسوی خوانساری.[۱۷]
- احمد مجتهد تبریزی
محمد باقر خوانساری از مصاحبت وی با سید محسن بغدادی نجفی کاظمی و مهدی نجفی طباطبایی یاد کرده است.[۱۸]
آثار
سید علی طباطبایی در فقه، اصول و حدیث تخصص داشت، گرچه تبحرش در اصول بیش از فقه بود، ولی شهرتش در فقه بیش از اصول است. برخلاف میرزای قمی که در فقه متبحر بود، ولی شهرتش در اصول است، او و میرزای قمی هر کدام به خواهش دیگری کتابی در غیر تبحر خود نوشتند، طباطبایی ریاض المسائل را در فقه و میرزای قمی قوانین را در اصول نگاشتند.[۱۹] و هر یک با این کتاب‌ها معروف شدند، برخی از آثار او عبارتند از:
ریاضُ المَسائل فی بَیان الأحکام بِالدّلائِل
ریاضُ المَسائل فی بَیان الأحکام بِالدّلائِل کتابی فقهی و به زبان عربی است. این کتاب، از شرح‌های معتبر کتاب النافع فی مختصر الشرایع معروف به مختصر النافع تألیف محقق حلی(م ۶۷۶ ق) است. ریاض المسائل یک دوره کامل فقه استدلالی از باب طهارت تا باب دیات در دو مجلد است، که حاوی نظرات بزرگان فقه مثل شیخ طوسی، شیخ صدوق، علامه حلی، شهید اول، شهید ثانی، قاضی سعیدالدین، کلینی، محمد باقر سبزواری، طبرسی، راوندی، فاضل مقداد، فخر المحققین، مقدس اردبیلی و دیگر بزرگان است. شهرت این کتاب آن چنان بوده، که مؤلف آن، به نام صاحب ریاض مشهور شده است.
سایر آثار
- شرح مفاتیح الشرایع فیض کاشانی
- رسالة تثلیث التسبیحات الاربع فی الاخیرتین.
- رسالة الاصول الخمس.
- رسالة الاجماع و الاستصحاب.
- رسالة در تحقیق حجیت مفهوم موافقت.
- رسالة جواز الاکتفاء بضربة واحدة فی التیمم مطلقا.
- رساله اختصاص الخطاب الشفاهی الحاضر فی مجلس الخطاب.
- رسالة منجزّات المریض تحسب من الثلث او من اصل الترکه
- رسالة فی تحقیق حکم الاستظهار للحائض اذا تجاوز دمها عن العشره
- رسالة الکفّار المکلَّفون بالفروع
- رسالة اصالة برائة ذمة الزوج عن المهر.
- رسالة حجیة الشهرة.
- رسالة حلیة النظر الی الاجنبیة فی الجمله و اباحة سماع صوتها کذلک.
- حاشیة علی معالم الدین و ملاذ المجتهدین.
- جزوه‌ای در شرح مبانی الاصول الی علم الاصول
- حاشیه بر حدائق الناضره شیخ یوسف بحرانی
- حاشیه بر «مدارک الاحکام» و...[۲۱]
فعالیت اجتماعی
وی در سال ۱۲۱۷ ق برای دفاع از کربلا در برابر هجوم وهابیان، دیواری دور شهر بنا کرد. و برای حفظ نظم و رعایت قانون در کربلا قبیله‌ای از بلوچی‌ها را که قوت بدنی بالا و روحیه‌ای خشن داشتند در کربلا اسکان داد تا نظم و قانون را حفاظت کنند.[۲۲]
زمان مرجعیت وی مقارن با فتح هند بود. از این رو، وجوهات اسلامی از آنجا به دست ایشان می‌رسد که درهم‌های رسیده به او را به جهت کثرت و فراوانی آنها، تشبیه به تپه‌های خاک کرده‌اند. وی از این وجوهات در جهت خدمات اجتماعی و امور عام‌المنفعه استفاده کرد، باغ‌هایی را در اطراف کربلا خریداری و وقف ساکنان اهالی آنجا کرد.[۲۳]
بنای مسجد جامع کربلا
این مسجد در نزدیکی بازار بزرگ تجاری کربلا واقع شده است و در سال ۱۲۲۰ق. کار بنای آن به اتمام رسید. این مسجد که دارای مصلایی بزرگ است، بعد از صاحب ریاض نیز توسعه پیدا کرده و از این جهت که میرزا علی نقی طباطبایی (درگذشت ۱۲۸۹ق) اقامه نماز جماعت و تولیت آن را بر عهده داشت، به مسجد جامع میرزا علی نقی طباطبایی شهرت یافت.
فرزندان
- سید محمد، مشهور به سید محمّد مجاهد. از علمای ایران در قرن دوازدهم و سیزدهم قمری. وی در ۱۱۸۰ق در کربلا به دنیا آمد. سیدمحمد، علوم اسلامی را نزد پدرش فراگرفت و از درس استادانی چون علامه بحرالعلوم، شیخ جعفر کاشف الغطاء، آقا محمدباقر هزار جریبی و میرعبدالباقی اصفهانی در کربلا استفاده کرد وی با دختر علامه بحرالعلوم ازدواج نمود. پس از حمله وهابی‌ها به کربلا و قتل عام مردم و غارت شهر، سیدمحمد به ایران آمد. نخست در کرمانشاه نزد دایی‌اش آقا محمدعلی کرمانشاهی مدت کوتاهی توقف کرد وی سپس برای تدریس و تحقیق روانه حوزه اصفهان گردید. او مدت سیزده سال در اصفهان اقامت داشت و به تدریس و تألیف مشغول شد.[۲۴]
- سید مهدی: از استادان حوزه علمیه کربلا
پانویس
- ↑ مامقانی، منتهی المقال، ج۵، ص۶۳، ۶۵؛ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۴، ص۳۹۹-۴۰۱؛ آقابزرگ، الذریعه،۱۴۰۸ق، ج۱۱، ص۳۳۶.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، الناشر موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ج۲، ص۳۰۷؛ قمی، فوائدالرضویه،۱۳۸۵ش، ج۲، ص ۵۳۱، ص۳۲۳.
- ↑ ابوعلی حائری، منتهی المقال، ج۵، ص۶۶؛ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۴، ص۳۹۹-۴۰۱؛ قمی، فوائدالرضویه،۱۳۸۵ش، ج۲، ص۵۳۱، ص۳۲۴.
- ↑ امین،اعیان الشیعه، تحقیق حسن امین، ج۸، ص۳۱۴.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۳، ص۳۷۲؛ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش،ج۴، ص۴۰۵؛ قمی، فوائدالرضویه، ۱۳۸۵ش،ص۳۲۴.
- ↑ ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۳، ص۳۷۲؛ اعیان الشیعه، تحقیق حسن امین،ج۸، ص۳۱۴؛ مامقانی، ج۲، ص۳۰۷
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ج۲، ص۳۰۷؛ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش،ج۴، ص۴۰۲؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش،ج۳، ص۳۷۲؛ قمی، فوائدالرضویه، ص۳۲۴؛ ابوعلی حائری، منتهی المقال،۱۴۱۶ق، ج۵، ص۶۳؛ کاظمی، مقابس الانوار، ص۱۹؛ امین، اعیان الشیعه، تحقیق حسن امین،ج۸، ص۳۱۴.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، النالشر موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ج۲، ص۳۰۷.
- ↑ قمی، فوائدالرضویه، ص۳۲۴.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ج۴، ص۴۰۱-۴۰۵.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، الناشر موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث،ج۲، ص۳۰۷.
- ↑ ابوعلی حائری، منتهی المقال، ج۵، ص۶۵.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، الناشر موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ج۲، ص۳۰۷.
- ↑ ابوعلی حائری، منتهی المقال، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۶۵.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۴، ص۴۰۲.
- ↑ کاظمی، مقابس الانوار، الناشر : مؤسسة آل البيت عليهم السلام، ص۱۹.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ج۴، ص۴۰۳-۴۰۵.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ص۴۰۴.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ج۲، ص۳۰۷؛ خوانساری، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۳، ص۳۷۹.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات،۱۳۹۰ش،ج۴، ص۴۰۵.
- ↑ ابوعلی حائری، منتهی المقال، ۱۴۱۶ق،ج۵، ص۶۴-۶۵؛ خوانساری، روضات الجنات، ج۴، ص۴۰۰-۴۰۱؛ مامقانی، تنقیح المقال، ج۲، ص۳۰۷؛ امین، اعیان الشیعه، ج۸، ص۳۱۵.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۸، ص۳۱۵.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۸، ص۳۱۵.
- ↑ دانشنامه‌های انقلاب اسلامی و تاریخ ایران
منابع
- آقا بزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، اسماعیلیان قم و کتابخانه اسلامیه تهران، ۱۴۰۸ق.
- ابوعلی حائری، مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال فی احوال الرجال، موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، ۱۴۱۶ق-۱۳۷۴ش-۱۹۹۵م.
- امین، سید محسن، أعیان الشیعة،دار التعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- خوانساری، سید محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، اسماعیلیان، قم، ۱۳۹۱ق.
- دزفولی کاظمی، شیخ اسدالله، مقابس الانوار، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث.
- قمی، عباس، فوائدالرضویه، بی‌نا، بی‌تا.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، انتشارات جهان، تهران، ۱۳۵۰ق.
- مدرس تبریزی، میرزا محمدعلی، ریحانة الادب، انتشارات خیام، تهران، ۱۳۶۹ش.