 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
ازدواج مُوَقّت یا مُتعَه به ازدواج برای مدت معین و نه به صورت دائم می‌گویند. مسلمانان اتفاق‌نظر دارند که این نوع ازدواج در عصر پیامبر(ص) مشروع بوده است. از نظر اهل‌سنت، زیدیه، اسماعیلیه و اباضیه، حکم مشروعیت ازدواج موقت در همان عصر پیامبر نسخ شد و این نوع ازدواج حرام گردید؛ ولی امامیه بر این باورند که پیامبر هرگز این حکم را نسخ نکرد و در عصر او و در دوره خلافت ابوبکر نیز عملی مشروع بود.
برپایه برخی روایات که در منابع روایی اهل‌سنت نیز نقل شده است، نخستین‌بار عُمَر بن خَطّاب آن را حرام اعلام کرد. فقیهان امامیه با استناد به آیهٔ مُتعه، و روایات پیامبر(ص) و امامان(ع) به مشروعیت ازدواج موقت فتوا داده و احکام آن را بیان کرده‌اند.
بنا به اجماع فقهای شیعه، در عقد موقت، باید مدت عقد و مقدار مهریه معلوم باشد. در ازدواج موقت، برخلاف ازدواج دائم، طلاق وجود ندارد؛ بلکه با پایان یافتن مدت عقد یا بخشیدن مدت از سوی مرد، جدایی محقق می‌شود.
پس از تمام شدن مدت عقد یا بخشیدن مدت از سوی مرد، اگر دخول صورت گرفته باشد، بر زن واجب است که به مدت دو حیض، عده نگه دارد.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
ازدواج موقت به عقد زناشویی برای مدت معین (نه به صورت دائم) گفته می‌شود. [۱] ازدواج موقت از مسائل اختلافی بین دو مذهب شیعه و اهل‌سنت است.[۲] این نوع ازدواج از نظر همه فقیهان شیعه عملی مشروع است.[۳] آنها در باب نکاح از ابواب فقهی، درباره آن احکام آن سخن گفته‌اند.[۴]
در روایات منقول از امامان شیعه (ع)، ثواب‌هایی برای عمل به ازدواج موقت بیان شده است.[۵] البته در برخی روایات آمده است بر ازدواج موقت اصرار نداشته باشید.[۶] فقیهان امامیه با توجه روایات، نه‌تنها به حلال‌بودن ازدواج موقت فتوا داده‌اند، که این عمل را مستحب نیز دانسته‌اند.[۷] البته مرتضی مطهری بر این باور است که تأکید و تشویق بر این مسئله به جهت احیای سنت متروکه آن بوده است نه ترویج هوسرانی و...[۸]
درباره فواید ازدواج موقت گفته‌اند راه‌حلی است برای بسیاری از مشکلات جنسی، به‌ویژه برای جوانان و تمام کسانی که به هر علتی قادر به ازدواج دائم نیستند.[۹] همچنین آن را شیوه‌ای مؤثر برای مبارزه با فحشا و بسیاری مفاسد اجتماعی دیگر به شمار آورده‌اند.[۱۰]
در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران هم ازدواج موقت پذیرفته شده و فصل ششم آن به این موضوع اختصاص یافته است.[۱۱]
دیدگاه مذاهب اسلامی درباره ازدواج موقت
عالمان مسلمان در خصوص مشروعیت ازدواج موقت اختلاف‌نظر دارند: شیعهٔ امامیه ازدواج موقت را مشروع می‌داند؛ اما دیگر مذاهب ازجمله اهل‌سنت،[۱۲] زیدیه،[۱۳] اسماعیلیه[۱۴] و اباضیه[۱۵] آن را جایز نمی‌دانند.
به‌گفته شهید ثانی، همه فقیهان امامیه ازدواج موقت را جایز می‌دانند.[۱۶] آنان برای اثبات مشروعیت ازدواج موقت، به آیاتی از قرآن از جمله آیهٔ مُتعه استناد می‌کنند.[۱۷] همچنین می‌گویند روایات متواتری از پیامبر(ص) و امامان شیعه در مشروعیت ازدواج موقت نقل شده است.[۱۸] دیگر مذاهب و فرق اسلامی بر این باورند که ازدواج موقت در عصر پیامبر جایز بود؛ اما سپس حکم آن نسخ گردید و حرام شد.[۱۹]
آیا حکم ازدواج موقت نسخ شده است؟
عالمان مسلمان اتفاق‌نظر دارند که ازدواج موقت در زمان پیامبر(ص) مشروع بوده است.[۲۰] در برخی منابع روایی اهل سنت، روایاتی از عُمَر بن خَطّاب خلیفه دوم نقل شده که اذعان می‌کند ازدواج موقت در عصر پیامبر مباح بوده و او خودش از آن نهی کرده است.[۲۱] از آن میان، این سخن اوست که می‌گوید دو متعه وجود دارد که در زمان پیامبر اسلام جایز بوده است؛ ولی من از آنها نهی و انجام‌دهندگان را مجازات می‌کنم: یکی ازدواج موقت و دیگری مُتعهٔ حج.[۲۲]
امامیه با استناد به چنین روایاتی بر این باورند که ازدواج موقت نخستین بار، توسط عمر بن خطاب، تحریم و ممنوع شد[۲۳] و این عمل او را نوعی بدعت‌گذاری در دین و اجتهاد در مقابل نص و مخالفت با تشریع پیامبر(ص) به شمار می‌آورند.[۲۴] عَسقلانی (۷۷۳–۸۵۲ق) از عالمان اهل‌سنت هم گفته است ازدواج موقت در زمان پیامبر جایز بود و پس از وی، در تمام دوره خلافت ابوبکر و بخشی از خلافت عُمَر بن خطاب، جایز و مرسوم بود؛ اما در نهایت عُمَر در اواخر حیاتش، آن را ممنوع اعلام کرد.[۲۵]
اما بیشتر عالمان اهل سنت، با استناد به برخی روایاتِ موجود در منابع روایی‌شان[۲۶] می‌گویند حکم ازدواج موقت در همان عصر پیامبر و توسط او نسخ شده است.[۲۷] گروهی از آنان نیز معتقدند که حکم ازدواج موقت در عصر پیامبر با نزول آیاتی مانند آیات ۵ تا ۷ سوره مؤمنون نسخ شد.[۲۸] آنان بر این باورند که مطابق این آیات، مؤمنان افراد پاکدامنی هستند که غیر از همسران یا کنیزانشان با کسی کام‌جویی نمی‌کنند و کسانی که غیر از این طریق، به‌دنبال بهره‌گیری جنسی باشند، از حدود الهی تجاوز کرده‌اند. ازدواج موقت هیچ‌یک از این دو مورد (همسر و کنیز) نیست. پس تجاوز از حدود الهی است.[۲۹]
در پاسخ به این سخن گفته‌اند که آیات ۵ تا ۷ سوره مؤمنون در مکه نازل شده و آیه متعه که برای جواز ازدواج موقت بدان استناد می‌کنند، پس از این آیات و در مدینه نازل شده است و نسخ‌کننده نباید پیش از نسخ‌شده باشد.[۳۰] ضمن آن‌که در ازدواج موقت، زن در مدت معین‌شده توسط طرفینِ عقد، همسر شرعی مرد محسوب می‌شود. پس روابط زناشویی آنان، تجاوز از حدود الهی نیست.[۳۱]
احکام فقهی
زن: زَوَّجْتُکَ نَفْسی عَلَی المَهْرِ الْمَعْلُومِ فی المُدَّةِ المَعْلُومَة؛ خودم را به ازدواج تو در آوردم، به مَهری که معیّن شده، در مدت معلوم.»
مرد: «قَبِلْتُ التَّزْویجَ عَلَی المَهْرِ الْمَعْلُومِ فی المُدَّةِ المَعْلُومَة؛ قبول کردم ازدواج را با مهر معلوم، در مدت معلوم»[۳۲]
برخی از احکام فقهی ازدواج موقت، طبق فتواهای فقیهان شیعه، به شرح زیر است:
- در ازدواج موقت، مدت عقد و مقدار مهریه باید در صیغه عقد معلوم باشد.[۳۳] بنا به دیدگاه مشهور فقها، اگر در صیغه ازدواج موقت، مدت آن ذکر نشود، به عقد دائم تبدیل می‌شود.[۳۴]
- بنا به دیدگاه برخی فقها، در صورتی که طرفین عقد نتوانند صیغه را به عربی بخوانند، حتی اگر توانایی گرفتن وکیل برای جاری کردن صیغه را داشته باشند، جایز است به زبان دیگری آن را جاری کنند.[۳۵] برخی دیگر گفته‌اند در هر حال می‌توان صیغه عقد را به هر زبانی جاری کرد.[۳۶]
- ازدواج موقت بین مرد مسلمان و زن اهل‌کتاب صحیح است؛[۳۷] اما میان زن مسلمان و مرد اهل‌کتاب صحیح نیست.[۳۸] همچنین ازدواج موقت مسلمان، چه مرد باشد چه زن، با غیرمسلمانی که اهل‌کتاب نیست، حرام است.[۳۹]
- ازدواج موقت با دختر باکره، مکروه است و در صورت ازدواج، ازالهٔ بکارت (از بین بردن بکارت) او کراهت دارد.[۴۰]
- در ازدواج موقت اگر دخول صورت گرفته باشد، پس از تمام شدن زمان ازدواج، زن اگر یائسه نیست، باید عده نگه دارد. عده زن در ازدواج موقت، اگر حیض نمی‌شود (چنان‌چه در سن حیض باشد و یائسه نباشد)، ۴۵ روز است و اگر حیض می‌شود، بنا به دیدگاه برخی فقیهان، عده او دو حیض است.[۴۱]
- اگر پیش از دخول، مدت عقد پایان یابد یا مرد آن را ببخشد، لازم نیست زن عده نگه دارد.[۴۲]
- اگر در مدت ازدواج موقت، مرد وفات کند، حتی اگر دخول صورت نگرفته باشد، زن باید عده وفات نگه دارد که چهار ماه و ده روز است.[۴۳]
- در ازدواج موقت، طلاق وجود ندارد؛ بلکه با پایان یافتن مدت عقد یا بخشیدن مدت از سوی مرد، جدایی محقق می‌شود.[۴۴]
کتاب‌شناسی
عالمان امامیه کتاب‌ها و رساله‌‌های بسیاری درباره ازدواج موقت، نوشته‌اند. نجم‌الدین طبسی از مدرسان حوزه علمیه قم، کتابی نوشته است که با عنوان «ازدواج موقت در رفتار و گفتار صحابه» ترجمه شده است. در بخش کتاب‌نامه این کتاب، ۴۶ اثر از عالمان امامیه که درباره ازدواج موقت و بیان مشروعیت آن نگارش یافته، معرفی شده است.[۴۵] برخی از این آثار عبارتند از:
- خلاصة الایجاز فی المتعة: این کتاب مشتمل بر چهار باب است که به بررسی و بیان مباحثِ مشروعیت، فضیلت، کیفیت و احکام ازدواج موقت و مباحثی پراکنده درباره آن پرداخته است.[۴۶] برخی این اثر را به شیخ مفید نسبت داده‌اند.[۴۷] عده‌ای به شهید اول[۴۸] و برخی دیگر به محقق کرکی.[۴۹]
- زواج المتعة: نوشته سید جعفر مرتضی عاملی، در سه جلد. نویسنده در این اثر ضمن بحث از مشروعیت و برخی احکام ازدواج موقت، به نقد و بررسی دیدگاه عالمان اهل سنت درباره حرمت ازدواج موقت پرداخته است.[۵۰]
- الزواج الموقت فی الاسلام: نوشته سید مرتضی عسکری. نویسنده در این اثر مشروعیت ازدواج موقت در قرآن و سنت با نظر به دیدگاه عالمان شیعه و اهل سنت را بررسی کرده است.[۵۱]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مؤسسه دایرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۹۹.
- ↑ کلانتر، «حاشیه»، در کتاب الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۲۴۵.
- ↑ شهید ثانی، الروضة الفقهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۰۳.
- ↑ مؤسسه دایرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۹۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۲۱، ص۱۳-۱۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۳۰ق، ج۱۱، ص۱۸-۱۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۲۱، ص۱۳-۱۷؛ محقق کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۱۳، ص۸.
- ↑ مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ۱۴۴۰ق، ص۷۱.
- ↑ کاشف الغطاء، این است آئین ما، ۱۳۷۰ش، ص۳۸۶-۳۸۵؛ سبحانی، متعة النساء فی الکتاب و السنة، ۱۴۲۳ق، ص۹-۱۱.
- ↑ کاشف الغطاء، این است آئین ما، ۱۳۷۰ش، ص۳۸۷.
- ↑ «قانون مدنی»، سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۲۷ق، ج۴۱، ص۳۳۳-۳۳۴؛ محقق کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۱۳، ص۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به احمد بن عیسی، رأب الصدع، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۸۷۶-۸۷۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به نعمان مغربی، دعائم الاسلام، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۲۲۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به جمعی از نویسندگان، موسوعة الفقه الاباضی، ۱۴۳۸ق، ج۷، ص۳۵۳-۳۵۴.
- ↑ شهید ثانی، الروضة الفقهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۰۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به فاضل مقداد، کنز العرفان فی فقه القرآن، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۱۴۹-۱۵۳؛ سبزواری، مهذب الاحکام، دار التفسیر، ج۲۵، ص۷۹-۸۰؛ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۱۰.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، دار التفسیر، ج۲۵، ص۷۹؛ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۱۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۲۷ق، ج۴۱، ص۳۳۳-۳۳۴؛ محقق کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۱۳، ص۷؛ احمد بن عیسی، رأب الصدع، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۸۷۶-۸۷۷؛ نعمان مغربی، دعائم الاسلام، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۲۲۹؛ جمعی از نویسندگان، موسوعة الفقه الاباضی، ۱۴۳۸ق، ج۷، ص۳۵۳-۳۵۴.
- ↑ قرطبی، تفسیر القرطبی، ۱۳۸۴ق، ج۵، ص۱۳۲؛ سبحانی، متعة النساء فی الکتاب و السنة، ۱۴۲۳ق، ص۱۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به جصاص، احکام القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۵۲؛ ماوردی، الحاوی الکبیر، ۱۴۱۹ق، ج۹، ص۳۲۸؛ سرخسی، المبسوط، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۲۷.
- ↑ قرطبی، تفسیر قرطبی، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۳۹۲؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۰، ص۴۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به عاملی، زواج المتعة، ۱۴۲۳ق، ج۳، ص۷۵؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۰، ص۴۴.
- ↑ شرف الدین، النص و الاجتهاد، ۱۴۰۴ق، ص۲۰۷-۲۰۸؛ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۶، ص۲۱۳؛ عاملی، زواج المتعة، ۱۴۲۳ق، ج۳، ص۱۰.
- ↑ عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۹، ص۱۷۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۱۳۵؛ نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ۱۳۴۷ق، ج۹، ص۱۸۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابن‌رشد، بدایة المجتهد، ۱۴۲۵ق، ج۳، ص۸۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به جصاص، احکام القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۸۷ و ج۳، ص۳۳۰؛ ماوردی، الحاوی الکبیر، ۱۴۱۹ق، ج۹، ص۳۲۹.
- ↑ جصاص، احکام القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۸۷ و ج۳، ص۳۳۰؛ ماوردی، الحاوی الکبیر، ۱۴۱۹ق، ج۹، ص۳۲۹.
- ↑ عاملی، زواج المتعة، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۲۱۲.
- ↑ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۱۷۷؛ عاملی، زواج المتعة، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۲۱۴.
- ↑ نگاه کنید به بنی‌هاشمی خمینی، رساله توضیح المسایل (مراجع)، دفتر انتشارات اسلامی، ج۲، ص۴۵۳.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۳۰، ص۱۶۲ و ص۱۷۲.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۳۰، ص۱۷۲.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۶۴.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب النکاح، ۱۴۳۰ق، ص۷۹؛ سبزواری، مهذب الاحکام، دار التفسیر، ج۱۶، ص۲۱۵ و ج۲۴، ص۲۱۵؛ خویی، کتاب النکاح، دار العلم، ج۲، ص۱۶۴.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۲۹؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۶ق، ج۲۴، ص۴.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۲۹.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۳۰، ص۲۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۳۰، ص۱۶۰.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۳۲.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، دار التفسیر، ج۲۵، ص۱۰۱.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۳۲؛ شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۰۷.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۰۵.
- ↑ نگاه کنید به طبسی، ازدواج موقت در رفتار و گفتار صحابه، ترجمه محمدحسین شیرازی، ۱۳۹۱ش، ص۱۳۶-۱۳۹.
- ↑ شیخ مفید، خلاصة الایجاز فی المتعة، ۱۴۱۴ق، ص۱۸.
- ↑ شیخ مفید، خلاصة الایجاز فی المتعة، ۱۴۱۴ق، ص۱۸.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۰۱ق، ج۵، ص۱۸۸.
- ↑ زمانی‌نژاد، «مقدمه»، در کتاب خلاصة الایجاز فی المتعة، ۱۴۱۴ق، ص۱۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به عاملی، زواج المتعة، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۴۲.
- ↑ عسکری، الزواج الموقت فی الاسلام، ص۷.
منابع
- ابن‌رشد، محمد بن احمد، بدایة المجتهد، قاهره، دار الحدیث، ۱۴۲۵ق.
- احمد بن عیسی، رأب الصدع، بیروت، دار المحجة البیضاء، ۱۴۲۸ق.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ۱۴۱۶ق.
- بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۶ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، دمشق، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- بنی‌هاشمی خمینی، محمدحسن، رساله توضیح المسایل (مراجع)، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
- جصاص، ابوبکر احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، کویت، دارالسلاسل، ۱۴۲۷ق.
- جمعی از نویسندگان، موسوعة الفقه الاباضی، عمان، وزارة الاوقاف و الشؤون الدینیة، چاپ اول، ۱۴۳۸ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۴۱۶ق.
- خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسة تنظیم ونشر آثار امام الخمینی، چاپ اول، ۱۴۳۴ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، کتاب النکاح، قم، دار العلم، بی‌تا.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- سبحانی، جعفر، متعة النساء فی الکتاب و السنة، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۳ق.
- سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام، قم، دار التفسیر، بی‌تا.
- سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۴ق.
- شرف الدین، عبدالحسین، النص و الاجتهاد، بیروت، ابومجتبی، ۱۴۰۴ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تعلیقه: سلطان العلماء، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- شیخ انصاری، مرتضی، کتاب النکاح، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۳۰ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، خلاصة الایجاز فی المتعة، بیروت، دار المفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- طبسی، نجم الدین، ازدواج موقت در رفتار و گفتار صحابه، ترجمه محمدحسین شیرازی، قم، انتشارات دلیل ما، ۱۳۹۱ش.
- عاملی، سیدجعفر مرتضی، زواج المتعة، بیروت، المرکز الإسلامی لدراسات، ۱۴۲۳ق.
- عسکری، سیدمرتضی، الزواج الموقت فی الاسلام، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری، بیروت، دار المعرفة، ۱۳۷۹ق.
- فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، انتشارات مرتضوی، ۱۳۷۳ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- «قانون مدنی»، سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۲ش.
- قرطبی، شمس الدین، تفسیر القرطبی، قاهره، دار الکتب المصریة، چاپ دوم، ۱۳۸۴ق.
- کاشف الغطاء، محمد حسین، این است آئین ما، ترجمه ناصر مکارم، مدرسه امام امیرالمؤمنین(ع)، قم، ۱۳۷۰ش.
- کلانتر، سیدمحمد، «حاشیه»، در کتاب الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تألیف شهید ثانی، قم، انتشارات داوری، ۱۴۱۰ق.
- ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، تعلیقه: سیدصادق شیرازی، تهران، انتشارات استقلال، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، قم، مدرسة الامام علی بن ابی طالب(ع)، ۱۴۲۴ق.
- مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، صدار، تهران، ۱۳۹۷ش/۱۴۴۰ق.
- مؤسسه دایرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، قم، دایرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.
- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاءالثراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- نعمان مغربی، محمد، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام عن اهل بیت رسول الله علیه و علیهم افضل السلام، تحقیق: آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.
- نووی، ابوزکریا، صحیح مسلم بشرح النووی، قاهره، المطبعة المصریة بالأزهر، ۱۳۴۷ق/۱۹۲۹م.