تروریسم

تروریسم از مفاهیم مدرن است. اقدامی که با هدف ایجاد رعب و وحشت در جامعه، برهم‌زدن نظم و امنیت عمومی، کشتار غیر نظامیان، در راستای دستیابی به‌مقاصد سیاسی صورت گیرد عمل تروریستی خوانده می‌شود.

با اینکه اصطلاح تروریسم در متون فقهی و ادبیات دینی در صدر اسلام کاربرد نداشته است، اما مفاهیمی از قبیل محاربه، بغی، اغتیال و ارهاب که به‌لحاظ محتوایی نزدیک و بعضا معادل تروریسم فهم شده‌اند، مورد استفاده قرار گرفته و نوعا ممنوع و حرام دانسته شده‌اند. از این رو کارشناسان فقه سیاسی معتقدند که تروریسم در فقه شیعه جایگاهی ندارد و به‌عنوان عمل حرام و ممنوع شناخته می‌شود.

گفته شده که شیعیان در سراسر جهان از جمله در کشورهای ایران، افغانستان، پاکستان، عراق، سوریه، لبنان، یمن و عربستان سعودی هدف حملات تروریستی بوده‌اند. بر اساس یک تحقیق تنها در دو دهه پایانی قرن بیستم یک چهارم قربانیان اقدامات تروریستی را مسلمانان شیعه تشکیل داده‌اند. شیعیان ایران و پاکستان از دهه ۱۹۸۰م پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و ظهور سپاه صحابه در پاکستان تا اکنون قربانی حملات تروریستی بوده‌اند و شیعیان افغانستان و عراق و سوریه در دو دهه نخست قرن بیست و یکم میلادی در معرض بیشترین حملات تروریستی قرار داشته‌اند.

تروریسم بعد از حملات یازده سپتامبر ۲۰۰۱م/۱۳۸۰ش در آمریکا، به‌عنوان تهدید علیه صلح و امنیت بین‌المللی ارزیابابی شده است. برای مقابله با آن کمیته‌هایی در سطح بین‌المللی ایجاد شده است که یکی از آن‌ها «کمیته مبارزه با تروریسم» شورای امنیت سازمان ملل است. دامنه حملات تروریستی، نقاط مختلف جهان را در بر گرفته و احتمال دستیابی تروریست‌ها به‌تسلیحات هسته‌ای و کشتار جمعی، موجب نگرانی کارشناسان و صاحب‌نظران گردیده است. افغانستان، عراق، سومالی، بورکینافاسو، سوریه، نیجریه، مالی، نیجر و پاکستان به ترتیب ده کشوری هستند که در معرض بیشترین حملات تروریستی طی سال‌های ۲۰۱۱ - ۲۰۲۱م/۱۳۹۰-۱۴۰۰ش، قرار داشته‌اند.

داعش و شاخه‌های منطقه‌ای آن مرگ‌بارترین گروه تروریستی در طی سال‌های ۲۰۱۴ - ۲۰۲۲م/۱۳۹۳-۱۴۰۱ش، شناخته شده است. الشباب، ارتش آزادی‌بخش بلوچستان (‌BLA)، جماعت نصرت الاسلام و المسلمین (JNIM)، طالبان، بوکو حرام، تحریک طالبان پاکستان (TTP)، حزب کارگران کردستان (PKK) در جایگاه‌های بعدی گروه‌های تروریستی خطرناک از سوی موسسه اقتصاد و صلح، معرفی شده‌اند. سازمان مجاهدین خلق ایران، گروه فرقان، کومله، پژاگ، جندالله و جیش‌العدل و داعش در حملات تروریستی ایران دخیل دانسته شده‌اند.

اشکال مختلف تروریسم از همدیگر تفکیک شده است که تروریسم داخلی، دولتی، بین‌المللی و نوین از شناخته‌شده‌ترین انواع به‌ شمار می‌رود و تروریسم مذهبی ذیل نوین و بین‌المللی تعریف شده است.

مفهوم‌شناسی و پیشینه

برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: ترور

تروریسم یکی از مفاهیم پیچیده در ادبیات سیاسی و حقوق بین‌الملل است که تعریف جامع و مورد اتفاق از آن ارائه نشده است. با وجود تلاش‌های سازمان ملل، دولت‌ها در مورد تعریف واحد از تروریسم توافق ندارند. جفری سیمون یک پژوهشگر حوزه تروریسم ۲۱۲ تعریف مختلف از تروریسم را شناسایی کرده است که در سراسر جهان مورد استفاده قرار می‌گیرند..

کنوانسیون بین‌المللی مبارزه با تأمین مالی تروریسم در دسامبر ۱۹۹۹م تروریسم را این گونه تعریف کرده است: «هر...اقدامی که با هدف کشتن و یا وارد کردن آسیب بدنی جدی به فردی غیر نظامی یا هر کس دیگری که مشارکت فعال در خصومت‌ها با شرایط درگیری مسلحانه نداشته باشد و زمانی که چنین عملی با توجه با ماهیت و یا زمینه‌اش ارعاب یک جمعیت و یا وادار کردن یک دولت و یا یک سازمان بین‌المللی به انجام و یا خودداری از انجام عملی محسوب شود.» دانشگاه کلمبیا در سال ۲۰۰۴م در تعریف دیگری از تروریسم چنین آورده است: «تروریسم عبارت است از تهدید و یا استفاده از خشونت اغلب بر ضد شهروندان برای برای دستیابی به اهداف سیاسی برای ترساندن مخالفان یا ایجاد نارضایتی عمومی.»

عدم توافق در مورد تعریف از تروریسم به تضاد منافع قدرت‌ها و دولت‌ها ارجاع داده شده است. به‌عنوان مثال اقدامات پارتیزانی تعدادی از نهضت‌ها و جنبش‌های اسلامی مثل حماس و یا جنبش جهاد اسلامی فلسطین از سوی قدرت‌های غربی اقدامات تروریستی خوانده می‌شود ولی از جانب کشورهای اسلامی مبارزه مشروع آزادی‌بخش تلقی می‌گردد. همچنین در حالی‌که اقدامات دولت اسرائیل برای هدف قرار دادن و نابودی رهبران جریان‌های اسلامی از سوی کشورهای اسلامی به‌عنوان تروریسم دولتی شناخته می‌شود، حامیان اسرائیل آن را دفاع مشروع می‌دانند.

تصویری از لحظات پس از حمله بر دانش‌آموزان شیعه در مدرسه سیدالشهدای کابل- ۱۸ اردیبهشت/ثور ۱۴۰۰ش

پیشینه

با اینکه اصطلاح تروریسم برای نخستین بار در سال ۱۷۹۸م وارد فرهنگ لغات انگلیسی زبان گردید، اما پیشینه اقدامات تروریستی به درازای تاریخ بشر دانسته شده است. قدیمی‌ترین اقدامات با ماهیتی تروریستی به متعصبان یهودی نسبت داده شده است که در تبانی با مقامات رومی خشونت‌های مداوم را علیه هم‌وطنان عبری خود انجام می‌دادند. در دوران مدرن اقدامات خشونت‌بار روبسپیر از انقلابیون فرانسه در بازه زمانی مارس ۱۷۹۳ تا ژوئیه ۱۷۹۴م که منجر به قتل بیش از بیست هزار نفر گردید، به‌عنوان نخستین اقدام تروریستی شناخته شده است و در تاریخ انقلاب فرانسه از آن مقطع زمانی با عنوان دوره ترور و وحشت یاد می‌شود.

تروریسم و صلح و امنیت بین‌المللی

حمله یازده سپتامبر ۲۰۰۱م بر برج‌های دوگانه تجارت جهانی در نیویورک

پیش از حملات یازده سپتامبر ۲۰۰۱م۱۳۸۰ش اقدامات تروریستی به‌عنوان تهدیدی آشکار علیه صلح و امنیت بین‌المللی تلقی نشده بود. شورای امنیت سازمان ملل، بلافاصله پس از حملات یازده سپتامبر در قطع‌نامه‌های ۱۳۶۸ (۲۰۰۱م) و ۱۳۷۳ (۲۰۰۱م) که در روزهای ۱۲ و ۲۸ سپتامبر، تصویب کرد، رویکرد جدیدی را در قبال تروریسم اتخاذ کرد. بر بنیاد این متون حملات یازده سپتامبر بر آمریکا و هر عمل تروریستی دیگر به‌عنوان تهدیدی علیه صلح و امنیت بین‌المللی معرفی گردید. در قطع‌نامه ۱۳۷۳ از تمامی دولت‌ها خواسته شد که با پناه‌گاه و منابع مالی گروه‌های تروریستی مبارزه کنند. به‌منظور نظارت و تهسیل تطبیق محتوای قطع‌نامه، «کمیته مبارزه با تروریسم» (CTC) شورای امنیت در همان سال ۲۰۰۱م۱۳۸۰ش ایجاد گردید و در سال ۲۰۰۴م۱۳۸۳ش نیز در راستای حمایت از برنامه‌های کمیته مبارزه با تروریسم «اداره اجرایی مبارزه با تروریسم» (CTED) تأسیس شد. همچنین گروه جی ۸ «گروه اقدام مبارزه با تروریسم» را ایجاد کردند. امکان دست‌یابی گروه‌های تروریستی به تسلیحات کشتار جمعی و افزیش دامنه حملات تروریستی، باعث شده است که این پدیده به‌عنوان تهدیدی جدی علیه صلح و امنیت جهانی ارزیابی شود.

گستره حملات تروریستی

بر اساس یافته‌های موسسه اقتصاد و صلح که در سال ۲۰۲۳م/۱۴۰۲ش منتشر شده است، با اینکه کاهش ۲۸ درصدی در حملات تروریستی را نسبت به سال قبل نشان می‌دهد، ۳۹۵۵ حمله در نقاط مختلف جهان گزرش شده است. از جانب دیگر قدرت مرگباری حملات تروریستی ۲۶ درصد افزایش یافته است. افغانستان، عراق، سومالی، بورکینافاسو، سوریه، نیجریه، مالی، نیجر و پاکستان به ترتیب ده کشوری هستند که در معرض بیشترین حملات تروریستی طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱م/۱۳۹۰-۱۴۰۰ش، قرار داشته‌اند. به استناد این گزارش داعش و شاخه‌های منطقه‌ای آن مرگ‌بارترین گروه تروریستی در سال ۲۰۲۲م بوده است که در تمامی ده کشور یاد شده اقدامات تروریستی داشته است. در افغانستان و پاکستان داعش شاخه خراسان (ISK)، در مالی، بورکینافاسو، نیجریه و نیجر داعش شاخه غرب آفریقا (ISWA) و در عراق، سوریه و سومالی داعش از عوامل اقدامات تروریستی دانسته شده است. الشباب، ارتش آزادی‌بخش بلوچستان (‌BLA) و جماعت نصرت الاسلام و المسلمین (JNIM) در رده‌های بعدی مرگبارترین گروه‌های تروریستی قرار گرفته‌اند و طالبان، بوکوحرام، تحریک طالبان پاکستان (TTP)، حزب کارگران کردستان (PKK) جایگاه‌های بعدی را از آن خود کرده‌اند.

فقه شیعه و تروریسم

برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: عملیات استشهادی

کارشناسان فقه و علوم اسلامی معتقدند که مفهوم تروریسم از اصطلاحات جدیدی است که در صدر اسلام، چنین تعبیری کاربرد نداشته است، اما تعبیراتی در آیات، روایات و عبارات فقیهان دیده می‌شوند که نزدیک به تروریسم هستند. از آنجایی که فقه شیعه تاکید بر اموری چون صلح، امان و برادری دارد نه تنها مروج تروریسم نیست بلکه مخالف آن است و عمل تروریستی را غیر مجاز می‌داند.

آیت الله شیخ بشیر نجفی، از مراجع تقلید نجف:

«اهل‌بیت(ع) به پیروان و محبانشان تعلیم داده‌‎اند که از اقدام‌‎های جنایتکارانه و تروریستی دوری کرده و درپی صلح و امنیت باشند.»

اصطلاحاتی که به‌لحاظ محتوا و آثار نزدیک به تروریسم دانسته شده و در فقه و متون اسلامی آمده‌اند عبارتند از:

• محاربه: آشکارکردن سلاح به قصد اخافه مردم،
• بغی: شورش و خروج علیه امام و حاکم؛
• فَتْک: حمله پنهانی و کشتن کسی؛
• اغتیال: از پای در آوردن دشمن به صورت پنهانی و غافلگیرانه؛
• ارهاب: استفاده از زور و تهدید به قصد دست‌یابی به قدرت؛

با توجه به اینکه این مفاهیم در بردارنده عناصری از قبیل ایجاد رعب و وحشت، اعمال خشونت، کاربرد سلاح و به چالش کشیدن نظم و امنیت عمومی، هستند، نزدیک و برخی حتی معادل تروریسم فهم شده‌اند. قابل ذکر است که برخی کارشناسان با وجود شباهت‌های که مفاهیم یاد شده با تروریسم دارند، معتقدند که هیچ یک از این مفاهیم را نمی‌توان معادل دقیق تروریسم دانست. از نظر برخی پژوهشگران اندیشه سیاسی اسلام، اقدام به این قبیل عملیات به هر صورت و تحت هر شرایطی ممنوع و حرام است. خودداری مسلم بن عقیل از ترور عبیدالله بن زیاد در سال ۶۱ق در خانه هانی بن عروه در شهر کوفه، به‌عنوان یکی از شواهد دال بر حرمت اقدام تروریستی نزد شیعیان بر شمرده شده است. مبنای قرانی حرمت محاربه و لزوم برخورد قاطع با محارب آیه ۳۳ سوره مائده که از آن به‌عنوان آیه محاربه نیز یاد می‌شود، دانسته شده است. بنابراین تروریسم از نگاه فقه سیاسی شیعه حرام و ممنوع اعلام شده است.

حملات تروریستی علیه شیعیان

مقالهٔ اصلی: فهرست حملات تروریستی علیه شیعیان

شیعیان از قربانیان اصلی تروریسم در سراسر جهان خوانده شده است. بر اساس گزارش منابع خبری و نهادهای ناظر بین المللی، شیعیان در کشورهای مختلف جهان از جمله در ایران، افغانستان، پاکستان، عراق، سوریه، لبنان، یمن و عربستان سعودی، به صورت مکرر هدف حملات تروریستی قرار داشته‌اند. گفته شده که جمهوری اسلامی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در ۱۳۵۷ش، همواره هدف حملات تروریستی بوده و در این راستا ۱۷ هزار نفر قربانی داده است. بر اساس گزارش منابع خبری سازمان مجاهدین خلق ایران، معروف به منافقین، گروه فرقان، کومله، پژاک، جند الله، جیش العدل و داعش از عوامل اصلی اقدامات تروریستی علیه شیعیان در ایران بوده‌اند.

همچنین شیعیان در افغانستان، عراق، پاکستان و سوریه هدف حملات گسترده گروه‌های تکفیری -تروریستی دانسته شده‌اند. در افغانستان و عراق در دو دهه نخست قرن بیست و یکم میلادی بیشترین حملات تروریستی علیه شیعیان گزارش شده است و نوعا طالبان و داعش شاخه خراسان در افغانستان و داعش و القاعده در عراق عوامل اصلی حملات تروریستی معرفی شده‌اند. ناظران معتقدند از زمان تأسیس سپاه صحابه در دهه ۱۹۸۰م به‌بعد شیعیان، هدف گسترده حملات تروریستی قرار گرفته و علاوه بر سپاه صحابه لشکر جهنگوی شاخه نظامی آن بیشترین نقش را در حملات تروریستی به شیعیان داشته‌ است.

گونه‌شناسی

از ۱۹۳۷م که اولین کنوانسیون بین‌المللی به‌نام «کنوانسیون ممانعت و مجازات تروریسم»، در خصوص تروریسم تصویب گردید، تا اکنون هم مفهوم و هم مکانیسم‌های مقابله با تروریسم دچار تحولات گسترده و بنیادی گردیده و دسته‌بندی‌های مختلفی از تروریسم ارائه گردیده است که اینجا به گونه‌های مشهور تروریسم اشاره می‌شود:

تروریسم داخلی

تروریسم داخلی به اقدامات خشونت‌آمیز علیه شهروندان مدنی و یا زیر ساخت‌های یک کشور اشاره دارد. در این نوع از تروریسم الزاما شهروندان کشور خاصی هدف قرار نمی‌گیرند بلکه خشونت‌ها و اقدامات تروریستی به هدف ارعاب، اجبار و یا به چالش کشیدن سیاست‌های یک کشور صورت می‌گیرد.

تروریسم دولتی

تصویری از لحظه حمله تروریستی آمریکا بر قاسم سلیمانی و ابومهدی المهندس در فرودگاه بغداد-دی ماه ۱۳۹۸ش

تروریسم دولتی به گونه‌ای از تروریسم اطلاق شده است که یک دولت یا مجموعه‌ای از دولت‌ها به صورت مستقیم برای سرکوب و ترساندن مخالفان خود آنها را ترور کنند. همچنین دخالت یک کشور یا مجموعه‌ای از کشورها در امور داخلی دیگران به منظور تضعیف، زوال و براندازی مصداق تروریسم دولتی خوانده شده است. حمایت مادی و معنوی از گروه‌های مخالف یک نظام سیاسی که اقدام به‌بمب‌گذاری، آدم ربایی، هواپیما ربایی و ترور مقامات عالی رتبه یک کشور می‌کنند، نیز نوعی تروریسم دولتی دانسته شده است. ترور قاسم سلیمانی، فرمانده پیشین نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی همراه با ابومهدی المهندس جانشین فرمانده حشد شعبی از مصادیق روشن تروریسم دولتی خوانده شده است. سلیمانی در سفر غیر جنگی در دی ماه ۱۳۹۸ش، در فرودگاه بغداد و به‌دستور مستقیم رئیس جمهور وقت آمریکا، ترور شد.

تروریسم بین‌المللی

تروریسم بین‌المللی از دهه ۱۹۷۰م به بعد مورد استفاده قرار گرفته است و اشاره به نوعی از تروریسم دارد که اقدامات خشونت‌آمیز توسط گروه‌های سیاسی در خارج از مرزهای کشور متبوع‌شان صورت گیرد. قاضی شریف بسیونی حقوق‌دان مصری تروریسم بین‌المللی را این گونه تعریف کرده است: «رفتار اجبار آفرین فردی یا دسته‌جمعی همراه با اعمال استراتژی خشونت و ترور که یک عنصر بین‌المللی را در بر گیرد و یا علیه یک هدف تحت حمایت بین‌المللی باشد و منظور از ارتکاب آن نیز ایجاد نتیجه قدرت‌طلبانه باشد.» دیوید راپوپورت محقق انگلیسی مسایل تروریسم، چهار موج یا مرحله را برای تروریسم بین‌المللی در دنیای پساوستفالیا از همدیگر تفکیک کرده است.

• موج نخست؛ آنارشیستی

اولین موج بین‌المللی تروریسم در دهه ۱۸۸۰م شروع و به مدت چهار دهه تا ۱۹۲۰م ادامه داشت. کنش غالب در موج اول قتل و یا ترور شخصی گزارش شده است.

• موج دوم؛ ضد استعماری و یا قومی

از دهه ۱۹۲۰م شروع و در دهه ۱۹۶۰م میلادی رو به افول گذارد. گفته شده که در موج دوم اهداف نظامی مشخص مورد حمله قرار می‌گرفتند.

• موج سوم؛ چپی یا مارکسیستی

از اواخر دهه ۱۹۶۰م ظهور کرد و تا دهه ۱۹۹۰م ادامه داشت. مشخصه بارز موج سوم هواپیما ربایی یا آدم ربایی و گروگانگیری دانسته شده است. ناظران معتقدند جهانی شدن تروریسم از دیگر ویژگی‌های این موج است.

• موج چهارم؛ مذهبی

تصویری منسوب به گروه تروریستی داعش

از اواخره دهه ۱۹۹۷م شروع گردید و بر اساس پیش‌بینی محقق نامبرده ممکن است تا ۲۰۲۵م ادامه یابد. خصوصیت برجسته موج چهارم را عملیات انتحاری تشکیل می‌دهد. بر اساس یک تحقیق تنها در دو دهه پایانی قرن بیستم یک چهارم قربانیان اقدامات تروریستی را مسلمانان شیعه تشکیل داده‌اند. بر اساس آمار دیگر نزدیک به نیمی از تروریست‌های فعال بین‌المللی در سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۳م مذهبی بوده‌اند. از این جهت برخی کارشناسان، تروریسم مذهبی را به‌عنوان گونه مستقل معرفی کرده‌اند.

تروریسم نوین

اصطلاح تروریسم نوین پس از حملات یازده سپتامبر ۲۰۰۱م گسترش یافت اما ناظران پیشینه کاربرد آن را به پایان جنگ سرد برگردانده‌اند. برخی پژوهشگران غربی تروریسم نوین را به منزله جنگ علیه چیزی تلقی کرده‌اند که در خاورمیانه به معنای «انحطاط و سقوط اخلاقی غرب» تلقی شده است. عملیات یازده سپتامبر ۲۰۰۱م به‌عنوان نقطه عطف در گسست از تروریسم قدیم به تروریسم جدید معرفی شده است. از این رو اسامه بن لادن و شبکه تروریستی القاعده در صدر مثال‌های تروریسم جدید قرار گرفتند. بر اساس دیدگاه ایزابل دایوستین پژوهشگر هلندی تاریخ روابط، تروریسم جدید اولاً به‌لحاظ مرتکبان و سازماندهی، طبیعتی فراملی دارد؛ ثانیاً مبتنی بر نوعی الهام و افراط‌گرایی مذهبی است؛ ثالثاً تروریست‌های جدید به سلاح‌های کشتار جمعی دسترسی دارند و هدفشان حمله به بیشترین مردم ممکن است و رابعاً آن‌ها قربانیان خود را به دقت انتخاب و دستچین نمی‌کنند، بلکه آنها را به صورت «فله‌ای» و غیرتبعیض‌آمیز برمی‌گزینند. کریستوفر کوکر پژوهشگر مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی لندن معتقد است که عملیات تروریسم نوین اساسا علیه شهروندان صورت می‌گیرد و نه دولت‌ها.

منابع

• پور سعید، فرزاد، «تحول تروریسم در روابط بین الملل»، مندرج در فصلنامه مطالعات راهبردی، سال دوازدهم، شماره چهارم، ۱۳۸۸ش.
• حاتمی، محمدرضا، «تروریسم از دیدگاه اسلام»، مندرج در فصلنامه تحقیقت سیاسی و بین‌المللی، شماره ششم، بهار ۱۳۹۰ش.
• حاتمی، امید، «کنکاشی در مبانی و تعاریف ترور و تروریسم»، مندرج در مجله پگاه حوزه، شماره ۲۳، مهر ماه ۱۳۸۰ش.
• خبرگزاری رسا، «شیعیان در سراسر جهان قربانی تروریسم هستند»، وبگاه خبرگزاری، تاریخ درج مطلب: ۱۰ بهمن ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲ شهریور ۱۴۰۲ش.
• روزنامه فرهیختگان، «چرا می‌گوییم ایران بزرگ‌ترین قربانی تروریسم است»، وبگاه روزنامه، تاریخ درج مطلب: ۹ شهریور ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲ شهریور ۱۴۰۲ش.
• خبیری، کابک و مارال دربندی، «حقوق بین‌المللی و مسئله تروریسم»، مندرج در فصلنامه علمی- پژوهشی علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، ۱۳۹۰ش.
• شهبازی، زهرا و مسعود بسامی، «تروریسم دولتی در حقوق بین الملل؛ با نگاهی بر ترور سردار قاسم سلیمانی»، مندرج در ماهنامه جامعه‌شناسی ایران، بهمن ۱۴۰۱ش.
• عالی‌پور، حسن، «نسبیت مفهومی تروریسم از نگاه فقه»، مندرج در فصلنامه مطالعات راهبردی، سال سیزدهم، زمستان ۱۳۸۹ش، شماره مسلسل ۵۰.
• کارگری، نوروز، «مفهوم تروریسم»، مندرج در فصلنامه تحقیقات حقوقی تطبیقی ایران و بین‌الملل، سال دهم، شماره سی و هفتم، ۱۳۹۶ش.
• مطلبی، مسعود، حسین آرایش و سید رضا رحیمی عماد «تروریسم ازمنظر بنیادگرایان اسالمی رادیکال و فقه سیاسی شیعه؛ با نگاهی به عملیات‌های استشهادی»، مندرج در فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، سال ششم، شماره چهارم، زمستان ۱۳۹۵ش.
• گودرزی، مرتضی، سنت نبوی در مقابله با تروریسیم، در مجله «فقه، کاوشی نو در فقه اسلامی»، شماره ۵۴، سال ۱۳۸۶ش.

• The Practical Guide to Humanitarian Law, «Terrorism Definition», web site of Médecins Sans Frontières, visited August 5, 2023.
• Reliefweb, "Chronology - The deadliest bomb attacks in Iraq", Relief website, Published: Feb 3, 2007, Visited: August 17, 2023.
• Rand Corporation, Domestic Terrorism, Rand website, Visited August 7, 2023.
• Britannica, terrorism, Britannica website, Updated July 26, 2023, Visited August 5, 2023.
• Coker, Christopher, Globalisation and Terrorism, University of Toronto, Published: 2002, Visited: August 8, 2023.
• Giles Carnero, Rosa, TERRORIST ACTS AS THREATS TO INTERNATIONAL PEACE AND SECURITY, uhu.es website, Visited: August 8, 2023.
• Global terrorism index 2022, Institute for Economics & Peace.
• Global terrorism index 2023, Institute for Economics & Peace
• Global Terrorism, INTERNATIONAL PEACE INSTITUTE, 2009.
• Wirz, Christoph and Emmanuel Egger, "Use of nuclear and radiological weapons by terrorists?", International review of the Red Cross, 2005, P498