جاسوسی
 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهلبیت» نوشته میشوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
جاسوسی به معنای گردآوری مخفیانهٔ اطلاعات و انتقال آن به اشخاص یا دولتهای دیگر که در شمار مسائل مستحدثه فقهی قرار گرفته است. فقیهان، جاسوسی برای نظام اسلامی را جایز و جاسوسی به سود دشمنان را حرام و دارای مجازات دانستهاند. دلیل این فقیهان آیات قرآن و روایاتی در حد تواتر اجمالی است.
سید محمد موسوی بجنوردی، فقیه شیعه، جاسوسی برای دشمنان اسلام را بر اساس عقل، آیات قرآن و روایات، حرام دانسته و آن را خیانت به خدا، رسول و کشور اسلامی برشمرده است. در میان فقیهان، برخی همچون علامه حلی و شیخ طوسی، مجازات این عمل را تعزیر دانستهاند و گروهی دیگر، حکم به قتل شخصی دادهاند که به نفع دشمنان نظام اسلامی جاسوسی میکند.
تجسس و نقض حریم خصوصی از جمله اعمال حرامی هستند که جاسوسی میتواند از مصادیق آنها قلمداد شود. برخی پژوهشگران، در بررسی حکم فقهی جاسوسی، از این دو موضوع بهره گرفتهاند.
پیشینه و اهمیت
جاسوسی به معنای گردآوری و گزارش مخفیانه اخبار و اطلاعات سرّی افراد، مؤسسات یا کشورها برای شخص یا کشور دیگر تعریف شده است.[۱] دانشنامه جهان اسلام گزارشی از پیشینهٔ تاریخی جاسوسی از دوران پادشاهان هخامنشی تا قاجار ارائه کرده و نشان داده است که استخدام جاسوسان، سیرهای مستمر در میان حاکمان ایران بوده است.[۲]
حسینعلی منتظری (درگذشت: ۱۳۸۸ش)، در کتاب مبانی فقهی حکومت اسلامی، بر اهمیت حیاتی جاسوسی برای حکومت اسلامی تأکید کرده است. وی اطلاع از امکانات و شمار نیروهای نظامی و غیرنظامی دشمن را از مهمترین عوامل پیروزی بر آن دانسته و جاسوسی را «یک هنر» معرفی کرده است. از دیدگاه او، باید بهطور جدی افراد متخصصی را برای آموزش و فعالیت در این حوزه پرورش داد. وی این اقدام را در چارچوب پیروی از نظام علّی طبیعی که خداوند در عالم قرار داده، تفسیر میکند.[۳]
مسئلهای با عنوان مستقل «فقه جاسوسی» یا «حکم جاسوس» در کتب مهم فقه شیعه مورد بحث قرار نگرفته است.[۴] این موضوع عمدتاً در قالب جملاتی پراکنده درباره مسلمان جاسوس یا فردی که مظنون به جاسوسی است، در ذیل مباحثی چون باب جهاد یا حفظ نظام اسلامی مطرح شده است.[۵] بر همین اساس، برخی پژوهشگران، این موضوع را از جمله مسائل مستحدثه فقهی دانستهاند؛ یعنی مسائلی نوپدید که در گذشته سابقه فقهی نداشته و نیازمند اجتهاد جدید هستند.[۶]
جاسوسی نوعی تجسس و نقض حریم خصوصی
در متون دینی، تجسس و نقض حریم خصوصی مورد مذمت قرار گرفته و از نظر شرعی حرام شمرده شدهاند.[۷] مستند این حکم، آیه ۱۲ سوره حجرات و دلایلی است که بر اهمیت آبروی مؤمن، حرمت غیبت، ممنوعیت عیبجویی، استراق سمع و عدم ضمان در برابر جنایت بر ناقضِ حریم خصوصی دلالت دارند.[۸] همچنین قواعدی چون قاعده احترام و قاعده سلطنت (تسلط و اختیار بر اموال و نفس) نیز از دلایل فقهی حرمت تجسس و لزوم رعایت حریم خصوصی شمرده شدهاند.[۹]
با این حال، فقیهان در موارد خاصی، آن را از موارد جواز تجسس، مشروط بر رعایت ضوابط شرعی و مصالح برتر دانستهاند:
- تجسس دولتها و دستگاههای اطلاعاتی در حریم خصوصی افراد با هدف حفظ مصالح و امنیت نظام اسلامی.[۱۰]
- نظارت کارفرمایان بر عملکرد کارگزاران و مأموران.[۱۱]
- تجسس برای انتخاب همسر در چارچوب اخلاقی و شرعی.[۱۲]
حکم جاسوسی برای حکومت اسلامی
سیره ابن هشام ضمن شرح حوادث غزوه بدر:
«آنگاه [پیامبر(ص)] بسوی اصحاب خود بازگشت. وقتی شب فرا رسید آن حضرت، علی بن ابی طالب، زبیر بن عوّام، و سعد بن ابیوقّاص را به همراه چند نفر دیگر بسوی محلی از بدر که آب داشت و معمولا کاروانیان در آنجا فرود میآمدند، اعزام کرد، تا دربارۀ اهل مکه و کاروانهای قریش اطلاعاتی بدست آورده و برای آن حضرت گزارش کنند.».[۱۳]
فقیهان شیعه بهطور صریح یا ضمنی، جاسوسی برای حکومت اسلامی را جایز دانستهاند. به گفته حسینعلی منتظری، در سیره جنگهای پیامبر(ص) و امام علی(ع), برنامهریزی برای اطلاع از اوضاع دشمن امری رایج و طبیعی بوده است.[۱۴] همچنین محمدحسن نجفی در کتاب جواهر الکلام تصریح کرده است که جاسوسی برای کسب اطلاع از دشمن، حتی اگر موجب غیبت از صحنه جنگ شود، موجب استحقاق سهم از غنایم خواهد بود.[۱۵]
برخی محققان با استناد به لزوم حفظ نظام اسلامی، نتیجه گرفتهاند که جاسوسی در مواردی واجب میشود؛ زیرا بدون آن، امنیت و بقای نظام در معرض تهدید قرار میگیرد.[۱۶] دلایل فقهی جواز این عمل عبارتاند از:
- آیات قرآن: به گفته منتظری، آیه ۶۰ سوره انفال که دستور به آمادگی همهجانبه در برابر دشمنان میدهد، شامل تدارک اطلاعاتی نیز میشود.[۱۷] ناصر مکارم شیرازی نیز این آیه را ناظر به هرگونه آمادگی، از جمله ایجاد سیستم اطلاعاتی برای شناسایی قوای دشمن دانسته است.[۱۸]
- روایات: منتظری معتقد است روایات مربوط به جاسوسی در سیره پیامبر(ص) و امامان(ع) به حد تواتر اجمالی میرسد.[۱۹] از جمله، مأموریت عبدالله بن جحش برای تهیه گزارش از قبیله قریش در منطقه نخله، نمونهای از این سیره عملی است.[۲۰]
- دلیل عقلی: بر اساس اصل حفظ نظام، هر اقدامی که بقای حکومت اسلامی به آن وابسته باشد، واجب میشود؛ و جاسوسی در برابر دشمنان از مصادیق این اصل است.[۲۱]
حکم گناهانی که در عملیات جاسوسی مجبور به ارتکاب است
به گفته پژوهشگران، بر اساس قاعده اهم و مهم، در صورت تزاحم میان دو مصلحت، باید مصلحت اهم را مقدم داشت.[۲۲] از اینرو، اگر فردی برای حفظ نظام اسلامی اقدام به جاسوسی کند، نهتنها عمل تجسس او حرام نیست، بلکه اعمالی مانند دروغ، خدعه و حتی قتل که در مسیر کسب اطلاعات ناگزیر به انجام آنهاست، در تزاحم با حفظ کیان اسلام، اهمیت کمتری دارند و از حکم اولی خود ساقط میشوند.[۲۳]
حکم جاسوسی برای دشمنان نظام اسلامی
به گفته سید محمد موسوی بجنوردی، فقیه شیعه، جاسوسی برای دشمنان اسلام بر اساس حکم عقل، آیات قرآن و روایات معصومین، حرام بوده و مصداق خیانت به خدا و پیامبر(ص) است.[۲۴] وی معتقد است که مفسران شیعه و اهل سنت، واژه «سَمّاعون» در آیه ۴۱ سوره مائده را بهمعنای جاسوسان دشمن و جاسوسان بنیقریظه تفسیر کردهاند.[۲۵] بجنوردی همچنین جاسوسی را مصداق خیانت به کشور دانسته و بر این باور است که در قرآن کریم، در آیاتی مانند آیه ۲۷ سوره انفال، از خیانت به امت اسلامی که در واقع خیانت به رسول خدا(ص) نیز محسوب میشود، نهی شده است.[۲۶]
مجازات جاسوس
برخی فتاوای فقیهان شیعه درباره مجازات جاسوسی به سود دشمنان اسلام چنین است:
- اگر جاسوس مسلمان باشد:
- فقیهانی چون حسینعلی منتظری، با استناد به روایات و انطباق عنوان محاربه و مفسد فی الارض بر جاسوس، حکم به اعدام دادهاند.[۲۷] نجمالدین طبسی در توجیه این دیدگاه، اشاره کرده که حکم پیامبر به تخفیف و عفو، در ماجرای حاطب بن ابیبلتعه، احتمالا بهخاطر سادهلوحی حاطب و اضطرار او باشد.[۲۸]
- در مقابل، فقیهانی مانند شیخ طوسی و علامه حلی با استناد به روایاتی چون ماجرای حاطب بن ابیبلتعه، حکم به عفو یا تعزیر دادهاند.[۲۹] نجمالدین طبسی با نقد سند و دلالت روایات مجوز قتل جاسوس، قتل را مباح نمیداند و با استناد به اصل احتیاط در خونریزی، حکم به عدم جواز قتل داده است.[۳۰] او همچنین با استناد به شواهد تاریخی، تبعید را از مجازاتهای مناسب دانسته و آن را در چارچوب تعزیر قرار داده است.[۳۱]
- مکارم شیرازی با تفکیک میان انواع جاسوسی، معتقد است اگر جاسوسی موجب تهدید ارکان نظام اسلامی یا جان مسلمانان شود، قتلش جایز است؛ اما در مواردی که اطلاعات غیر مهم منتقل شده باشد، تعزیر کافی است.[۳۲]
- اگر جاسوس غیر مسلمان باشد:
- به گفته طبسی، در منابع شیعه حکم صریحی درباره مجازات جاسوس غیر مسلمان وجود ندارد.[۳۳] با این حال، برخی پژوهشگران فقهی معتقدند اگر کافر ذمی برای دشمنان اسلام جاسوسی کند، عهد ذمه نقض شده و برخی فقیهان حکم به اعدام او دادهاند.[۳۴]
پانویس
- ↑ محققان مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۳۶.
- ↑ بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۴۳۳۲.
- ↑ منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۳۲۰.
- ↑ علوی، «جواز جاسوسی برای نظام سیاسی در فقه شیعه»، ص۱۴۳.
- ↑ علوی، «جواز جاسوسی برای نظام سیاسی در فقه شیعه»، ص۱۴۳؛ موسوی بجنوردی، «درباره جاسوسی و خیانت به کشور»، ص۱۹.
- ↑ میرعلی، قرهسیدرومیانی، «بررسی جاسوسی از نظر فقه امامیه»، ص۲۱–۲۹.
- ↑ آیه ۱۲ سوره احزاب، قرآن کریم؛ خامنهای، اجوبة الاستفتائات، بخش تجسس و افشای اسرار، مسئله ۱۳۹۰ و ۱۳۹۲؛ مکارم شیرازی، استفتائات، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۱۴۷، سؤال ۴۴۳ و ج۲، ص۳۶۴، سؤال ۱۰۷۷.
- ↑ سرافرازی، نگرش فقهی حقوقی بر حریمهای خصوصی، ۱۳۹۱ش، ص۴۳–۴۴؛ قنواتی و جاور، «حریم خصوصی؛ حق یا حکم»، ص۸–۹؛ شهباز قهفرخی، مسعودیان، «حمایت از حریم خصوصی اشخاص از منظر آیات و روایات»، ص۹۱؛ الماسی، محمدیان، «ملاکهای حریم خصوصی در فقه امامیه و حقوق اساسی ایران، تطبیق با خودروی شخصی»، ص۳۵–۳۶؛ کشتگر، جاور، «راهبردهای فقه امامیه در تضمین حق حریم خصوصی شهروندان»، ص۲۹–۳۰.
- ↑ کشتگر، جاور، «حریم خصوصی؛ حق یا حکم»، ص۳۲–۳۵؛ حسینی، برزویی، «مبانی و مؤلفههای فقهی حمایت از حریم خصوصی افراد در فضای مجازی»، ص۱۲۱.
- ↑ درگاهی، «حدود اختیارات دستگاههای اطلاعاتی در ورود به حریم خصوصی افراد از منظر فقه امامیه»، ص۷۷؛ اکبریان، «بررسی حکم شرعی رفتار حکومت در جمعآوری اطلاعات از حوزه حریم خصوصی اشخاص»، ص۲۱؛ سلیمانی، «بررسی ورود به حریم خصوصی در فعالیتهای اطلاعاتی–امنیتی در چارچوب اصول و قواعد فقهی»، ص۳۳.
- ↑ موسوی بجنوردی، «درباره جاسوسی و خیانت به کشور»، ص۱۹.
- ↑ الهامینیا، فقه مدیریت، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت(ع)، ص۱۰۵؛ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۳۵۷.
- ↑ . مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج۴، ص۳۲۴-۳۲۷.
- ↑ منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۳۲۱.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۱، ص۲۰۱.
- ↑ علوی، «جواز جاسوسی برای نظام سیاسی در فقه شیعه»، ص۱۴۳.
- ↑ منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ۱۴۰۹ق، ص۳۲۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۰ش، ج۲۷، ص۴۰۳؛ ج۷، ص۲۲۴.
- ↑ منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ۱۴۰۹ق، ص۳۲۱.
- ↑ منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ۱۴۰۹ق، ص۳۲۱.
- ↑ علوی، «جواز جاسوسی برای نظام سیاسی در فقه شیعه»، ص۱۵۰.
- ↑ علوی، «جواز جاسوسی برای نظام سیاسی در فقه شیعه»، ص۱۴۵.
- ↑ علوی، «جواز جاسوسی برای نظام سیاسی در فقه شیعه»، ص۱۴۵ و ۱۵۴؛ مرادی، حیدری، علیاکبری بابوکانی، «بررسی قلمرو جاسوسی در عملیات روانی از منظر فقه اسلامی»، ص۸۸.
- ↑ موسوی بجنوردی، «درباره جاسوسی و خیانت به کشور»، ص۱۸–۲۱.
- ↑ موسوی بجنوردی، «درباره جاسوسی و خیانت به کشور»، ص۲۱.
- ↑ موسوی بجنوردی، «درباره جاسوسی و خیانت به کشور»، ص۲۱.
- ↑ طبسی، مبانی فقهی جاسوسی و ضد جاسوسی، ۱۳۹۳ش، ص۲۸–۳۵.
- ↑ طبسی، مبانی فقهی جاسوسی و ضد جاسوسی، ۱۳۹۳ش، ص۵۰.
- ↑ طبسی، مبانی فقهی جاسوسی و ضد جاسوسی، ۱۳۹۳ش، ص۲۸–۳۵؛ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۱۵؛ حلی، قواعد الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵۰۵.
- ↑ طبسی، مبانی فقهی جاسوسی و ضد جاسوسی، ۱۳۹۳ش، ص۵۳–۵۶.
- ↑ طبسی، مبانی فقهی جاسوسی و ضد جاسوسی، ۱۳۹۳ش، ص۵۹–۶۰.
- ↑ بررسی حکم محارب برای فرد جاسوس، وبسایت دفتر آیتالله مکارم.
- ↑ طبسی، مبانی فقهی جاسوسی و ضد جاسوسی، ۱۳۹۳ش، ص۶۰.
- ↑ مرادی، حیدری، علیاکبری بابوکانی، «بررسی قلمرو جاسوسی در عملیات روانی از منظر فقه اسلامی»، ص۹۰.
منابع
- قرآن کریم.
- الماسی، علی، محمدیان شیرمرد، مرضیه، «ملاکهای حریم خصوصی در فقه امامیه و حقوق اساسی ایران: تطبیق با خودروی شخصی»، در دوفصلنامه مطالعات فقهی حقوقی زن و خانواده، شماره ۳، ۱۳۹۸ش.
- الهامینیا، علیاصغر، فقه مدیریت، تهران، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت(ع)، چاپ اول، بیتا.
- بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- حسینی، برزویی، «مبانی و مؤلفههای فقهی حمایت از حریم خصوصی افراد در فضای مجازی»، دوفصلنامه مطالعات حقوق بشر اسلامی، سال ۶، شماره ۱۳، ۱۳۹۶ش،
- خامنهای، سیدعلی، اجوبه الاستفتائات، تهران، دار النباء، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- «جاسوس»، دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: ۱۴۰۴/۰۴/۱۷ش.
- درگاهی، «حدود اختیارات دستگاههای اطلاعاتی در ورود به حریم خصوصی افراد از منظر فقه امامیه»، دوره ۲۱، شماره ۸۲، شماره پیاپی ۸۲، ۱۳۹۳ش.
- سرافرازی، مریم، نگرش فقهی حقوقی بر حریمهای خصوصی، پایاننامه کارشناسی ارشد رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی، تهران، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه آزاد تهران شمال، ۱۳۹۱ش.
- سلیمانی، مرتضی، سلیمانی، یاسر، «بررسی ورود به حریم خصوصی در فعالیتهای اطلاعاتی-امنیت در چارچوب اصول و قواعد فقهی»، دوره ۲۱، شماره ۸۲، شماره پیاپی ۸۲، ۱۳۹۳ش.
- شهباز قهفرخی، سجاد، مسعودیان، مصطفی، «حمایت از حریم خصوصی اشخاص از منظر آیات و روایات»، در دوفصلنامه تخصصی پژوهشهای میان رشتهای قرآن کریم، شماره ۲، ۱۳۹۱ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تصحیح سید محمدتقی کشفی، تهران، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریه، ۱۳۸۷ق.
- طبسی، نجمالدین، مبانی فقهی جاسوسی و ضدجاسوسی، قم، برگ فردوس، مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۳۹۳ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، قواعدالاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق
- علوی، علیاصغر، «جواز جاسوسی برای نظام سیاسی در فقه شیعه»، دوره ۶، شماره ۲۰، شماره پیاپی ۲۰، ۱۳۹۷ش.
- علیاکبریان، حسنعلی، «بررسی حکم شرعی رفتار حکومت در جمعآوری اطلاعات از حوزه حریم خصوصی اشخاص»، فصلنامه فقه، شماره ۳، سال۲۱، ۱۳۹۳ش.
- قدسی، زهرا، «مبانی فقهی جاسوسی»، دوفصلنامه مبانی فقهی حقوق اسلامی، سال ششم، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۲ش.
- قنواتی، جلیل، جاور، حسین، «حریم خصوصی؛ حق یا حکم»، فصلنامه نشریه حقوق اسلامی، دوره ۸، شماره ۳۱، ۱۳۹۰ش.
- کشتگر، امیر، جاور، حسین، «راهبردهای فقه امامیه در تضمین حق حریم خصوصی شهروندان»، در مجلهاندیشههای حقوق عمومی، شماره ۱۸، ۱۳۹۹ش.
- محققان مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، قم، نشر مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۴۲۶ق.
- مرادی، علی، حیدری، محمدعلی، علیاکبری بابوکانی، احسان، طبیبی جبلی، مرتضی، «بررسی قلمرو جاسوسی در عملیات روانی از منظر فقه اسلامی»، فقه و مبانی حقوق اسلامی دوره ۱۱، شماره ۳، آذر۱۳۹۷ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، «بررسی حکم محارب برای فرد جاسوس»، وبسایت دفتر آیت الله مکارم؛ تاریخ بازدید: ۱۴۰۴/۰۴/۱۷ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، مترجم محمود صلواتی و ابوالفضل شکوری، قم، موسسه کیهان، ۱۴۰۹ق.
- موسوی بجنوردی، «درباره جاسوسی و خیانت به کشور»، مجله حقوقی دادگستری، شماره ۸، ۱۳۷۲ش.
- میرعلی، یحیی، قرهسیدرومیانی، زینب سادات، «بررسی جاسوسی از نظر فقه امامیه»، فصلنامه فقه، حقوق و علوم جزا، شماره ۶، جلد ۱، زمستان ۱۳۹۶ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، دارالاحیاء لتراث العربی، بیروت، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.