مرزبانی
مرزبانی یا مُرابِطه به معنای محافظت از مرزهای یک کشور و مراقبت از آن در برابر تهدیدات خارجی است. این عمل از نظر فقه اسلامی مستحب است و در مواردی مانند وجود خطر برای اسلام یا تحقق نذر، واجب میشود. شماری از فقیهان شیعه در قرن پانزدهم قمری، با توجه به شرایط زمانه و استمرار تهدیدها، مرزبانی را واجب کفایی میدانند. برخی از فقها، اذن امام در مرزداری را واجب دانسته و برخی دیگر، آن را لازم ندانستهاند.
فقیهان شیعی در موضوع نذر مالی برای مرزبانی دیدگاههای متفاوتی دارند. شیخ طوسی وفای به نذر مالی برای مرزداران را واجب نمیداند، اما علامه حلی و شهید اول آن را در هر شرایطی لازم میدانند. در مورد اجیر شدن برای مرزبانی نیز، شیخ طوسی اجیر شدن را واجب ندانسته و بازگرداندن پول را لازم میداند، در حالی که برخی دیگر رعایت قرارداد و پایبندی به آن را واجب دانستهاند.
مدت زمان مرزبانی از سه تا ۴۰ روز ذکر شده و بیشتر از آن، حکم جهاد پیدا میکند. برخی فقها استفاده از وجوهات شرعی مانند زکات برای ساخت بناهای مرتبط با مرزبانی را جایز دانستهاند. کمک به مرزبانان حتی از طریق ارسال تجهیزات، دارای اجر و پاداش است. امام سجاد(ع) نیز در دعای بیست و هفتم صحیفه سجادیه برای تقویت، استحکام و تقوای مرزبانان و همچنین نابودی دشمنان دعا کرده است.
مفهومشناسی و جایگاه
مرزبانی در اصطلاح فقهی عبارت است از: محافظت از مرزهای بین کشور اسلامی و کشور کافران[۱] در برابر دشمنان[۲] و اطلاع یافتن از اوضاع آنان.[۳] و در اصطلاح سیاسی و جغرافیایی قرن پانزدهم قمری، به مراقبت از مرزهای بین یک کشور با کشورهای دیگر اطلاق میشود[۴] که شامل مرزهای زمینی، هوایی و دریایی میشود.[۵] در روایات، آثاری همچون محو شدن گناهان، ثبت ثواب،[۶] ارزشمندتر از عبادت یک ماه، ایمنی از عذاب قبر[۷] و رهایی از آتش جهنم[۸] برای آن ذکر شده است. قطب راوندی جمله (رابطوا) در آیه ۲۰۰ سوره آلعمران را بر مرزداری تطبیق کرده است.[۹]
بهترین نوع مرزداری از حیث پاداش اخروی، مرزبانی با جان، مال، خانواده (در صورتی که جنگ نباشد)[۱۰] و محافظت از مرزهای پرخطر[۱۱] دانسته شده است. به گفته جعفر کاشفالغطاء در کشف الغطاء، مرزنشینان اگر آماده دفاع از مرز باشند، ثواب مرزبانی را بردهاند.[۱۲] همچنین شخصی که در حال نگهبانی و مراقبت از مرز کشته میشود، شهید است و ثواب شهید را دریافت میکند.[۱۳] سزاوار است مرزبانان نماز را در مسجد بخوانند تا دشمنان از دیدن اجتماع و کثرت آنها بترسند.[۱۴]
مرزبانی در کلام امام سجاد(ع)
امام سجاد(ع) در دعای بیست و هفتم صحیفه سجادیه برای تقویت، استحکام و تقوای مرزداران و ایجاد همبستگی میان آنها دعا میکند. همچنین از خداوند خواستار افزایش دانش، آگاهی و تدبیر مرزبانان و نابودی دشمنان است. ایشان از خدا میخواهد که مرزداران بهدلیل تعلقات دنیوی به دشمن پشت نکنند و یاد آخرت همواره در دلهایشان زنده باشد. در نهایت، پس از پیروزی بر دشمنان، آرزوی شهادت برای آنان میکند.[۱۵]
وجوب و استحباب مرزبانی
فقهای شیعه همچون علامه حلی[۱۶] و صاحب جواهر[۱۷] معتقدند که مرزبانی، مستحب است و در زمان حضور امام معصوم(ع)، مستحب مؤکد و فضیلت بیشتری دارد.[۱۸] در مواردی همچون در خطر بودن اسلام و مسلمانان[۱۹] و یا نذر کردن، واجب میشود.[۲۰] امام خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، معتقد است اگر به مرزهای کشورهای اسلامی حمله شود، بر همه مسلمانان واجب است با هر وسیلهای که میتوانند از اسلام و مرزهای آن دفاع و محافظت کنند.[۲۱]
برخی از مراجع تقلید شیعه همچون محمدتقی بهجت و نوری همدانی معتقدند که امروزه کشورهای اسلامی همیشه در معرض حمله دشمنان هستند؛ لذا مرزداری واجب کفایی است[۲۲] و زمانی مستحب میشود که به اندازه کافی، مرزبان در مرزها حضور داشته باشند.[۲۳]
شیخ طوسی در مبسوط، مستحب بودن مرزداری را به حضور امام عادل مشروط کرده است؛[۲۴] گرچه در کتاب دیگرش، مرزداری را به صورت مطلق، مستحب میداند.[۲۵] به گفته کاشفالغطاء، در صورتی که مرزداری واجب کفایی باشد، اگر افراد به اندازه کافی برای مرزبانی نروند، کسانی که میروند جایز نیست دستمزد بگیرند.[۲۶]
مرزبانی در زمان غیبت امام زمان(ع)
شیخ طوسی با اینکه وفای به نذر برای مرزبان شدن را واجب میداند؛ اما معتقد است اگر کسی در زمان غیبت امام مهدی(عج) نذر کند بخشی از مالش را به مرزبانان بدهد، وفای به نذر، واجب نیست و باید آن را در امور خیریه دیگر صرف کند؛[۲۷] با این حال، برخی دیگر از فقها بر این باورند که وفای به نذر در زمان حضور و غیبت امام معصوم(ع)، واجب است[۲۸] و مصرف کردن آن مال در کارهای خیریه، جایز نیست.[۲۹]
برخی فقهای شیعه معتقدند که اگر فردی در دوران غیبت امام(عج) برای شرکت در مرزبانی به جای شخص دیگری اجیر شود، وفای به این تعهد بر او واجب نیست و باید مبلغ دریافتی را بازگرداند؛[۳۰] در مقابل، گروهی دیگر معتقدند که پایبندی به چنین قراردادی نیز واجب است.[۳۱]
به گفته علامه حلی، در دوران غیبت امام(عج)، اگر فردی مسئولیت مرزبانی را برعهده داشته باشد، نباید جنگ را آغاز کند. وظیفه او جلوگیری از ورود کفار به سرزمینهای اسلامی، آگاهسازی مسلمانان نسبت به وضعیت دشمن و دفاع در صورت حمله دشمن است. در این شرایط، مبارزه باید به منظور دفاع از اسلام و خود باشد، نه با نیت جهاد.[۳۲]
وظیفه حکومت نسبت به مرزداری
به باور برخی فقها، بر حاکم جامعه[۳۳] یا ولی فقیه[۳۴] لازم است همواره افرادی را به مرزداری، بگمارد و بر مرزبانان نیز اطاعت از حاکم واجب است.[۳۵] مرزداران بدون اجازه امام معصوم(ع) یا منصوب از طرف ایشان اجازه جنگیدن ندارند.[۳۶] گفته شده که میتوان از وجوهات شرعیه همچون زکات برای ساخت ساختمانهای مرزداری استفاده کرد.[۳۷]
احکام مرتبط با مرزبانی
در منابع فقهی برای مرزبانی، احکامی گفته شده که عبارت است از:
- مدت مرزبانی: بر گفته فقهای شیعی همچون شیخ طوسی و محقق حلی، مدت زمان مرزبانی مستحب از سه تا ۴۰ روز ذکر شده است و بیشتر از آن، حکم جهاد دارد.[۳۸] برخی از فقهای شیعی، مرزداری کمتر از سه روز را نیز مرزبانی دانستهاند،[۳۹] اما ثواب کمتری دارد.[۴۰]
- اذن گرفتن از امام: به گفته کاشفالغطاء و مشکینی، مرزبانی به اذن امام یا فتوای مرجع تقلید نیاز ندارد؛[۴۱] اما برخی دیگر معتقدند که در زمان حکومت امام معصوم(ع)، اجازه گرفتن واجب است.[۴۲] همچنین گفته شده که مرزبانان برای جنگیدن باید از امام یا منصوب از طرف ایشان اجازه بگیرند.[۴۳]
- کمک به مرزبانان: به گفته برخی فقهای شیعه، کسی که نمیتواند مرزبانی کند، اگر اسب یا وسیلهای را برای محافظت از مرزها بفرستد و یا به هر نحوی به مرزبانان کمک کند، برای او پاداش بزرگی خواهد بود.[۴۴] همچنین کسانی که برای جهاد به مرزبانی میپردازند از غنیمتها سهمی دارند.[۴۵] گفته شده که بردن خانواده به مرزهای خطرناک، مکروه[۴۶] و در مواردی نیز حرام است.[۴۷]
پانویس
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۵۱۲.
- ↑ محقق حلّى، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۸۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۱، ص۳۹.
- ↑ قیصری، «مبانی فقهی مرزبانی در مسئولیت پلیس مرزبانی ناجا»، ص۸۶.
- ↑ آقابابایی، «ارزش مرزبانی: جغرافیا و امنیت در اسلام و جمهوری اسلامی ایران»، ص۸۹.
- ↑ شیخ صدوق، کتاب من لایحضره الفقیه، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۸۴.
- ↑ ابنحنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ۱۴۱۶ق، ج۳۹، ص۱۳۰.
- ↑ ترمذى، الجامع الصحیح (سنن الترمذی)، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۷۳.
- ↑ راوندى، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۱،ص۳۳۳.
- ↑ کاشفالغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۸۷.
- ↑ علامه حلّى، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۳۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۱، ص۴۴.
- ↑ کاشفالغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۸۴.
- ↑ علامه حلّى، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۳۶؛ کاشفالغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۹۰.
- ↑ علامه حلّى، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۴۵۲.
- ↑ صحیفه سجادیه، دعای ۲۷.
- ↑ علامه حلّى، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۱، ص۳۸.
- ↑ علامه حلّى، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ کاشفالغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۸۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۱، ص۳۸.
- ↑ شیخ طوسى، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۸؛ علامه حلّى، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۳۶.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۷۹ش، ص۳۷۸.
- ↑ «درس خارج فقه حضرت آیتالله بهجت» (۱۲ آبان ۱۳۸۷ش) و «درس خارج فقه آیت الله نوری» مدرسه فقاهت.
- ↑ «درس خارج فقه حضرت آیتالله بهجت» (۱۲ آبان ۱۳۸۷ش)، مدرسه فقاهت.
- ↑ شیخ طوسى، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۸.
- ↑ طوسى، الاقتصاد الهادی، ۱۳۷۵ق، ص۳۱۲.
- ↑ کاشفالغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۸۹.
- ↑ شیخ طوسى، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۸.
- ↑ علامه حلّى، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۳۶ِ؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۱، ص۴۴
- ↑ شهید اول، الدروس الشرعیة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۰.
- ↑ شیخ طوسى، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۸-۹.
- ↑ علامه حلّى، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۳۶.
- ↑ علامه حلّى، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ کاشفالغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۸۸.
- ↑ تهرانى، ولایة الفقیه فی حکومة الإسلام، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۲۶۱.
- ↑ کاشفالغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۸۸.
- ↑ کاشفالغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۸۹.
- ↑ کاشفالغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۸۸.
- ↑ شیخ طوسى، الاقتصاد الهادی، ۱۳۷۵ق، ص۳۱۲؛ محققحلّى، نکت النهایة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۵
- ↑ «درس خارج فقه حضرت آیت الله بهجت» (۱۹ آبان ۱۳۹۸ش)، مدرسه فقاهت.
- ↑ کاشفالغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۸۸.
- ↑ کاشفالغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۸۵؛ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۵۱۲.
- ↑ «درس خارج فقه حضرت آیت الله بهجت» (۲۱ آبان ۱۳۸۷ش)، مدرسه فقاهت.
- ↑ کاشفالغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۸۹.
- ↑ شیخ طوسى، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۲۹۱؛ محقق حلّى، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۸۰.
- ↑ طبرسى، المؤتلف، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۹۶.
- ↑ علامه حلّى، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۱، ص۴۴.
منابع
- «درس خارج فقه حضرت آیت الله بهجت»، مدرسه فقاهت، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آبان ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۲۰ مرداد ۱۴۰۴ش.
- «درس خارج فقه حضرت آیت الله بهجت»، مدرسه فقاهت، تاریخ درج مطلب: ۱۹ آبان ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۲۰ مرداد ۱۴۰۴ش.
- «درس خارج فقه حضرت آیت الله بهجت»، مدرسه فقاهت، تاریخ درج مطلب: ۲۱ آبان ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۲۰ مرداد ۱۴۰۴ش.
- «درس خارج فقه آیت الله نوری»، مدرسه فقاهت، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اسفند ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۲۰ مرداد ۱۴۰۴ش.
- ابنحنبل، احمد، مسند الامام احمد بن حنبل، تحقیق عامر غضبان و دیگران، بیروت، موسسةالرسالة، ۱۴۱۶ق.
- آقابابایی، حسین، «ارزش مرزبانی : جغرافیا و امنیت در اسلام و جمهوری اسلامی ایران»، مجله آموزههای حقوق کیفری، شماره ۱۳، بهار ۱۳۸۹ش.
- ترمذى، محمد بن عیسی، الجامع الصحیح (سنن الترمذی)، قاهره، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- تهرانى، سید محمد حسین حسینى، ولایة الفقیه فی حکومة الإسلام، بیروت، دار الحجة البیضاء، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- خمینی، روحالله، تحریر الوسیلة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹ش.
- راوندى، سعید بن هبةالله، فقه القرآن، تحقیق حسینى، احمد و محمود مرعشى، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- شهید اول، محمد بن مکى، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
- شیخ صدوق، محمدبن علی، کتاب من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- شیخ طوسى، محمد بن حسن، الاقتصاد الهادی إلى طریق الرشاد، تهران، کتابخانه جامع چهلستون، چاپ اول، ۱۳۷۵ق.
- شیخ طوسى، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- شیخ طوسى، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، بیروت، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.
- شیخ طوسى، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق.
- صحیفه سجادیه.
- طبرسى، فضل بن حسن، المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- علامه حلّى، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- علامه حلّى، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، تحقیق گروه پژوهش مؤسسه آلالبیت(ع)، قم، مؤسسه آلالبیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- قیصری، حبیب و محمد قیصری، «مبانی فقهی مرزبانی در مسئولیت پلیس مرزبانی ناجا»، مجله بصیرت و تربیت اسلامی، شماره ۱۴، ۱۳۸۸ش.
- کاشفالغطاء، جعفر بن خضر مالکى، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- محقق حلّى، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- محقق حلّى، جعفر بن حسن، نکت النهایة، قم، دفتر انتشارات اسلامى چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۲ش.
- نجفی، محمدحسن، جَواهر الکلام فی شرحِ شرائعِ الاسلام، تصحیح عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دارُ اِحیاء التُّراثِ العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.