فتوای جهاد محمدتقی شیرازی
فتوای جهاد یا فتوای دفاعیه محمدتقی شیرازی، فتوایی مشهور برای مقابله با اشغال عراق توسط انگلیس در سال ۱۹۲۰م بود. وی در این فتوا اقدام علیه انگلیس و توسل به زور را در صورت امتناع اشغالگران از قبول خواسته‌های مردم، مجاز معرفی کرد. علما و روحانیون از فتوای آیت‌الله شیرازی تبعیت کردند و تعدادی از آنها نیز حکم جهاد صادر نمودند.
اشغال عراق در جنگ جهانی اول توسط انگلیس و اعلام قیمومیت این کشور بر عراق و مخالفت اشغالگران با استقلال این منطقه، زمینه را برای صدور فتوای جهاد فراهم کرد. گفته شده هدف از این حکم ترغیب همه عشایر عراق برای مقابله با انگلیسی‌ها بود.
پس از این فتوا، جهاد علیه انگلیس عمومی شد و منجر به انقلاب عشرین در منطقه گردید. گفته شده فتوای جهاد میرزای دوم نقش مؤثری در استقلال کشور عراق ایفا کرد. آیت‌الله شیرازی علاوه بر این فتوا، فتاوای دیگری نیز علیه منافع انگلیس در منطقه صادر کرد و با ارسال نامه به مناطق مختلف اسلامی بر وجوب مقاومت در برابر انگلیس تأکید نمود.
جایگاه و اهمیت
فتوای جهاد محمدتقی شیرازی فتوایی مشهور[۱] و تاریخی[۲] برای مقابله با استعمار انگلیس در عراق بود. این فتوا منجر به مهمترین قیام مردمی علیه اشغالگران انگلیس[۳] یعنی انقلاب عراق موسوم به ثورة العشرین(انقلاب عشرین) در سال ۱۹۲۰م[۴] و تحول بزرگ در تاریخ این کشور شد.[۵] گفته شده این فتوا، حکمی تکان‌دهنده و برانگیزاننده بود که در سرنوشت مردم عراق و کشورهای مجاور تأثیر گذاشت و استعمارگران را دچار وحشت و اضطراب کرد.[۶] به گونه‌ای که گفته شده این فتوا پایه‌های نهضت بزرگ را بنیان نهاد و هسته مرکزی انقلاب عراق را تشکیل داد[۷] و تأثیر زیادی در استقلال این کشور داشت.[۸]
«مطالبة الحقوق واجبة علی العراقیین و یجب علیهم فی ضمن مطالباتهم رعایة السلم و الامن و یجوز لهم التوسل بالقوة الدفاعیة اذا امتنع انگلیز عن قبول مطالبهم»[۹]
مطالبه حقوق بر مردم عراق واجب است و بر ایشان است که در ضمن اقدام برای تحقق خواسته‌هایشان، رعایت آرامش و امنیت را بنمایند و در صورتی که انگلیسی‌ها از قبول خواسته‌های مردم امتناع نمایند، بر مردم جایز است که برای دفاع، متوسل به زور و قوت شوند.[۱۰]
از این فتوا علاوه بر فتوای جهاد[۱۱] با عنوان فتوای دفاعیه نیز یاد می‌شود.[۱۲] بسیاری از علما و روحانیون از فتوای آیت‌الله شیرازی تبعیت کرده و تعدادی از آنها فتاوای دیگری علیه انگلیس صادر کردند.[۱۳] محمدتقی شیرازی چهار ماه پس از صدور این فتوا درگذشت، اما خللی به نهضت و انقلاب مردم عراق وارد نشد.[۱۴]
حسن عیسی حکیم نویسنده کتاب المفصل فی تاریخ النجف الاشرف معتقد است که محمدتقی شیرازی در فتوای خود به حقیقت جهاد و مبانی و شروط ضروری آن تصریح کرده است.[۱۵] میرزای کوچک علاوه بر این فتوا نامه‌های متعددی برای مسلمانان بلاد اسلامی فرستاد و آنان را به مقاومت در برابر انگلیس فراخواند و به وجوب بیرون راندن آنان از سرزمین‌های اسلامی تأکید کرد.[۱۶]
شخصیت‌شناسی
میرزا محمدتقی شیرازی(۱۲۵۶-۱۳۳۸ق) معروف به میرزای دوم از عالمان بزرگ و مشهور شیعه ساکن در عراق و رهبر قیام علیه استعمار انگلیس بود.[۱۷] میرزای دوم، مرجعیت شیعه را در زمان خود به عهده داشت.[۱۸]
وی مواضع تعیین‌کننده‌ای در حوادث سیاسی جهان اسلام مانند حمله ایتالیا به لیبی در سال ۱۹۱۱م و حمله روسیه به ایران در سال ۱۹۱۲م داشت؛[۱۹] چنان‌که فتاوای مختلف دیگری نیز علیه انگلیس در عراق صادر کرد؛[۲۰] میرزا محمدتقی در ۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۳۸ق و در اثنای قیام مردم عراق علیه انگلیس درگذشت و در کربلا به خاک سپرده شد.[۲۱]
زمینه صدور فتوا
با آغاز جنگ جهانی اول انگلیسی‌ها برای جلوگیری از نفوذ آلمان با نیروی نظامی گسترده به عراق که تحت حاکمیت عثمانی‌ها بود، حمله کرده و شهر فاو و سپس شهر بصره و نواحی اطراف آن را به تصرف خود درآوردند.[۲۲] دخالت نظامی انگلیس، مردم عراق را از استیلای کفار بر سرزمین‌های اسلامی و غارت ثروت‌ها و معادن نفت نگران کرد. آنها به رهبران مذهبی متوسل شدند و از آنها تقاضای اعلان جهاد کردند.[۲۳] دولت عثمانی نیز از علمای شیعه استمداد طلبید.[۲۴]
برخی از علمای عراق همچون میرزا محمدتقی شیرازی،[۲۵] سید مصطفی کاشانی، سید محمدکاظم یزدی و شیخ الشریعه اصفهانی علیه نیروهای اشغالگر انگلیس اعلان جهاد کردند و برای عشایر اطراف بصره نامه‌هایی مبنی بر دفاع در مقابل نیروهای انگلیس ارسال نمودند. این امر سبب شد تا مردم عراق به صورت گسترده به جبهه جنگ بشتابند.[۲۶] جبهه مردمی به رهبری علما توانست به مدت ۱۸ ماه ارتش انگلیس را متوقف کند؛[۲۷] اما پیروزی نهایی متفقین و شکست آلمان و درهم شکستن دولت عثمانی سبب شد تا عراق به تصرف انگلیس درآید.[۲۸]
در سال ۱۹۲۰م طبق مقررات سان رمو در اروپا، عراق تحت قیمومیت انگلیس درآمد. در حالی‌که اشغالگران وعده‌هایی را مبنی بر پذیرش استقلال عراق داده بودند.[۲۹] آیت‌الله محمدتقی شیرازی که پس از آیت‌الله سید محمدکاظم یزدی به مرجعیت عام شیعیان رسیده بود[یادداشت ۱] به شدت با قیمومیت انگلیس به مخالفت پرداخت. وی در حمایت از سازمان جمعیت اسلامی عراق که برای مبارزه با قیمومیت انگلیس و تلاش برای استقلال عراق ایجاد شده بود، فتوای صریحی صادر کرد و سرپرستی غیرمسلمان بر مسلمانان را جایز ندانست.[۳۰] ۱۷ نفر از علمای کربلا این سند را امضا کرده و در شهرها پخش کردند و مردم را دعوت به استقلال نمودند.[۳۱]
این موضوع سبب اعتراضات مردمی در شهرهای مختلف از جمله کربلا شد.[۳۲] انگلیس برای جلوگیری از گسترش اعتراضات محمدرضا شیرازی فرزند میرزا را به همراه تعدادی دیگر از مخالفان دستگیر کرد و به هند تبعید نمود.[۳۳] روسای عشایر و سران عرب با دعوت سید ابوالقاسم کاشانی جلسه‌ای تشکیل داده و تصمیم به مقابله مصلحانه علیه انگلیس گرفتند.[۳۴] آیت‌الله شیرازی نیز در بیانیه‌ای خطاب به مردم عراق خواستار استقلال عراق و برقراری حکومت اسلامی شد.[۳۵] پس از درگیری نظامی اولیه بین انگلیس و برخی قبایل عراقی سید ابوالقاسم کاشانی از آیت‌الله شیرازی درخواست کرد تا اعلان جهاد عمومی نماید. در این هنگام محمدتقی شیرازی فتوای جهاد علیه انگلیسی‌ها را صادر کرد.[۳۶]
اهداف و پیامدها
هدف از صدور این فتوا ترغیب همه عشایر عراق برای مقابله با انگلیسی‌ها دانسته شده است.[۳۷] پس از حکم جهاد محمدتقی شیرازی، جهاد علیه انگلیس عمومی گردید[۳۸] و روسای قبایل و عشایر قطع ارتباط با انگلیس و شروع انقلاب را اعلان کردند و در نهایت در ۳۰ ژوئن ۱۹۲۰م/۹ تیر ۱۲۹۹ش، انقلاب در منطقه فرات میانه شروع شد و همه عراق را دربرگرفت.[۳۹] حکم جهاد و درخواست استقلال عراق توسط میرازی دوم سبب شد تا شیعه و سنی در کنار یکدیگر قرار گرفته و علیه اشغالگران قیام کنند؛[۴۰] هرچند برخی معتقدند که بیشتر قبایل اهل‌سنت به این قیام نپیوستند.[۴۱] گفته شده تأثیرات فتوای جهاد تنها شامل عراق نشد و بعضی از مناطق مجاور را نیز دربرگرفت.[۴۲]
در نهایت این انقلاب پس از ۱۷۰ روز[۴۳] به علت منابع انسانی و مالیِ محدود و نداشتن پشتوانه دولت‌های خارجی و همچنین نیروهای نظامی عظیم انگلیس و تجهیزات جنگی سنگین متوقف شد؛[۴۴] اما همچنان برخی از قبایل عراقی به مبارزه مسلحانه علیه انگلیس ادامه دادند که با وارد ساختن خسارات سنگین به دشمن در نهایت مجبور به پذیرش خواسته مردم عراق و استقلال عراق گردید.[۴۵]
پانویس
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ش، ج۹، ص۱۹۲.
- ↑ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۲۳۶؛ جمعی از محققین پژوهشکده باقرالعلوم(ع)، گلشن ابرار، ۱۳۹۳ش، ص۶۴۸-۶۴۹.
- ↑ حکیم، «وضعیت گروه‌های سیاسی عراق»، ص۳۴۲.
- ↑ غروی، مع علماء النجف الأشرف، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۸؛ ممند صالح و علی پرغو، «بررسی حیات سیاسی محمد تقی شیرازی (میرزای شیرازی) و نقش ایشان در انقلاب شیعیان عراق»؛ الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۲.
- ↑ غروی، مع علماء النجف الأشرف، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۴۰؛ دادفر، «تحول و دگردیسی در نمای جامعه شناختی شیعیان عراق در قرن بیستم (علل - پیامدها)»، ص۱۶۲-۱۶۶.
- ↑ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۳۰.
- ↑ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۲۳۶-۲۳۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۳، ص۲۶۲؛ غروی، مع علماء النجف الأشرف، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۳، ص۲۶۳؛ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۶، ص۶۴؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۲۲۱.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۷.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۷.
- ↑ جمعی از محققین پژوهشکده باقرالعلوم(ع)، گلشن ابرار، ۱۳۹۳ش، ص۶۵۰؛ «میرزا محمدتقی شیرازی»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه؛ «کولاک میرزای شیرازی در کربلا»، ایسنا.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۷.
- ↑ عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۲۳۷.
- ↑ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۲۲۱.
- ↑ «کولاک میرزای شیرازی در کربلا»، ایسنا.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۳، ص۲۶۱؛ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۶، ص۶۳؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۲۲۰.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ش، ج۹، ص۱۹۲؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۲۲۰.
- ↑ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۲۲۰.
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۶، ص۶۴.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ش، ج۹، ص۱۹۲؛ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۳، ص۲۶۳؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۲۲۲.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۹؛ الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۰.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۹.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۹.
- ↑ الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۰.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰میلادی عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۲۲.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰م. عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۲۷.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۳۵-۳۶.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۵۵.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۵۶؛ «مروری بر مبارزات میرزای شیرازی دوم علیه انگلیسی‌ها، فتواهایی که کمر استعمار را درعراق شکست»، موسسه فرهنگی هنری خراسان.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۵۶.
- ↑ الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۲؛ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۱.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۱.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۱.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۳.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰میلادی عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۵-۶۷.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۷.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۷.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۸-۹۹.
- ↑ الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۲.
- ↑ ویلی، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ۱۳۷۳ش، ص۳۵.
- ↑ الرهیمی، تاریخ جنبش اسلامی در عراق، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۵.
- ↑ الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۳.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۹۹-۱۰۱.
- ↑ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۱۴-۱۱۶.
یادداشت
- ↑ گفته شده با مرجعیت میرازی دوم، برای اولین بار دو امتیاز مرجعیت و رهبری سیاسی در اختیار یک نفر قرار گرفت که به عنوان نقطه عطفی در رهبری انقلاب به شمار می‌آمد.(الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۲.)
منابع
- امین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات أعلام الشیعة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- جمعی از محققین پژوهشکده باقرالعلوم(ع)، گلشن ابرار، زندگی اسوه‌های علم و عمل، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- حکیم، حسن، «وضعیت گروه‌های سیاسی عراق»، نشریه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم(ع)، شماره ۱۸، تابستان ۱۳۸۱ش.
- حکیم، حسن‌عیسی، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، قم، المکتبة الحیدریة، ۱۴۲۷ق.
- دادفر، سجاد، «تحول و دگردیسی در نمای جامعه شناختی شیعیان عراق در قرن بیستم (علل - پیامدها)»، شیعه‌شناسی، شماره ۳۲، زمستان ۱۳۸۹ش.
- الرهیمی، عبدالحلیم، تاریخ جنبش اسلامی در عراق، ترجمه جعفر دلشاد، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۰ش.
- زرکلی، خیر الدین، الأعلام(قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین)، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.
- صادقی تهرانی، محمد، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، قم، شکرانه، ۱۳۹۰ش.
- عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، فقهای نامدار شیعه، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۲ش.
- غروی، محمد، مع علماء النجف الأشرف، بیروت، دار الثقلین، ۱۴۲۰ق.
- «کولاک میرزای شیرازی در کربلا»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۹ تیر ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۵ مهر ۱۴۰۳ش.
- «مروری بر مبارزات میرزای شیرازی دوم علیه انگلیسی‌ها، فتواهایی که کمر استعمار را درعراق شکست»، موسسه فرهنگی هنری خراسان، تاریخ بازدید: ۵ مهر ۱۴۰۳ش.
- «میرزا محمدتقی شیرازی»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۵ مهر ۱۴۰۳ش.
- ممند صالح، پژاره و محمدعلی پرغو، بررسی حیات سیاسی محمد تقی شیرازی (میرزای شیرازی) و نقش ایشان در انقلاب شیعیان عراق، ششمین کنفرانس بین المللی مطالعات حقوقی و قضایی، ۱۳۹۹ش.
- الوردی، علی، تاریخ عراق، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- ویلی، جویس ان، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ترجمه مهوش غلامی، تهران، موسسه اطلاعات، ۱۳۷۳ش.