 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
جهاد ابتدایی، به معنای آغاز جنگ از سوی مسلمانان علیه مشركان و كفار، با هدفِ گسترشِ اسلام و برقراری توحید و عدالت است.
بیشتر فقهای شیعه حضور امام معصوم، قدرت کافی مسلمانان برای جهاد و دعوت کفار به اسلام پیش از آغاز جنگ را از شرایط جهاد ابتدایی دانسته‌اند؛ ولی عده‌ای از فقها، از جمله شیخ مفید (۳۳۶ق یا ۳۳۸ق ـ۴۱۳ق)، سید ابوالقاسم خویی، سیدعلی خامنه‌ای، حسینعلی منتظری و محمد مؤمن حضور امام معصوم را برای وجوب جهاد ابتدایی، شرط ندانسته‌اند.
برخی از فقها و پژوهشگران جنگ‌های زمان پیامبر(ص) و امامان(ع) را دفاعی دانسته‌اند، در مقابل محمدتقی مصباح یزدی دفاعی‌خواندن همه جنگ‌های اسلام را ناشی از قرارگرفتن در چارچوب معیارها و ارزش‌های مورد پذیرش فعلی و حاکم بر بسیاری از کشورهای جهان می‌داند.
علمای شیعه در پاسخ به شبهه تعارض جهاد ابتدایی با آزادی عقیده و آیه «لاَ إِكْراهَ فی الدِّينِ» تصریح کرده‌اند از آیات جهاد نمی‌توان برداشت کرد که کافران و مشرکان را باید وادار به پذیرش اسلام کرد. زیرا هدف از جهادِ ابتدایی کمک به مظلومان، مبارزه با اختناق و فراهم‌شدن زمینه انتخاب آزادانه دین است.
مفهوم‌شناسی
جهاد ابتدایی به معنای جنگ با مشركان و كفار برای دعوت آنان به اسلام و توحید و برقراری عدالت است؛ که آغازگر آن مسلمانان هستند.[۱] آیت‌الله منتظری (درگذشت: ۱۳۸۸ش) از مراجع تقلید جهاد ابتدایی را به معنای ارائه دين اسلام و ارزش‌هاى آن به ساير ملّت‌ها دانسته؛ که در پی از بین بردنِ ظلم، حاكميت‌ِ ظالم و زمینه‌ساز برای تحقق دین الهی با اختیار و انتخاب مردم است.[۲]
جایگاه و اهمیت
محمدتقی مصباح یزدی (درگذشت: ۱۳۹۹ش) فیلسوف و از فقهای شیعه، جهاد ابتدایی را از «ضروریات فقه اسلامی» خوانده و بر این باور است که فقهای شیعه و سُنّی در مشروع‌بودن آن اتفاق‌نظر دارند.[۳] به‌گفته برخی جهاد ابتدایی، مطابق نظر مشهور فقها واجب کفایی دانسته شده[۴] و بیشتر عالمانِ شیعه به‌ویژه فقهای سده‌های نخست قمری، معتقدند جهاد ابتدایی با این افراد واجب است؛ کفار، گروهی از اهل کتاب (مانند يهوديان، مسيحيان و زرتشتيان) که پرداخت جزیه و زندگی با قوانین حکومت اسلامی را نمی‌پذیرند.[۵]
حسینعلی منتظری[۶] و ناصر مکارم شیرازی (زاده ۱۳۰۵ش)[۷] از فقهای شیعه و نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی (۱۳۰۲-۱۳۸۵ش)،[۸] جهادهای صدر اسلام را دفاعی خوانده؛ که با هدفِ نجاتِ مظلومان و رفعِ موانع تبلیغ اسلام انجام می‌شده است. در مقابل مصباح یزدی (۱۳۱۳-۱۳۹۹ش) معتقد است دفاعی‌خواندن همه جنگ‌های اسلام از سوی اندیشمندان مسلمان، به‌این جهت بوده است تا در چارچوب معیارها و ارزش‌های مورد پذیرش فعلی و حاکم بر بسیاری از کشورهای جهان (مانند لیبرالیسم و آزادی‌خواهی)، قرار گرفته و توجیه‌پذیر باشد.[۹]
شرایط جهاد ابتدایی
بنابر نظرات مشهور عالمان شیعه، جهاد ابتدایی سه شرط دارد:
- حضور معصوم: بنابراین در زمان غیبت، جهاد ابتدایی جایز نیست.
- قدرت کافی مسلمانان برای آغاز جهاد.
- دعوت کفار به اسلام و اتمام‌حجت با آنها، پیش از آغاز جنگ.[۱۰]
حضور امام معصوم و اجازه وی یا نائب خاص او،[۱۱] بنابر قول مشهور فقهای شیعه از جمله شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)،[۱۲] قاضی ابن‌براج (حدود ۴۰۰ تا ۴۸۱ ق)،[۱۳] ابن‌ادریس (حدود ۵۴۳ـ۵۹۸ق)،[۱۴] محقق حلی (۶۰۲-۶۷۶ق)،[۱۵] علامه حلی (۶۴۸-۷۲۶ق)،[۱۶] شهید ثانی (۹۱۱-۹۵۵ یا ۹۶۵ق)[۱۷] و صاحب جواهر (۱۲۰۲-۱۲۶۶ق)،[۱۸] شرط انجام جهاد ابتدایی است[۱۹] و شامل نایبان عام (فقها) نمی‌شود.[۲۰]
با این حال برخی از فقها مانند شیخ مفید،[۲۱] ابوالصلاح حلبی (۳۷۴-۴۴۷ق)،[۲۲] و سلار دیلمی (درگذشت: ۴۴۸ق)،[۲۳] حضور امام معصوم را شرط جهاد ابتدایی نمی‌دانند از این‌رو انجام آن در زمان غیبت را جایز می‌شمرند.[۲۴] برخی فقهای معاصر نیز مانند سید ابوالقاسم خویی (درگذشت: ۱۳۷۱ش)[۲۵] سید علی خامنه‌ای (زاده: ۱۳۱۸ش)،[۲۶] حسینعلی منتظری (درگذشت: ۱۳۸۸ش)،[۲۷] و محمد مؤمن (درگذشت: ۱۳۹۷ش)، شرط حضور امام معصوم را بر اساس آیات قرآن و روایات معصومان، قابل اثبات ندانسته و بر این باورند که جهاد ابتدایی، به شرط فراهم بودن شرایط در زمان غیبت امام معصوم نیز، واجب است؛[۲۸] و به گفته برخی تعبیر «امام عادل» در احادیثِ جهاد، به معنای امام معصوم نیست.[۲۹]
تعارض با آزادی عقیده
به‌اعتقاد برخی جهاد ابتدایی، به گسترش اسلام از راه تحمیل عقیده بر مردم منجر می‌شود و با آیه «لاَ إِكْراهَ فی الدِّينِ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ»[۳۰] که اکراه و اجبار در دین را نفی می‌کند، در تعارض است.[۳۱] علمای شیعه در پاسخ به این شبهه، رویکردهای متفاوتی داشته‌اند؛ از جمله:
- همه آیات جهاد در قرآن، چه به طور مستقیم و چه غیرمستقیم، مشروط و مقید به این است که جهاد باید برای کمک به مظلومان، مبارزه با اختناق و فراهم شدن زمینه انتخاب آزادانه دین انجام شود، نه برای تحمیل دین. برخی با همین رویکرد، همه جهادها را جهاد دفاعی دانسته‌اند.[۳۲]
- در هیچ یک از آیات جهاد، بر مسلمانان واجب نشده است که با مشرکان بجنگند و آنها را وادار به پذیریش اسلام کنند و اگر نپذیرفتند، آنها را بکشند.[۳۳] علاوه بر اين، به اعتقاد آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر نظام جمهوری اسلامی ایران، گسترش امور اعتقادى، با زور امكان‌پذير نيست.[۳۴]
- محمدتقی مصباح یزدی (۱۳۱۳-۱۳۹۹ش) معتقد است مشروعیتِ «جهاد ابتدایی» در اسلام،[۳۵] با هدفِ شناختِ حق و پرستشِ خداوند و حاکم‌شدنِ دین خدا انجام می‌شود. نه برای قدرت‌طلبی و دست‌انداختن به منافع اقتصادی و مادی هر جامعه‌ای؛[۳۶] زیرا پرستش خداوند در سرتاسر جهان، از حقوق او محسوب شده است تا بوسیله جهاد ابتدایی (که به نوعی دفاع از توحید است) شرک، کفر، ظلم و فسادِ مشرکان و کافران از بین برود و نظام توحيدی بر جهان حاکم شود. نه به این معنا که همه افراد در تمام عالم به زور و اجبار مسلمان شوند.[۳۷] به گفته آیت‌الله منتظری این معنا با آیه ۲۵۶ سوره بقره تناسب دارد.[۳۸]
تک‌نگاری
- جهاد ابتدایی در سنت و سیره نبوی اثر محمد مروارید، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۰ش.
نویسنده در این اثر ضمن بیان مفهومِ جهاد و انواع آن، معتقد است جهاد ابتدایی به‌رغم تفاوتی که با جهاد دفاعی دارد؛ در سیره رسول خدا(ص) با معیارِ جهاد دفاعی و با هدفِ برقراری امنیت و استقرار مسلمانان بوده است.[۳۹]
- جهاد ابتدایی در قرآن کریم اثر محمدجواد فاضل لنکرانی، تقریر و تدوین محمدحسن دانش، قم، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۷ش.
نویسنده در این اثر با رویکرد فقهی و تفسیری، آیاتی که بر جهاد ابتدایی با کافران و مشرکان دلالت دارند را، مورد بررسی قرار داده و مشروعیت جهاد ابتدایی اثبات کرده است. سپس به شبهه کسانی که برخی آیات قرآن را در تعارض با مشروعیت جهاد ابتدایی دانسته‌اند را، با روشِ اجتهادی و فقهی پاسخ داده است.[۴۰]
پانویس
- ↑ صرامی، عدالت نژاد، «جهاد» ۱۳۸۶ش، ج۱۱، ص۴۳۴.
- ↑ منتظری، مجازات‌هاى اسلامى و حقوق بشر، ۱۴۲۹ق، ص۹۰.
- ↑ مصباح یزدی، جنگ و جهاد در قرآن، ۱۳۸۳ش، ص۱۳۹.
- ↑ انصاری، الموسوعة الفقهیة المیسره، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۲۴؛ صرامی، عدالت نژاد، «جهاد» ۱۳۸۶ش، ج۱۱، ص۴۳۴.
- ↑ بهرامی، نظام سیاسی اجتماعی اسلام، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۹-۱۴۱.
- ↑ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۱۳۸۷ش، ص۶۰؛ منتظری، پاسخ به پرسش‌هایی پیرامون مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، ۱۳۸۷ش، ص۹۰.
- ↑ «جهاد ابتدایی».، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی.
- ↑ صالحی نجف‌آبادی، جهاد در اسلام، ۱۳۸۶ش، ص۳۴-۳۵.
- ↑ مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۴۰۸.
- ↑ عمید زنجانی، فقه سیاسی، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۱۳۹.
- ↑ صرامی، عدالت نژاد، «جهاد» ۱۳۸۶ش، ج۱۱، ص۴۳۵.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۸.
- ↑ ابن‌براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۹۶.
- ↑ ابن‌ادریس، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۷۸.
- ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۱۹.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۸۱.
- ↑ نجفی، جواهر الكلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۱.
- ↑ جاوید، «حقوق بشر معاصر و جهاد ابتدایی در اسلام معاصر»، ص۱۲۹-۱۳۴.
- ↑ صرامی، عدالت نژاد، «جهاد» ۱۳۸۶ش، ج۱۱، ص۴۳۵.
- ↑ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۸۱۰.
- ↑ ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، بی‌تا، ص۲۴۶.
- ↑ سلار دیلمی، المراسم فی الفقه الإمامی، ۱۴۰۴ق، ص۲۶۱.
- ↑ جاوید، «حقوق بشر معاصر و جهاد ابتدایی در اسلام معاصر»، ص۱۲۷-۱۲۹.
- ↑ خویی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۶۴.
- ↑ خامنه‌ای، رساله‌ی آموزشی، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۳۲۲.
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۶-۱۱۹.
- ↑ مؤمن، «جهاد ابتدایی در عصر غیبت»، ص۵۱.
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۸.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۵۶.
- ↑ کامیاب، «بررسی شبهه جهاد ابتدایی در تفسیر آیه لا اکراه فی الدین»، ص۸.
- ↑ کامیاب، «بررسی شبهه جهاد ابتدایی در تفسیر آیه لا اکراه فی الدین»، ص۲۷.
- ↑ کامیاب، «بررسی شبهه جهاد ابتدایی در تفسیر آیه لا اکراه فی الدین»، ص۲۸.
- ↑ ادركنى؛ مقيمى‌حاجى، «جهاد»، ص۴۲۴.
- ↑ مصباح‌یزدی، اخلاق در قرآن، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۴۰۸.
- ↑ مصباح‌یزدی، اخلاق در قرآن، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۴۱۲.
- ↑ مصباح‌یزدی، جنگ و جهاد در قرآن، ۱۳۸۳ش، ص۱۵۲-۱۵۴.
- ↑ منتظری، مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، ۱۴۲۹ق، ص۸۹-۹۰.
- ↑ جهاد ابتدایی در سنت و سیره نبوی، وبگاه بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- ↑ جهاد ابتدايی در قرآن کريم، وبگاه آيت‌الله محمّدجواد فاضل لنکرانی.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۶ق.
- ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، اصفهان، مکتبة الإمام اميرالمؤمنين علی(ع) العامة، بی‌تا.
- ادركنى، محمدجواد؛ و ابوالقاسم مقيمى‌حاجى، «جهاد»، مقالاتی از اندیشه‌نامه‌ی انقلاب اسلامی، تهران، مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸ش.
- انصاری (خلیفه شوشتری)، محمدعلی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، قم، مجمع الفکر الإسلامی، ۱۴۱۵ق.
- بهرامی، قدرت‌الله، نظام سیاسی اجتماعی اسلام، قم، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- جاوید، محمدجواد، و علی محمددوست، «حقوق بشر معاصر و جهاد ابتدایی در اسلام معاصر»، در پژوهش‌نامه حقوق اسلامی، سال یازدهم، ش۲، پاییز و زمستان ۱۳۸۹ش.
- «جهاد ابتدایی»، وبگاه دفتر آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۳۹۶ش.
- جهاد ابتدايی در قرآن کريم، وبگاه آيت‌الله محمّدجواد فاضل لنکرانی، تاریخ مشاهده: ۲۹ آذر ۱۴۰۱ش.
- جهاد ابتدایی در سنت و سیره نبوی، وبگاه بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، تاریخ مشاهده: ۲۹ آذر ۱۴۰۱ش.
- خامنه‌ای، سید علی، رساله‌ی آموزشی مطابق با فتاوای حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تهران، مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم، مدينة العلم، ۱۴۱۰ق.
- سلار دیلمی، حمزه بن عبد العزیز، المراسم فی الفقه الإمامی، تحقیق محمود بستانی، قم، منشورات الحرمين، ۱۴۰۴ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تحقیق کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیه، تهران، المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، ۱۳۸۷ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم،مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۰ق.
- صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، جهاد در اسلام، تهران، نشر نی، ۱۳۸۶ش.
- صرامی، سیف‌الله؛ عدالت‌نژاد، سعید، «جهاد»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسة آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۴ق.
- عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۷ش.
- کامیاب، حسین، و احمد قدسی، «بررسی شبهه جهاد ابتدایی در تفسیر آیه لا اکراه فی الدین»، در مجله مطالعات تفسیری، ش۱۱، پاییز ۱۳۹۱ش.
- مؤمن، محمد، «جهاد ابتدایی در عصر غیبت»، در مجله فقه اهل بیت، ش۲۶، تابستان ۱۳۸۰ش.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۱ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، جنگ و جهاد در قرآن، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۳ش.
- منتظری، حسين‌على، پاسخ به پرسش‌هایی پیرامون مجازات‌هاى اسلامى و حقوق بشر، قم، نشر ارغوان دانش، ۱۴۲۹ق.
- منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، ۱۴۰۹ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الكلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
پیوند به بیرون
- «جواز جهاد ابتدایی با اذن فقیه جامع الشرایط با رویکردی به آرای امام خمینی»
- «ارزیابی نظریه جهاد دعوت (ابتدایی) با سنجه فعل پیامبر اکرم(ص)»
- «جهاد ابتدایی و آزادی عقیده و مذهب»
- «مبانی فقهی جهاد ابتدایی»
- مدخل جهاد در دانشنامه جهان اسلام