 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهلبیت» نوشته می‌شوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
سلاحِ کُشتارِ جَمعی سلاحی است که هنگام به‌کارگیری برای اهداف نظامی، منجر به کشته‌شدن غیرنظامیان و تخریب برگشت‌ناپذیر محیط زیست می‌شود. به باور فقیهان شیعه استفاده ابتدایی از این تسلیحات، حرام است؛ اما در صورت اضطرار و یا مقابله‌به‌مثل و همچنین تولید و نگهداری، نظرات متفاوتی وجود دارد. سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران و از مراجع تقلید شیعه در فتوای حرمت ساخت و به‌کارگیری سلاح هسته‌ای، این سلاح‌ها را تهدیدی علیه بشریت و موجب از بین‌رفتن نسل‌ها و کشت‌زارهایی دانسته که به تصریح قرآن، نابودی آنها حرام است.
در آموزه‌های دینی به‌جهت لزوم آمادگی دفاع در برابر دشمنان، تولید سلاح مورد اهمیت است؛ لکن از این‌جهت که این نوع تسلیحات، قدرت تخریبی جبران‌ناپذیری دارند و باعث از بین رفتن انسان‌های بی‌گناه و محیط زیست می‌شود و همچنین به‌دلیل ظهور انواع جدیدی از سلاحهای کشتار جمعی که از نمونه بارزشان سلاح هسته‌ای و شیمیایی است؛ این مسئله مجدداً توجه فقیهان را به خود جلب کرده و از این حیث می‌توان مسئله فقهی و حکم شرعی سلاحهای کشتار جمعی را از مسائل مستحدثه فقهی دانست.
تعریف و اهمیت
به‌گفته پژوهشگران، سلاحهای کشتار جمعی، سلاح‌هایی هستند که هنگام به‌کارگیری برای اهداف نظامی، منجر به کشته‌شدن غیرنظامیان و تخریب برگشت‌ناپذیر محیط زیست می‌شود.[۱] در ضمن مقاله‌ای، بیش از ده شاخص و دیدگاه مختلف برای کشتار جمعی بودن یک سلاح بیان شده و به نقد آنها پرداخته‌اند؛ در این تعاریف، قیودی چون «در مقیاس گسترده بودن تلفات غیرنظامیان»، «صرفاً هسته‌ای، شیمیایی و بیولوژیکی بودن این سلاح‌ها»، «ناتوانی در تفکیک تلفات نظامی و غیرنظامی» و «نابودی یک فرهنگ قومیتی» وجود دارد.[۲]
مسئله سلاح‌هایی که در هنگام استفاده از آنها احتمال کشته‌شدن غیرنظامیان اعم از کودکان، زنان، پیران و یا حتی اسیران مسلمان برود، در زمان صدر اسلام و پیامبر(ص) نیز وجود داشته و مورد توجه روایات شیعی نیز بوده است؛[۳] اما به‌جهت ظهور انواع جدیدی از سلاحهای کشتار جمعی که از نمونه بارزشان سلاح هسته‌ای و شیمیایی است؛[۴] این مسئله بیشتر مورد توجه فقیهان قرار گرفته است.
همچنین از حیث ظهور مصادیق جدید برای سلاح کشتار جمعی و اثرات جدید آن که در گذشته وجود نداشته، می‌توان حکم شرعی سلاحهای کشتار جمعی را از مسائل مستحدثه فقهی خواند.[۵] میثمی تهرانی این تسلیحات را در اسلحه‌هایی با تکنولوژی عصر جدید منحصر دانسته و بررسی این مسئله نوظهور را در حیطه فقه حکومتی دانسته است.[۶]
در آموزه‌های دینی، لزوم آمادگی دفاع در برابر دشمنان و تولید سلاح مورد اهمیت است؛ اما به‌دلیل تخریب جبران‌ناپذیری که باعث از بین رفتن انسان‌های بی‌گناه و محیط زیست است؛ فقیهان شیعه در خصوص تولید، نگهداری و استفاده از این نوع سلاح‌ها، نظرات فقهی متفاوتی را برگزیده‌اند.[۷]
حکم شرعی سلاحهای کشتار جمعی
سخن آیت‌الله خامنه‌ای رهبر نظام جمهوری اسلامی ایران درمورد استفادۀ صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای و تاکید بر ممنوعیت:
«فکر اسلامی ما می‌گوید سلاحی که در [کاربرد] آن، غیر مسلّحین، غیر نظامی‌ها، و مردم عادّی تلف می‌شوند، این سلاح ممنوع است. این سلاح ممنوع است؛ حالا هسته‌ای باشد یا شیمیایی باشد یا غیر این‌ها؛ این سلاح ممنوع است. ما به‌خاطر نظر اسلام است که نخواستیم دنبال این سلاح برویم وَالّا اگر می‌خواستیم برویم شماها کی هستید، چه کاره هستید که بتوانید جلوگیری کنید».[۸]
به‌گفته پژوهشگران حکم شرعی سلاحهای کشتار جمعی از جهات زیر قابل بررسی است:
تولید و نگهداری
نظر فقیهان شیعه در تولید و نگهداری این سلاح‌ها متفاوت است. محمد یزدی باور دارد با استناد به آیه ۶۰ سوره انفال به‌جهت آمادگی در مقابل دشمنان، باید این سلاح‌ها را تولید کرد.[۹] همچنین حیدر حب‌الله به منظور تهیۀ امکانات دفاع، مقابله و ایجاد ترس در دشمن، معتقد به جواز و بلکه وجوب تولید و نگهداری این سلاح‌ها است.[۱۰] برخی دیگر از فقیهان با حرام دانستن تولید و نگهداری این سلاح‌ها، معتقدند منظور آیه ۶۰ انفال سلاحهای متعارف است.[۱۱]
سید علی خامنه‌ای با صدور فتوای حرمت ساخت و به‌کارگیری سلاح هسته‌ای و باقی سلاحهای کشتار جمعی، تولید آنها را حرام و سلاحهای کشتار جمعی را تهدیدی علیه بشریت دانسته است.[۱۲] ناصر مکارم شیرازی تولید و نگهداری این سلاح‌ها را ناسازگار با فطرت انسانی دانسته است.[۱۳] برخی از دلایل فقیهانِ مخالفِ تولید این سلاح‌ها، امور زیر است:
- سلاح کشتار جمعی مقدمه حرام است؛ به این معنا که تولید و نگهداری سلاح، مقدمه استفاده از آن است. از سوی دیگر استفاده از این نوع سلاح‌ها حرام است، و چون کاری که به عمل حرام منجر شود حرام است، تولید و نگهداری سلاح نامتعارف نیز است.[۱۴]
- این سلاح‌ها موجب ضرر به غیر است: سلاحهای کشتار جمعی، به محیط زیست و در نهایت به انسان‌ها حتی به امنیت روانی آنها ضرر جدی می‌زند و موجب بیماری‌های گوناگون و آثار زیان‌بار می‌گردد.[۱۵]
- تولید و نگهداری سلاح کشتار جمعی، لغو و موجب اسراف است: سید علی خامنه‌ای تولید سلاحهای کشتار جمعی را کاری بیهوده، پرهزینه، پُردردسر و پرخطر دانسته؛[۱۶] که جز هزینۀ ایجاد و نگهداری، هیچ فایده‌ای ندارد.[۱۷]
استفاده ابتدایی
فقیهان شیعه این فرض را حرام دانسته‌اند.[۱۸] دلایل آنها چنین است:
- استناد به آیات قرآن: برخی پژوهشگران با استناد به آیه ۳۲ سوره مائده باور دارند استفاده ابتدایی از سلاحهای کشتار جمعی منجر به کشته شدن انسان‌های بی‌گناه است و طبق این آیه، قتل انسان بی‌گناه، حرام و معادل قتل تمام بشریت است.[۱۹] همچنین بر اساس آیه ۲۰۵ سوره بقره از بین‌بردن کشتزارها و نسل‌کشی، مصداق فساد در زمین است و سلاحهای میکروبی، شیمیایی، نیتروژنی و هسته‌ای بارزترین عواملی هستند که در زمین موجب فساد می‌شوند.[۲۰] برخی با توجه به آیه اعتدا، معتقدند تناسب در تسلیحات جنگی و تفکیک میان دشمن نظامی و غیر نظامی از نکات آیه است و باید رعایت شود و این موارد با استفاده ابتدایی از تسلیحات کشتار جمعی ناسازگار است.[۲۱]
- مضمون برخی روایات، ممنوعیت زیاده‌روی در جنگ، مثله‌کردن کشتگان، کشتن پیران، کودکان و زنان و قطع درختان جز در موقعیت اضطراری است[۲۲] و نیز طبق روایاتی از انتشار سَم در بلاد دشمنان نهی شده است.[۲۳] محمد صدر معتقد است منظور از سمّ در این روایات هرگونه سلاح غیرمتعارف است.[۲۴]
- قواعد فقهی: قواعد فقهی مثل لاضرر، اثم و قاعده وِزر نیز به‌عنوان دلیل حرمت استفاده بدوی از تسلیحات کشتار جمعی ذکر شده است؛ بر اساس قاعده لاضرر، کسی حق ندارد ضرر غیرقابل‌جبرانی را بر دیگران وارد کند.[۲۵] بر اساس قاعدۀ إثم اگر گناه یک عمل از نفع و سود آن عمل بیشتر و بزرگ‌تر باشد، باعث تحریم آن عمل می‌گردد.[۲۶] مطابق قاعده وزر یا اصل شخصی بودن مجازات، دامنۀ مجازات نباید فراتر از محدوده کسانی رود که استحقاق آن را دارند.[۲۷]
در مقام مقابله‌به‌مثل
مقابله‌به‌مثل از مصادیق دفاع مشروع و بر اساس آیه ۴۰ سوره شوری و آیه اعتداء موجب جواز استفاده از سلاح کشتار جمعی دانسته شده اما در هنگام استفاده باید توجه داشت رعایت تناسب و میزان ظلم انجام شده باشد. که سبب ضرر به شخص غیرطرف در درگیری نشود.[۲۸] پژوهشگران معتقدند در تسلیحات کشتار جمعی هیچ تناسبی میان تجاوز و مقابله برقرار نخواهد بود.[۲۹] همچنین امام خمینی معتقد است این آیه فقط به اصل مقابله‌به‌مثل دلالت دارد و روشن است که چنین مماثلتی در جنگ امکان ندارد.[۳۰]
در مقام ضرورت
نظر فقیهان در صورت اضطرار یا مواقعی که پیروزی مسلمانان متوقف بر استفاده از تسلیحات کشتار جمعی است متفاوت است. برخی از فقیهان شیعه با استناد به فعل پیامبر(ص) در برخی نبردهایشان و یا استناد به برخی روایات معتقدند استفاده از این تسلیحات در چنین مواردی جایز است.[۳۱]
در مقابل، برخی مخالف کاربرد سلاح نامتعارف حتی در فرض ضرورت هستند. محمدجواد فاضل لنکرانی معتقد است گرچه فقیهان، فتح مسلمانان در جنگ را بسیار حیاتی دانسته‌اند و مجوز انجام کارهای نامتعارف را داده‌اند اما دلیلی ندارد که مسلمانان برای حفظ اسلام بتوانند هر عملی انجام دهند؛ بلکه باید از طرق مشروع باشد.[۳۲] همچنین آقا ضیاء عراقی نیز استفاده از سمومات که سلاح کشتار جمعی در آن زمان محسوب می‌شده را حتی در فرض توقف پیروزی بر آن، ممنوع می‌داند.[۳۳] برخی پژوهشگران با مخدوش دانستن روایتی که در آن به استفاده از آتش انداختن با منجنیق که منجر به کشته‌شدن غیر نظامیان است معتقدند، این روایت از سوی برخی رجالیان مورد خدشه واقع شده است.[۳۴]
پانویس
- ↑ رستمی نجف‌آبادی، فرهادیان، «جرم بودن اقدام علیه بشریت به‌وسیله سلاحهای هسته‌ای از نگاه فقه با رویکرد فتوای مقام معظم رهبری»، ص۱۰۳؛ عبدی و دیگران، «بررسی تحلیلی مفهوم سلاحهای کشتار جمعی و تطبیق آن بر دیدگاه اسلامی با تأکید بر آرای مقام معظم رهبری»، ص۷۲۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: عبدی و دیگران، «بررسی تحلیلی مفهوم سلاحهای کشتار جمعی و تطبیق آن بر دیدگاه اسلامی با تأکید بر آرای مقام معظم رهبری»،ص۷۱۴-۷۲۰.
- ↑ طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج ۸، ص۷۰.
- ↑ عبدی و دیگران، «بررسی تحلیلی مفهوم سلاحهای کشتار جمعی و تطبیق آن بر دیدگاه اسلامی با تأکید بر آرای مقام معظم رهبری»،ص۷۱۷؛ ربانی و دیگران، بررسی ادله جواز یا حرمت تولید و انباشت سلاحهای کشتار جمعی، ص۹۰.
- ↑ باقرزاده مشکی‌باف، «عناصر تعیین کننده در حل مسائل مستحدثه»، ص۵۰.
- ↑ میثمی تهرانی، «واکاوی فقهی ادله حرمت استفاده از سلاحهای کشتار جمعی»، ص۲۹۹-۳۰۰.
- ↑ ربانی و دیگران، بررسی ادله جواز یا حرمت تولید و انباشت سلاحهای کشتار جمعی، ص۸۷-۸۹.
- ↑ خامنه‌ای، «حرمت سلاح کشتار جمعی، ابدی و استثناناپذیر است»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ یزدی، فقه القرآن، ج۲، ص۲۵۴.
- ↑ حب‌الله، دراسات فی الفقه الاسلامی المعاصر، ۱۴۳۲ق، ج۲، ص۳۱۷.
- ↑ ربانی و دیگران، «بررسی ادله جواز یا حرمت تولید و انباشت سلاحهای کشتار جمعی»، ص۹۲.
- ↑ «تحریم سلاح کشتار جمعی در تاریخ تشیع»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ مکارم شیرازی، «مبانی تحریم سلاحهای کشتار جمعی از منظر معظم له»، بلیغ نیوز.
- ↑ حب‌الله، «فقه البیئة و اسلحة الدمار الشامل»، ص۸.
- ↑ ربانی و دیگران، «بررسی ادله جواز یا حرمت تولید و انباشت سلاحهای کشتار جمعی»، ص۱۰۴
- ↑ خامنه‌ای، بیانات در دیدار دانشمندان هسته‌ای، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ خامنه‌ای، بیانات در نوزدهمین سالگرد رحلت امام خمینی، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ رستمی و دیگران، «جرم بودن اقدام علیه بشریت به‌وسیله سلاحهای هسته‌ای از نگاه فقه»، ص۱۱۰.
- ↑ رستمی و دیگران، «جرم بودن اقدام علیه بشریت به‌وسیله سلاحهای هسته‌ای از نگاه فقه»، ص۱۰۵.
- ↑ رستمی و دیگران، «جرم بودن اقدام علیه بشریت به‌وسیله سلاحهای هسته‌ای از نگاه فقه»، ص۱۰۵.
- ↑ رستمی و دیگران، «جرم بودن اقدام علیه بشریت به‌وسیله سلاحهای هسته‌ای از نگاه فقه»، ص۱۰۵.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، الناشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث قم، ج۱۵، ص۵۸.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، الناشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث قم، ج۱۵، ص۵۸-۵۹و۶۲.
- ↑ صدر، ماوراء الفقه، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۳۸۴.
- ↑ افضل زاده و دیگران، به‌کارگیری سلاح کشتار جمعی از منظر فقه و حقوق بین الملل، ص۹۱.
- ↑ بروجردی، لمحات الأصول، ۱۴۲۱ق، ص۲۳۹.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۱۵۸.
- ↑ حب‌الله، «فقه البیئة و اسلحة الدمار الشامل»، ص۳۰؛ الهیان و دیگران، «تسلیحات کشتار جمعی در مقام مقابله‌به‌مثل از نظر فقه»، ص۸.
- ↑ نگاه کنید به: الهیان و دیگران، تسلیحات کشتار جمعی در مقام مقابله‌به‌مثل از نظر فقه.
- ↑ امام خمینی، کتاب البیع، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۴۸۱.
- ↑ محقق حلّی، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۸۳؛ طوسی، المبسوط، ج۲، ص۱۱؛ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۵؛ طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۶۹؛ حر عاملی، وسایل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۵، ابواب جهاد العدو، باب ۱۶،ص۶۲،حدیث ۲.
- ↑ فاضل لنکرانی، «تولید و استفاده از سلاحهای کشتار جمعی از دیدگاه فقه اسلامی»، ص۳۲.
- ↑ آقاضیاء عراقی، شرح تبصرة المتعلمین، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۴۰۴.
- ↑ علیدوست، «فقه تولید، انباشت و کاربرد سلاحهای غیرمتعارف با محوریت فقه امامیه»، ص۱۷-۱۸.
منابع
- آقاضیاء عراقی، علی بن ملا محمد، شرح تبصرة المتعلمین، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۴ق.
- امام خمینی، سید روح‌الله، کتاب البیع، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، ۱۴۲۱ق.
- افضل‌زاده، رضیه و دیگران، «به کارگیری سلاح کشتار جمعی از منظر فقه و حقوق بین الملل»، مبانی فقهی حقوق اسلامی، شماره ۱۹، ۱۳۹۶ش.
- الهیان، مجتبی و دیگران، «تسلیحات کشتار جمعی در مقام مقابله به مثل از نظر فقه»، فصلنامه پژوهش‌های فقهی، شماره ۴، ۱۳۹۷ش.
- باقرزاده مشکی باف، محمدتقی، «عناصر تعیین‌کننده در حل مسائل مستحدثه»، مجله کاوشی نو در فقه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، شماره ۴۳، بهار ۱۳۸۴.
- بروجردی، حسین، لمحات الأصول، تقریرات امام خمینی، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۴۲۱ق.
- خامنه‌ای، «بیانات در مراسم نوزدهمین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله)»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه‌ای، تاریخ درج: ۱۴ خرداد ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳ش.
- خامنه‌ای، سید علی، «بیانات در دیدار دانشمندان هسته‌ای»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه‌ای، تاریخ درج: ۳ اسفند ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳ش.
- خامنه‌ای، سید علی، «حرمت سلاح کشتار جمعی، ابدی و استثناناپذیر است»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه‌ای، تاریخ درج: ۱۳ اسفند ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳.
- حب‌الله، حیدر، دراسات فی الفقه الاسلامی المعاصر، چاپ اول، قم، دارالفقه الاسلامی المعاصر، ۱۴۳۲ق.
- حب‌الله، حیدر، فقه البیئة و اسلحة الدمار الشامل: مدخل لمقاربة فقهیة اولیة، مجلة الفقاهة عدد ۱۸. (۲۰۱۰م)
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۹ق.
- حلّی، محقق، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- ربانی، مهدی، روحانی، عباسعلی، «بررسی ادله جواز یا حرمت تولید و انباشت سلاحهای کشتار جمعی»، فصلنامه فقه و اصول، شماره ۱۲۳، ۱۳۹۹ش.
- رستمی نجف‌آبادی، حامد و دیگران، «جرم بودن اقدام علیه بشریت به‌وسیله سلاحهای هسته‌ای از نگاه فقه»، فصلنامه فقه و مبانی حقوق اسلامی، ش۴، ۱۳۹۹ش.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، داوری، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی،مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- صدر، سید محمد، ماوراء الفقه، جعفر هادی الدجیلی، بیروت، دار الاضواء للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۲۰ق.
- طباطبائی، سید علی بن محمد، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۴۱۸ق.
- طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، سید محمدتقی کشفی، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، ۱۳۸۷.
- عبدی، حسن، حسن و محمّدجواد، «بررسی تحلیلی مفهوم سلاحهای کشتار جمعی و تطبیق آن بر دیدگاه اسلامی با تأکید بر آرای مقام معظم رهبری امام خامنه‌ای»، فصلنامه سیاست، شماره ۳، ۱۳۹۷ش.
- علیدوست، ابوالقاسم، «فقه تولید، انباشت و کاربرد سلاحهای غیرمتعارف با محوریت فقه امامیه»، حقوق اسلامی، شماره ۳۸، پاییز ۱۳۹۲.
- فاضل لنکرانی، محمدجواد، «تولید و استفاده از سلاحهای کشتار جمعی از دیدگاه فقه اسلامی»، فصلنامه حقوق اسلامی، شماره ۳۹، ۱۳۹۲ش.
- فضل الله، علی، الجهاد، تقریر بحث آیة الله سید محمدحسین فضل‌الله، بیروت، دار الملاک، ۱۴۱۸ق.
- محقق داماد، سید مصطفی، تهران، قواعد فقه، مرکز نشر علوم اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، «مبانی تحریم سلاحهای کشتار جمعی از منظر معظم له»، بلیغ نیوز، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳ش.
- یزدی، محمد، فقه القرآن، قم، مؤسسۀ اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.