حکم جهاد
حکم جهاد یا فتوای جهاد اشاره به دستور حاکم شرع برای اقدام به جهاد با دشمنان و تعیین ویژگی‌های آن است. صدور حکم جهاد در عصر غیبت، نشانگر تأثیرگذاری و قدرت فتوای مراجع شیعه و سبب حفظ دین و امنیت جامعه اسلامی در برابر متجاوزان دانسته شده است. بنابر فقه اسلامی، با صدور حکم جهاد هر مسلمانی که توان دفاعی دارد باید به جهاد با دشمن بپردازد. این حکم هنگام تجاوز به سرزمین اسلامی، احساس خطر درباره دین، و عزت و استقلال مسلمانان از سوی مجتهد واجد شرایط صادر می‌شود.
فقیهان شیعه در دوره‌های مختلف تاریخ، فتواهای جهاد صادر کرده‌اند. در سال‌های ۱۲۴۱ تا ۱۲۴۳ق عالمان شیعه همچون جعفر کاشف‌الغطاء، سید علی طباطبایی، میرزای قمی، ملا احمد نراقی و سید محمد مجاهد در راستای حمایت از حکومت قاجار و دفاع از مردم مسلمان ایران، فتوای جهاد با نیروهای روسیه صادر کردند. برخی این فتاوا را اولین حکم جهاد در تاریخ فقه امامیه دانسته‌اند.
در عراق نیز، با صدور فتوای جهاد محمدتقی شیرازی در سال ۱۳۳۷ق، قیام ثورة العشرین علیه استعمار و نیروهای انگلیس، به‌ویژه در مناطق شیعه‌نشین شکل گرفت. عبدالکریم زنجانی، از فقیهان شیعه قرن چهاردهم قمری در ۱۹۴۸م/۱۳۲۷ش، فتوای جهاد علیه اسرائیل صادر کرد و در سال ۲۰۱۴م سید علی سیستانی برای مقابله با پیشروی‌های داعش در عراق حکم جهاد صادر کرد.
کتاب «رسایل و فتاوای جهادی» اثر محمدحسن رجبی، دربرگیرندهٔ ۹۵ عنوان رساله و فتواهایی است که فقیهان طی سال‌های ۱۲۰۰ تا ۱۳۳۸ق صادر کرده‌اند.
اهمیت و جایگاه
حکم جهاد به معنای دستور حاکم شرع برای اقدام به جهاد با دشمنان و تعیین ویژگی‌های آن است.[۱] صدور حکم جهاد در عصر غیبت، نشانگر تأثیرگذاری و قدرت فتوای مراجع شیعه و اهمیت حفظ جان و مال مسلمانان و استقلال سرزمین آنان در مقابل دشمنان دانسته شده است.[۲] گفته شده که چنین فتوایی مانند خود جهاد دفاعی در عصر غیبت سبب حفظ دین و امنیت جامعه اسلامی در برابر متجاوزان است.[۳]
فقیهان شیعه در موارد متعددی هنگام تجاوز به سرزمین اسلامی یا احساس خطر برای دین، عزت و استقلال مسلمانان با صدور حکم جهاد مردم را به دفاع و ایستادگی در برابر دشمن تشویق کرده‌اند.[۴] برای نمونه با صدور فتوای جهاد محمدتقی شیرازی در سال ۱۳۳۷ق، قیام مسلحانه ثورة العشرین علیه استعمار و نیروهای انگلیس در سراسر عراق به‌ویژه مناطق شیعه‌نشین شکل گرفت. [۵]
فقیهان شیعه جهاد دفاعی را مشروط به حضور یا اجازه امام(ع) یا نایب خاص او نمی‌دانند.[۶]
با این حال به نظر جعفر کاشف‌الغطاء، مرجع تقلید شیعه در قرن سیزدهم هجری، جهاد دفاعی دارای فرمانده و تشکیلات در دوران غیبت کبریٰ، نیاز به اذن مجتهد واجد شرایط دارد.[۷] حسینعلی منتظری چنین شرطی را شرط مشروعیت جهاد دفاعی ندانسته، بلکه حکم ولی فقیه را شرط نظارتی وی در تحقق جهاد دفاعی بیان می‌کند. به گفته منتظری، جهاد دفاعی بدون شرط بر همه مسلمانان واجب است.[۸]
فتواهای مشهور جهاد
نمونه‌هایی از مهم‌ترین فتاوایی که از سوی فقیهان و مراجع تقلید شیعه در ادوار مختلف تاریخی درباره وجوب جهاد صادر شده بدین شرح است:
.jpg)
- با هجوم نیروهای ارتش روسیه به کشور ایران در سال‌های ۱۲۴۱ تا ۱۲۴۳ق، و تصرف مناطقی از آن، برخی عالمان شیعه همچون جعفر کاشف‌الغطاء، سید علی طباطبایی، میرزای قمی، ملا احمد نراقی و سیدمحمد مجاهد در راستای حمایت از حکومت قاجار و دفاع از مردم مسلمان ایران، فتوای جهاد برای مقابله و دفاع در برابر هجوم نیروهای روسیه صادر کردند.[۹] این فتواها، به‌همراه رساله‌هایی در احکام جهاد، به‌دستور عباس‌میرزا، فرزند و ولیعهد فتحعلی‌شاه، و توسط میرزا عیسی قائم‌مقام فراهانی، در مجموعه‌ای با عنوان احکام الجهاد و اسباب الرشاد، گردآوری شده است.[۱۰] گفته شده این فتاوا اولین حکم جهاد در تاریخ شیعه بوده است.[۱۱]
- فتوای جهاد محمدتقی شیرازی از فتواهای اثرگذار بود که در برابر سلطه و نفوذ انگلیس در عراق، در ۲۰ ربیع الاول ۱۳۳۷ق، صادر شد.[۱۲] متن فتوا بدین قرار است: «مطالبه حقوق بر عراقیان واجب است و بر آنان واجب است در ضمن درخواست‌های خویش، رعایت آرامش و امنیت را بنمایند و در صورتی که انگلستان از پذیرش درخواست‌هایشان خودداری ورزد، جایز است به قوه دفاعی متوسل شوند.»[۱۳]
- فتوای جهاد علیه ایتالیا در حمله به لیبی؛ آخوند خراسانی به همراه سید اسماعیل صدر، شیخ عبدالله مازندرانی و شیخ الشریعه اصفهانی بیانیه صادر کردند و از مسلمانان خواستند که به دفاع از ممالک اسلامی برخیزند.[۱۴] در متن حکم آمده است: «هجوم روس به ایران و ایتالیا به طرابلس موجب ذهاب اسلام و اضمحلال شریعت و قرآن است. بر عموم اسلامیان واجب است اجتماع نموده و از دولت متبوعه خود رفع تعدیات غیرقانونی روس و ایتالیا را جداً بخواهند. و تا رفع این غائله عظمی نشود آسایش و استقرار را بر خود حرام و این حرکت اسلام‌پرورانه را جهاد فی سبیل الله مثل مجاهدین بدر و حنین شناسند.»[۱۵]
- در جنگ جهانی اول (۱۲۹۳-۱۲۹۷ش) سید عبدالحسین موسوی لاری دستوراتی برای سردار عشایر قشقایی، صولت الدوله، صادر نموده و بر جهاد علیه انگلیسی‌ها تاکید کرد. در پیامی از او آمده است: «من که مجتهد و جانشین پیغمبر اسلام هستم، به این وسیله فتوا می‌دهم که جهاد با این کفار حربی، انگلیسی‌ها، واجب است.»[۱۶]
- فتوای جهاد برای مقابله با حمله وهابی‌ها به عتبات: بنابر گزارش‌های تاریخی، فتوای شیخ جعفر کاشف‌الغطاء در حملات وهابی‌ها به نجف و کربلا در سال ۱۲۱۷ق، به‌همراه دویست نفر از فقها و مجاهدان، توانست وهابی‌ها را دور کند.[۱۷]
- فتوای جهاد با اسرائیل: فقیهانی نظیر محمدحسین کاشف‌الغطاء،[۱۸] سید حسین بروجردی[۱۹] و امام خمینی[۲۰] به وجوب دفاع از مردم فلسطین فتوا داده‌اند. عبدالکریم زنجانی، از فقیهان شیعه قرن چهاردهم قمری، پس از اعلام موجودیت دولت اسرائیل و جنگ اسرائیل با اعراب در ۱۹۴۸م/۱۳۲۷ش، فتوای جهاد علیه اسرائیل صادر کرد.[۲۱]
- پس از آن‌که در سال ۲۰۱۴م، داعش بر برخی از مناطق غربی و شمالی عراق سیطره یافته بود و به‌سوی سایر مناطق پیشروی می‌کرد، سید علی سیستانی برای مقابله با پیشروی‌های داعش، فتوای جهاد صادر نمود.[۲۲] مطابق این فتوا، بر شهروندان عراقی که توانایی حمل سلاح و مبارزه با تروریست‌ها را داشتند، واجب کفایی بود تا به دفاع از کشور، ملت و مقدسات بپردازند و به نیروهای نظامی بپیوندند.[۲۳]
تک‌نگاری
کتاب «رسایل و فتاوای جهادی شامل: رساله‌ها و فتواهای علمای اسلام در جهاد با قدرت‌های استعمار»، دربرگیرندهٔ ۹۵ عنوان رساله و فتواهایی است که فقیهان طی سال‌های ۱۲۰۰ تا ۱۳۳۸ق صادر کرده‌اند. این مجموعه را محمدحسن رجبی در یک جلد گرد آوررده و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال ۱۳۷۸ش منتشر کرده است.[۲۴]
در دوره قاجار و در طول جنگ‌های ایران و روس کتاب‌های زیادی با نام جهادیه منتشر شد که حاوی فتاوای جهادی و بیان وجوب جهاد در برابر نیروهای روس بود.[۲۵] کتاب الجهاد العباسیه از سید محمد مجاهد و جامع الشتات اثر میرزای قمی از جمله این جهادیه‌ها است.[۲۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، دایرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۴۳۶.
- ↑ «دو فتوای جهاد»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ ربانی و حسینی، «جایگاه اذن ولی فقیه در جهاد»، ص۳۲.
- ↑ سلیمی و دیگران، «بررسی اختیارات حاکم اسلامی در حکم جهاد دفاعی از منظر فقه امامیه»، ص۱۱۳-۱۱۵.
- ↑ «یک قرن همراهی دو ملت ایران و عراق در مبارزه با استکبار»، سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۳۷؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۸؛ طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۱۴، ربانی و حسینی، «جایگاه اذن ولی فقیه در جهاد»، ص۵۰.
- ↑ ربانی و حسینی، «جایگاه اذن ولی فقیه در جهاد»، ص۵۳.
- ↑ منتظری، پاسخ به پرسش‌هایی پیرامون مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، ۱۳۸۷ش، ص۹۳.
- ↑ زرگری‌نژاد، «بررسی احکام الجهاد و اسباب الرشاد (نخستین اثر در ادبیات تکوین ادبیات جهادی تاریخ معاصر ایران)»، ص۳۸۳.
- ↑ زرگری‌نژاد، «بررسی احکام الجهاد و اسباب الرشاد (نخستین اثر در ادبیات تکوین ادبیات جهادی تاریخ معاصر ایران)»، ص۳۸۲-۳۸۳.
- ↑ «فتوای جهاد در سیمای تاریخ»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۳، ص۲۶۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۳، ص۲۶۳.
- ↑ ترکمان، اسنادی درباره هجوم انگلیس و روس به ایران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ص۴۸۶.
- ↑ ترکمان، اسنادی درباره هجوم انگلیس و روس به ایران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ص۴۸۶.
- ↑ رنجبر، «سیری در زندگی، فعالیت‌ها و اندیشه سیاسی سید عبدالحسین موسوی لاری»، ص۲۰۷.
- ↑ آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۲۶.
- ↑ «ضد صهیونیسم، مدافع فلسطین مختصری از علامه کاشف الغطاء»، مجله الکترونیکی اخوت اسلامی.
- ↑ اباذری، آیت‌الله بروجردی آیت اخلاص، ۱۳۸۳ش، ص۱۱۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۱۹۹.
- ↑ سرحدی، «علمایی که نسبت به مسئله فلسطین واکنش نشان دادند»، پژوهشکده تاریخ معاصر.
- ↑ حطاب، «توظیف الحشد الشعبی فی المدرک السیاسی العراقی»، ص۱۰۷-۱۰۸.
- ↑ حطاب، «توظیف الحشد الشعبی فی المدرک السیاسی العراقی»، ص۱۰۷-۱۰۸.
- ↑ رجبی، رسایل و فتاوای جهادی، ۱۳۷۸ش، ص۱۳.
- ↑ جعفریان، دین و سیاست در دوره صفوی، ۱۳۷۰ش، ص۳۳۱-۳۳۳.
- ↑ جعفریان، دین و سیاست در دوره صفوی، ۱۳۷۰ش، ص۳۳۱.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات أعلام الشیعة و هو نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- آل‌محبوبه، جعفر بن باقر، ماضی النجف و حاضرها، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۶ق.
- اباذری، عبدالرحیم، آیت‌الله بروجردی آیت اخلاص، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه توزیع و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- ترکمان، محمد، اسنادی درباره هجوم انگلیس و روس به ایران، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، بی‌تا.
- جعفریان، رسول، دین و سیاست در دوره صفوی، قم، انصاریان، ۱۳۷۰ش.
- حطاب، جواد کاظم، «توظیف الحشد الشعبی فی المدرک السیاسی العراقی»، در مجلة حمورابی، سال هفتم، شماره ۲۹، زمستان ۲۰۱۹م.
- «دو فتوای جهاد»، وبگاه پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۱۵ شهریور ۱۴۰۳ش.
- ربانی، مهدی و سید ابراهیم حسینی، «جایگاه اذن ولی فقیه در جهاد»، در مجله حکومت اسلامی، شماره ۹۰، زمستان ۱۳۹۰ش.
- رجبی، محمدحسن، رسایل و فتاوای جهادی شامل رساله‌ها و فتواهای علمای اسلامی در جهاد با قدرت‌های استعمار، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- رنجبر، محسن، «سیری در زندگی، فعالیت‌ها و اندیشه سیاسی سید عبدالحسین موسوی لاری»، در مجله آموزه، شماره ۳، تابستان ۱۳۸۲ش.
- سلیمی، علیرضا و دیگران، «بررسی اختیارات حاکم اسلامی در حکم جهاد دفاعی از منظر فقه امامیه»، در مجله مطالعات دفاع مقدس، شماره ۲۶، تابستان ۱۴۰۰ش.
- زرگری‌نژاد، غلامحسین، «بررسی احکام الجهاد و اسباب الرشاد (نخستین اثر در ادبیات تکوین ادبیات جهادی تاریخ معاصر ایران)»، در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شماره ۱۵۵، سال ۱۳۷۹ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- «ضد صهیونیسم، مدافع فلسطین مختصری از علامه کاشف الغطاء»، در مجله الکترونیکی أخوت اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۳ خرداد ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۳ش.
- طباطبایی کربلایی، سید علی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۸ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۴ق.
- «غزه مقاومت کن! بوی حکم جهاد می‌آید...» سایت روزنامه اقتصاد سرآمد، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مهر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ شهریور ۱۴۰۳ش.
- سرحدی، رضا، «علمایی که نسبت به مسئله فلسطین واکنش نشان دادند»، وبگاه پژوهشکده تاریخ معاصر، تاریخ درج مطلب: ۱۳ دی ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۹ شهریور ۱۴۰۳ش.
- جعفری، علی‌اکبر، «فتوای جهاد در سیمای تاریخ»، وبگاه خبرگزاری ایمنا، تاریخ انتشار: ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۷ شهریور ۱۴۰۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، دایرة المعارف فقه مقارن، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب( ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- منتظری، حسینعلی، پاسخ به پرسش‌هایی پیرامون مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، بی‌جا، ارغوان دانش، ۱۳۸۷ش.
- «یک قرن همراهی دو ملت ایران و عراق در مبارزه با استکبار»، وبگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۵ بهمن ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۰ شهریور ۱۴۰۳ش.