 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
فرار از جنگ گناه کبیره‌ای است که در فقه[۱] و علم اخلاق[۲] با عنوان «الفَرارُ من الزَّحْفِ« (گریختن از برخورد با دشمن در جنگ)،[۳] شناخته می‌شود. دلیل قرآنی بر حرام بودن[۴] فرار از جنگ در صورت رویارویی مستقیم با دشمن در میدان نبرد، در آیه ۱۶ سوره انفال[یادداشت ۱] آمده است.[۵] در برخی از روایات آمده است که زشتی گناه فرار از جنگ، حتی با پرداخت کفاره، قابل جبران نیست.[۶] به باور فقها زمانی‌که امام(ع) به یک عده خاصی دستور شرکت در جنگ دهد[۷] یا اگر یک رزمنده در مقابل یک یا دو نفر قرار گیرد (یعنی شمار دشمنان کمتر یا دو برابر مسلمانان باشند)،[۸] حق ندارد فرار کند و در صورت فرار، گناهکار است،[۹] حتی اگر ظن به کشته شدنش داشته باشد،[۱۰] البته علامه حلی، فقیه و متکلم شیعه در قرن هشتم قمری، با استدلال به آیه ۱۹۵ سوره بقره، در صورت ظن به کشته شدن، فرار را جایز دانسته است.[۱۱] گفته شده است حرمت فرار از جنگ شامل هر دو صورت اختیار و اضطرار (نظیر بیماری) است.[۱۲] به باور شیخ طوسی (درگذشت: ۴۶۰ق)، حتی طلبکار یا پدر و مادر، نمی‌توانند رزمنده‌‌ای که در صحنه نبرد حاضر است بازگردانند.[۱۳] فرار و عقب‌نشینی در صورت تغییر تاکتیک یا به قصد ملحق شدن به گروه دیگر جهت حمله مجدد جایز دانسته شده است.[۱۴]
شیخ طوسی، از محدثان و فقیهان شیعه، در کتاب «المبسوط» بیان می‌دارد در آغاز اسلام، طبق بیان آیه ۶۵ سوره انفال، هریک از مسلمانان باید در مقابل ده نفر از مشرکان مقاومت می‌کردند، اما زمان عمل به این حکم با نزول آیه ۶۶ سوره انفال، منسوخ شد (پایان یافت) و حکم به وجوب ایستادگی یک فرد در مقابل دو نفر نازل شد؛[۱۵] همچنین این حکم درباره مجموع نیروهای اسلام در مقابل دشمنان نیز جاری است؛ پس اگر رزمندگان مسلمان، نصف نیروهای دشمن یا نیروهای دشمن بیشتر از دو برابر مسلمانان نباشد، فرار از جنگ حرام است.[۱۶] به فتوای فقها اگر تعداد دشمنان بیش از دو برابر مسلمانان باشد در این صورت فرار جایز است؛[۱۷] البته شیخ طوسی بر این باور است که در این شرایط اگر رزمنده ظن غالب به سالم ماندن داشته باشد، دفاع، مستحب است،[۱۸] اما خویی (درگذشت: ۱۳۷۱ش) مدعی شده است اگر مسلمانان اطمینان پیدا کنند که در صورت استقامت، بر کفار پیروز خواهند شد فرارشان جایز نیست.[۱۹] امام خمینی فرار از جنگ را در هیچ حالتی جایز نمی‌داند.[۲۰]
نویسنده مقاله «حکم فرار نظامیان از جهاد در راهبرد دفاعی اسلام»، با درنظر‌گرفتن رفتار پیامبراکرم(ص) در جنگ اُحُد، به این نتیجه می‌رسد اگر در جهاد دفاعی، شرایط به گونه‌ای باشد که ظن کشته شدن نظامیان موجب به خطر افتادن کیان اسلام و مسلمین باشد، فرار واجب است.[۲۱]
پیامدهایی برای فرار از جنگ در روایات اسلامی بیان شده است؛ نظیر اینکه فرار از جنگ موجب ذلت و خواری فرد و ازبین‌رفتن عدالت اوست؛[۲۲] همچنین فرار، عامل تقویت دشمن، سبک شمردن برنامه پیشوایان دین، سست شدن بنیان دین اسلام شناخته شده است.[۲۳]
پانویس
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۲۹۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۷۷؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۶۲.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل واژه «زحف».
- ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۹.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۳، ص۳۱۲.
- ↑ سید رضی، المجازات النبویة، ۱۴۲۲ق، ص۳۶۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۹.
- ↑ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۸۲.
- ↑ شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۲۹۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۶۱.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعة، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۳۹۰.
- ↑ طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۵۰۱.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۶.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۳.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۶.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۵۰۱.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۰.
- ↑ خویی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۷۰.
- ↑ امام خمینی، استفتائات، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۵۱۶.
- ↑ قاسمی مقدم، «حکم فرار نظامیان از جهاد در راهبرد دفاعی اسلام»، ص۴۸.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه۲۷، ص۶۹.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۶ق، ج۱۵، ص۸۷.
یادداشت
- ↑ وَمَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفًا لِقِتَالٍ أَوْ مُتَحَيِّزًا إِلَىٰ فِئَةٍ فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ ۖ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ؛ و هر که در روز جنگ به آنها پشت نماید و فرار کند به طرف غضب و خشم خدا روی آورده و جایگاهش دوزخ که بدترین منزل است خواهد بود مگر آنکه از میمنه به میسره و یا از قلب به جناح برای مصالح جنگی رود یا از فرقه‌ای به یاری فرقه‌ای دیگر شتابد.
منابع
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
- امام خمینی، سید روح‌الله، استفتائات، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۷۲ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم، نشر مدینه العلم، ۱۴۱۰ق.
- سید رضی، محمد بن حسین، المجازات النبویة، تصحیح: مهدی هوشمند، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۲ق.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، تصحیح: صبحی صالح، قم، مؤسسه دار الهجره، ۱۴۱۴ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة فی فقه الامامیه، قم، دار التراث، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، مَن لا یَحضَرُهُ الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزهٔ علمیه قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، مکتبة المرتضویة، ۱۳۸۷ق.
- طباطبایی، سید علی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۴ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- قاسمی مقدم، حسن و دیگران، «حکم فرار نظامیان از جهاد در راهبرد دفاعی اسلام»، دو فصلنامه علمی ترویجی فقه حکومتی، شماره هشتم، پاییز و زمستان ۱۳۹۸ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار لکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق: محمد قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.