توضیح المسائل یا رساله عملیه، کتاب‌هایی مشتمل بر احکام شرعی و فتاوای مجتهدی مشخص. رساله‌های عملیه برای دسترسی مقلدان به فتوای مرجع تقلیدشان تدوین می‌شوند. مردم با مراجعه به توضیح المسائل طبق نظر مراجع تقلید به تکالیف دینی خود عمل می‌کنند.
از جامع عباسی، نوشته شیخ بهائی به‌عنوان نخستین رساله عملیه به زبان فارسی یاد کرده اند. در زمان مرجعیت آیت‌الله بروجردی، شیخ علی‌اصغر کرباسچیان، رساله‌ای مطابق با فتاوای او و با نثری روان و قابل فهم برای همگان تدوین کرد که پس از تأیید آیت الله بروجردی منتشر شد. از این دوره به بعد، مراجع تقلید شیعه در نگارش رساله‌های عملیه خود، روش این کتاب را در پیش گرفتند.
تاریخچه
در دوران حضور امامان(ع) مجموعه‌های فقهی شامل بیان احادیث مرتبط با ذکر سندهای آن بود. در عصر غیبت کبری تا دوره شیخ طوسی، مجموعه‌های جدید فقهی با همان محتوای حدیثی، امّا بدون ذکر اسناد نگارش یافتند آثاری مانند المقنع و الهدایة تالیف شیخ صدوق و نیز کتاب النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی اثر شیخ طوسی از جمله این آثار هستند.[۱]
شروع تحول
در قرون چهارم و پنجم قمری، مجموعه‌های فقهی با سبکی جدید تدوین شدند. دیگر کتاب‌های فقهی صرفا دربردارنده متون حدیثی نبودند. در رویکرد جدید فقیه مضامین و عباراتی را برمیگزید که مشتمل بر فروعی بود و نصّ خاصی درباره آنها وجود نداشت.[۲] به گزارش منابع، نخستین کتاب فقهی تدوین شده با رویکرد جدید المبسوط فی فقه الامامیه تالیف شیخ طوسی است، این کتاب همه ابواب فقه از طهارت تا دیات را در بر دارد و شامل فروع و مسائل بسیاری است.[۳] کتاب‌های این دوره نیز هنوز بسیار علمی و فنی بود.[۴]
فارسی‌نویسی
در عصر صفویه علمای حوزه علمیه اصفهان، فارسی نویسی را برای فهم بهتر احکام، لازم دانستند. نخستین بار شیخ بهائی (درگذشته ۱۰۳۱ق) رساله‌ای با عنوان جامع عباسی به فارسی ساده تألیف کرد که اقدامی در جهت فهم بهتر مردم و اجرای آسان احکام شیعه بود. نگارش جامع عباسی توسط بهایی ناتمام ماند و شاگرد وی نظام الدین محمد ساوجی (درگذشته ۱۰۳۸) در ۱۰۳۲ آن را کامل کرد.[۵] سید ابوالحسن اصفهانی (درگذشته ۱۳۶۵ق) نیز رساله عملیه‌ای به زبان فارسی با نام ذخیرة الصالحین منتشر کرد.[۶]
نگارش رساله‌های عملیه در قرن یازدهم و دوازدهم و سیزدهم قمری زیاد شد. در قرن چهاردهم علمایی مانند سید بحرالعلوم و شیخ انصاری، به حاشیه نگاری بر این رساله‌ها اکتفا نموده و خود رساله مستقلی تالیف نکردند.[۷]
آغاز روان‌نویسی
در سال ۱۳۷۵ق(۱۳۳۵ش)، علی‌اصغر کرباسچیان معروف به علامه، با همکاری علی اصغر فقیهی[۸]رساله‌ای مطابق با فتاوای آیت‌الله بروجردی با نثری روان و قابل فهم برای همگان نوشت و پس از تایید این مرجع تقلید به چاپ رساند. این رساله، تحوّلی در سبک و شیوه رساله‌نویسی فارسی پدید آورد و مورد استقبال همگان از جمله حوزویان قرار گرفت.[۹]
پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی (۱۳۸۰ق) مراجع تقلید در ایران و سایر کشورها رساله‌های عملیه خود را مطابق با رساله او تنظیم کرده و در رساله‌های عملیه خود شکل و ساختار آن را پی گرفتند.[۱۰] برخی از علما مانند سید محسن حکیم،سید محمود حسینی شاهرودی، شیخ منصور دزفولی و سید محمدهادی میلانی نیز بر این کتاب حاشیه نوشتند.[۱۱]
فهرست مطالب
در برخی رساله‌ها همه ابواب فقه(طهارت تا دیات) و در برخی از آنها فقط ابواب عبادات گرد آمده است و در برخی تنها یک مسئله فقهی آمده است.[۱۲] به عنوان نمونه تحفه حسینیه رساله فارسی اثر وحید بهبهانی تنها به مباحث طهارت، نماز و روزه پرداخته است و کتاب انیس التجار نوشته ملا مهدی نراقی فقط احکام مربوط به معاملات را بیان کرده است.[۱۳]
| ردیف | عنوان | توضیحات |
|---|---|---|
| اول | احکام تقلید | راه‌های شناخت احکام (اجتهاد، احتیاط و تقلید)، اقسام تقلید، شرایط مرجع تقلید و.. |
| دوم | طهارت | اقسام و احکام آب‌ها، احکام تخلی، نجاسات، مطهرات، احکام ظرف‌ها، وضو و غسل، غسل‌های واجب، احکام بانوان و احکام اموات؛ غسل میت، کفن، حنوط، نماز میت، دفن، نبش قبر و... تیمم و... |
| سوم | احکام نماز | نمازهای واجب، لباس و مکان نمازگزار، احکام مسجد، احکام قبله، اذان و اقامه، واجبات نماز، مبطلات نماز، شکیات، ترجمه نماز، نماز جمعه، نماز مسافر، نماز قضا، نماز جماعت، نماز آیات و... |
| چهارم | احکام روزه | نیت، مبطلات، کفّاره، قضا، روزه مسافر، راه ثابت شدن اول ماه، روزه‌های واجب، مستحب، حرام و مکروه |
| پنجم | احکام خمس | موارد وجوب و مصرف آن |
| ششم | احکام زکات | شرایط وجوب و موارد آن، نصاب‌ها، موارد مصرف، مستحقان آن، زکات فطره و مصرف آن |
| هفتم | احکام حج | شرایط وجوب |
| هشتم تا بیست و چهارم | احکام معاملات | احکام خرید و فروش اقسام معاملات (مکروه، حرام)، شرایط فروشنده و خریدار، شرایط جنس و عوض آن، انواع معاملات (نقد، نسیه، سَلَف)، فسخ، خرید و فروش میوه‌ها، صیغه خرید و فروش احکام شرکت، صلح، اجاره، جعاله، مضاربه، مزارعه، مساقات احکام (محجورین)کسانی که نمی‌توانند در اموال خود تصرف کنند، وکالت، قرض، حواله، رهن، ضمانت، کفالت شرایط کفیل و... ودیعه(امانت)، عاریه و... |
| بیست و پنجم تا بیست هفتم | احکام خانواده | احکام ازدواج، اقسام آن (دائم و موقت)، صیغه و شرایط عقد احکام شیردادن، آداب شیردادان و مواردی که شیردادن محرمیت می‌آورد. احکام طلاق، اقسام آن؛ (رجعی، بائن، خُلع، مُبارات) عده طلاق و عده وفات، احکام رجوع |
| بیست و هشتم تا سی و هفتم | متفاوت | احکام غصب، لُقطه، شکار، سر بریدن حیوانات، خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها احکام نذر، عهد، قسم، وصیت، وقف، ارث و مسائل دفاع، امر به معروف و نهی از منکر و... |
| سی و هشتم | مسائل مستحدثه | احکام سفته، سرقفلی، معاملات بانکی، بیمه، بخت‌آزمایی، تلقیح، تشریح، پیوند و... |
ویژگی‌ها
توضیح المسائل نسبت به کتاب‌های فقهی دیگر ویژگی‌هایی دارد که برخی از مهمترین آنها عبارتند از:
- دستیابی آسان‌تر به فتوای مرجع تقلید.
- در رساله‌های عملیه تنها فتوای مجتهد در مسأله فقهی، بیان می‌شود و از ذکر مستندات آن(آیات و روایات) خودداری می‌گردد. البته در مواردی از باب تَیَمُّن و تبرک آیه یا روایتی ذکر می‌شود.[۱۴]
- در رساله توضیح المسائل فتوای مجتهد با عبارات خودش بیان می‌شود.[۱۵]
- هدف از تألیف رساله‌های عملیه بحث علمی نیست بلکه بیان فتوا و حکم شرعی است.[۱۶]
- رساله توضیح المسائل نسبت به کتاب‌های فقهی دیگر برای همگان قابل فهم است.[۱۷]
- در رساله توضیح المسائل بیشتر مباحثی مطرح می‌شود که مورد نیاز و ابتلا باشد.[۱۸]
انتقاد
رساله‌های عملیه را دارای کاستی‌هایی از جنبه نگارشی و محتوایی دانسته‌اند.[۱۹]
کاستی‌های نگارشی
- عدم وجود فهرست مطالب به گونه‌ای که مخاطب با مراجعه به آن بتواند به راحتی مطلب مورد نیاز خود را پیدا کند.[۲۰]
- استفاده از نثر تَصَنُّعی و غیر فارسی در برخی موارد.[۲۱]
- به کارگیری واژه‌هایی که سبب وسواس می‌شوند[۲۲] مانند این جمله که اگر به‌اندازه سر مویی از بدن شسته نشود غسل باطل است.[۲۳]
- وجود واژه‌های فنی از قبیل احتیاط واجب؛ اَظْهر و اَولی و یا عباراتی که برای عموم مفهوم نیست مانند: جوف ذبیحه، فاقد الطهورین، نظر ریبه، اسباب اماله و مانند آن. البته در سالیان اخیر مجموعه‌هایی مستقل یا به صورت پیوست به رساله‌های عملیه به منظور شرح و توضیح اصطلاحات و واژه‌های مشکل تدوین شده است. رجوع کنید به: [۲۴]
- به روز نبودن واحدهای اندازه‌گیری از جلمه یک مدّ، ده زراع، فرسخ و مانند آن.[۲۵]
کاستی‌های محتوایی
- عدم توجه به عنصر آموزش؛ برای مثال مسایل بسیاری درباره نجاست و طهارت در رساله‌ها وجود دارد ولی تعریف مشخصی از این دو مفهوم ارایه نشده است.[۲۶]
- ذکر احکامی که پیش‌آمدن و اتفاق افتادن آنها در طول سالیان و حتی برای یک نفر بسیار دور از ذهن به نظر میرسد. به عنوان مثال در بحث محرَم شدن آمده است:اگر بچهای از پستان زن مرده‌ای شیر بخورد، چنین شیری موجب محرمیت نمیشود.[۲۷]
- برخی از احکام در قالبی ارایه شده‌اند که با زمان‌های گذشته سازگار بوده و در دوران جدید وجود خارجی ندارند. به عنوان نمونه یکی از کفارات روزه آزاد کردن بنده شمرده می‌شود که در عصر جدید وجود خارجی ندارد.[۲۸]
- بیشتر احکامی که جنبه فردی، عبادی و معاملاتی دارد در رساله‌ها ذکر شده‌اند و به احکام حقوقی، اقتصادی، قضائی، کیفری، سیاسی، حکومتی، روابط بین المللی پرداخته نشده است. در حالی که قرآن و کتاب‌های حدیثی که منابع احکام‌اند به اجتماعیات، اقتصادیات، حقوق و سیاست و تدبیر جامعه توجه دارند.[۲۹]
- نپرداختن به اصول دین، البته در رساله‌های محقق سبزواری، شیخ جعفر کاشف الغطاء و میرزا یوسف طباطبایی تبریزی این ویژگی وجود دارد.[۳۰][یادداشت ۱]
- رساله‌ها همه ابواب فقهی را دربرندارد. به عنوان نمونه به مناسک حج کمتر پرداخته شده است.
- عدم توجه به مسائل جدید مانند تورُّم، کنترل جمعیت، بانکداری و...[۳۱]
رساله‌های نوین
در دوران جدید گونه‌های مختلفی از توضیح المسائل منتشر شده است که رساله های جمعی، توضیح المسائل مصور و نیز رساله‌های مربوط به گروه‌های مختلف جنسیتی و سنی از آن جمله اند.
- رساله ۱۶ مرجع: این اثر مطابق با فتاوای ۱۶ تن از مراجع تقلید است. نویسنده در این اثر، مبنا را رساله امام خمینی قرار داده سپس در حاشیه اختلافات و اضافات آراء خویی، گلپایگانی، اراکی، فاضل لنکرانی، بهجت، خامنه‌ای، میرزا جواد تبریزی، شبیری زنجانی، مکارم شیرازی، سیستانی، صافی گلپایگانی، نوری همدانی، جعفر سبحانی، وحید خراسانی و حسین مظاهری را آورده است.[۳۲]
- رساله‌هایی با عناوین گوناگون همچون احکام بانوان، احکام جوانان(ویژه دختران)، احکام جوانان (ویژه پسران)، احکام نوجوانان و احکام روزه از سوی دفاتر مراجع تقلید منتشر شده است.
- رساله‌های مصور: که در آنها با همراه شدن احکام با عکس و استفاده از تصاویر برای تسهیل فراگیری احکام سعی شده است.[۳۳]
- استفتاءات (پرسش‌های مقلدان و پاسخ‌های مرجع تقلید)؛ احکامی که در رساله‌های عملیه نیامده و مقلدان آنها را از مرجع تقلید خود می‌پرسند.[۳۴] معمولاً به صورت جداگانه به عنوان استفتاءات منتشر می‌شوند.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ فرهنگ فقه فارسی، ذیل واژه رساله عملیه، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۹۵.
- ↑ فرهنگ فقه فارسی، ذیل واژه رساله عملیه، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۹۵.
- ↑ فرهنگ فقه فارسی، ذیل واژه رساله عملیه، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۹۵.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۲۳۳.
- ↑ یزدانی، «مروری بر رساله‌های عملیه (۲)»، ص۲۸۸-۲۸۹.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۱۶.
- ↑ یزدانی، «مروری بر رساله‌های عملیه (۲)»، ص۲۸۸-۲۸۹.
- ↑ « علی اصغر کرباسچیان؛ علامه ای که رهاوردش مدارس علوی و نیکان بود» سایت جماران.
- ↑ یزدانی، «مروری بر رساله‌های عملیه (۲)»، ص۲۹۱.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۲۷۳.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۲۷۳.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۲۸۴.
- ↑ یزدانی، «مروری بر رساله‌های عملیه (۲)»، ص۲۸۹.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۲۳۵.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۲۲۸.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۲۳۴.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۲۳۵.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۲۳۵.
- ↑ ر. ک. یزدانی، «مروری بر رساله‌های علمیه (۲)»، مجله فقه، ص۲۹۲-۳۰۲.
- ↑ یزدانی، «مروری بر رساله‌های علمیه»، مجله فقه، ص۲۱۸.
- ↑ یزدانی، «مروری بر رساله‌های علمیه»، مجله فقه، ص۲۱۷.
- ↑ یزدانی، «مروری بر رساله‌های علمیه»، مجله فقه، ص۲۱۲-۲۳۰.
- ↑ رساله توضیح المسائل، امام خمینی، توضیح المسائل، ۱۳۷۸ش، ص۵۶، مساله ۳۷۴.
- ↑ معنی واژه‌ها و اصطلاحات فقهی، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم.https://makarem.ir/main.aspx?catid=25445&typeinfo=1&lid=0&mid=252860
- ↑ یزدانی، «مروری بر رساله‌های علمیه»، مجله فقه، ص۲۱۲-۲۳۰.
- ↑ یزدانی، «مروری بر رساله‌های علمیه»، مجله فقه، ص۲۱۶.
- ↑ یزدانی، «مروری بر رساله‌های علمیه»، مجله فقه، ص۲۱۲.
- ↑ یزدانی، «مروری بر رساله‌های عملیه»، مجله فقه، ص۲۱۴.
- ↑ امام خمینی، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۱۱.
- ↑ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۲۸۵.
- ↑ ر. ک. یزدانی، «مروری بر رساله‌های عملیه»، مجله فقه، ص۲۱۲-۲۳۰؛ جناتی، ادوار فقه، ۱۳۷۴ش، ص۸۵-۲۸۷.
- ↑ بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع.
- ↑ مؤسسه اطلس تاریخ شیعه
- ↑ فرهنگ فقه فارسی، ذیل واژه استفتا، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۴۷۲.
یادداشت
- ↑ در برخی از رساله‌های عملیه بخشی به احکام، مسائل اعتقادی و بخشی به موضوعات اخلاقی اختصاص داده شده است به عنوان نمونه رجوع کنیدبه: مظاهری، رساله توضیح المسائل احکام، اخلاق ، اعتقادات، ۱۳۸۹ش .
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم- تهران، اسماعیلیان-کتابخانه اسلامیه، ۱۴۰۸ق.
- امام خمینی، توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
- امام خمینی، روح الله، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸ش.
- بنی‌هاشمی خمینی، محمدحسن، با همکاری احسان اصولی، توضیح المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی‌تا.
- جناتی، محمدابراهیم، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، تهران، انتشارات کیهان، ۱۳۷۴ش.
- [۱] شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه فارسی، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)
- « علی اصغر کرباسچیان؛ علامه ای که رهاوردش مدارس علوی و نیکان بود»، سایت جماران، تاریخ انتشار: ۱۳ دی ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- یزدانی، عباس، «مروری بر رساله‌های عملیه (۲)»، مجله فقه، شماره ۱۵، ۱۳۸۹ش.
- یزدانی، عباس، «مروری بر رساله‌های عملیه»، مجله فقه، شماره ۱۳، پاییز ۱۳۷۶ش.
- معنی واژه ها و اصطلاحات فقهی، https://makarem.ir/main.aspx?catid=25445&typeinfo=1&lid=0&mid=252860 پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم.