 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمی‌تواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
تَیَمُّم عملی عبادی است که در مواردی به جای وضو یا غسل واجب می‌شود. مراحل آن عبارتند از: زدن کف دو دست بر خاک و کشیدن آن بر پیشانی و پشت دستها. طهارت ناشی از تیمم مانند وضو و غسل است و تا زمان باقی بودن عذر تیمم، تفاوتی با طهارت ناشی از آنها ندارد. به تیمم، طهارت «تُرابیّه» یا «اضطراری» نیز گفته می‌شود.
دو آیه در قرآن و بیش از ۲۲۰ روایت در جوامع حدیثی به موارد وجوب و شرایط آن پرداخته‌اند.
مفهوم‌شناسی تیمم
تیمم در لغت از ریشه «ی م م» یا «ام م» به معنی «قصد کردن»،[۱] و در اصطلاح فقهی به معنی مسح پیشانی و پشت دستها با خاک است.[۲] به تیممْ طهارت «تُرابیه» یا «اضطراری»، و به وضو و غُسل «طهارت مائیه» نیز گفته می‌شود.[۳]
تیمم در قرآن و روایات
قرآن در دو آیه [یادداشت ۱] به تیمم و احکام آن اشاره دارد. در دو کتاب روایی وسایل الشیعه و مستدرک الوسائل نیز بیش از ۲۲۰ حدیث درباره کیفیت و شرایط تیمم نقل شده است.
تیمم بدل از وضو یا غسل
کسی که نمی‌تواند وضو بگیرد برای انجام کارهای مشروط به وضو باید «تیمم بدل از وضو» انجام دهد و کسی که نمی‌تواند غسل کند برای انجام کارهای مشروط به غسل، لازم است «تیمم بدل از غسل» انجام دهد.[۴] این دو تیمم در نیت تفاوت دارند و برخی فقها معتقدند در تیمم به جای غسل دو بار باید دستها را بر خاک زد، یکبار در ابتدا و یکبار قبل از مسح پشت دستها.[۵]
برخی معتقدند در صورت انجام تیمم بدل از غسل (غیر از جنابت)، وضو یا «تیمم بدل از وضو» نیز برای نماز و سایر کارهای مشروط به طهارت لازم است.[۶]
موارد وجوب تیمم
روش انجام تیمم
۱- ابتدا به قصد انجام امر خدا کف دو دست را بر چیزی که تیمم بر آن صحیح است می‌زنیم (برخی مراجع تقلید اندکی ضربه داشتن دستها را لازم می‌دانند، نه اینکه به آرامی دستها را بر خاک قرار دهیم).[۸]
۲- کف دو دست را بر پیشانی از ابتدای محل رویش مو تا ابروها (و روی ابرو طبق برخی فتاوا) می‌کشیم (موهای سر نباید مانع ایجاد کنند).[۹]
۳- تمام کف دست چپ را بر تمام پشت دست راست از مُچ تا نوک انگشتان می‌کشیم.[۱۰]
۴- همین کار را برای دست چپ تکرار می‌کنیم.[۱۱]
برخی مراجع معتقدند قبل از مسح دستها (مرحله۳) لازم است کف دستها یکبار دیگر بر زمین زده شوند[۱۲] و برخی دیگر علاوه بر چهار مرحله بالا، معتقدند کف دستها یکبار دیگر بر زمین زده شده و بر پشت دو دست کشیده شوند (یعنی مراحل ۱، ۳ و ۴ مجددا انجام شوند).[۱۳]
نکات
- بین مراحل تیمم موالات باید رعایت شود (یعنی فاصله طولانی بین آنها نباشد).[۱۴]
- در تیمم محلی که بر آن مسح کشیده می‌شود باید ثابت بوده و دستی که با آن مسح داده می‌شود حرکت کند.[۱۵]
- اعضای تیمم باید پاک بوده و مانعی مانند انگشتر یا چسب بر روی آنها وجود نداشته باشد و اگر نمی‌تواند آنها را برطرف کند تیمم جبیره‌ای بگیرد (آموزش در فیلم بالا).[۱۶]
- در شرایط عادی نباید در انجام تیمم از دیگری کمک گرفت.[۱۷]
- کشیدن دست بر روی بینی لازم نیست.[۱۸]
- پس از زدن کف دستها به خاک، می‌توان آنها را به هم زد تا زیادی گرد و خاک بریزد.[۱۹]
چیزهایی که تیمم بر آنها صحیح است
بنا بر آیه ۶ سوره مائده، تیمم باید بر روی «صَعید» انجام شود، ولی در این که مراد از صعید، تنها خاک است یا مطلق آنچه از زمین به شمار می‌رود، بین لغت شناسان و به دنبال آن بین مراجع تقلید اختلاف نظر وجود دارد.[۲۰][۲۱][۲۲]
مطابق برخی فتاوا تیمم ابتدا باید بر روی خاک صورت گیرد، اگر خاک در دسترس نبود بر روی شن، ریگ، کلوخ یا سنگ (که قدری غبار بر روی آنها باشد).[۲۳]
در مورد جواز تیمم بر گچ و سیمان و آجر و موزاییک و... اختلاف فتوا وجود دارد.[۲۴]
آنچه بر روی آن تیمم صورت می‌گیرد باید پاک و غیر غصبی باشد.[۲۵]
احکام دیگر
- هر آنچه وضو را باطل می‌کند تیمم بدل از وضو را هم باطل می‌کند و هرچه غسل را باطل می‌کند تیمم بدل از غسل را هم باطل می‌کند.[۲۶]
- کسی که باید تیمم کند اگر اطمینان دارد عذر او برای تیمم تا پایان وقت باقی است، می‌تواند در اول وقت نماز بخواند و اگر چنین اطمینانی ندارد بر اساس برخی فتاوا باید صبر کند تا اگر در نزدیکی پایان وقت هنوز عذر برای تیمم باقی بود تیمم کرده و نماز بخواند.[۲۷]
- اگر به خاطر تنگی وقت، تیمم بدل از غسل انجام شده بود (مانند لحظات قبل از اذان صبح ماه رمضان) برای کارهای بعدی مانند نماز لازم است غسل کند و نماز بخواند.[۲۸]
- در صورت برطرف شدن عذری که به خاطر آن تیمم کرده، تیمم باطل می‌شود و برای انجام کارهای بعدی مشروط به طهارت باید وضو بگیرد یا غسل کند.[۲۹]
- فتاوای مراجع تقلید در تکرار عبادات مشروط به طهارت (مانند نماز) که با تیمم به دلیل عذری شرعی (مانند نبود آب) خوانده شده ولی پیش از پایان وقت عذر تیمم از بین برود (مثلا آب پیدا شود) متفاوت است.[۳۰]
جُستارهای وابسته
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۸۹۳
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۴، ص۲۴۳
- ↑ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، ج۵، ص۲۴۳
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۲۴
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۰۱
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۲۳
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۶۴۸ تا ۶۷۸
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۰۰
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۰۰
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۰۰
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۰۰
- ↑ اجوبة الاستفتائات آیت الله خامنه‌ای، س۲۰۹
- ↑ توضیح المسائل آیت الله سبحانی، م۶۷۴و۶۷۵ و توضیح المسائل مراجع، ذیل مسئله ۷۰۱
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۰۴
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۰۰
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۰۶ و ۷۰۷
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۱۱
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۰۰
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۶۹۸
- ↑ فیومی، المصباح المنیر، ج۲، ص۳۳۹؛ جوهری، الصحاح، ج۲، ص۴۹۸
- ↑ جواهر الکلام، ج۵، ص۱۲۰-۱۲۹
- ↑ سبزواری، مهذّب الأحکام،ج ۴، ص۳۷۷ - ۳۸۱
- ↑ توضیح المسائل مراجع، ذیل مسئله ۶۸۴
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۶۸۵
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۶۹۲ و ۶۹۴
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۲۰ و م۷۲۶
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۱۵
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۱۹
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۱۹
- ↑ توضیح المسائل مراجع، م۷۱۵
یادداشت
- ↑
- آیه ۴۳ سوره نساء «وَإِن کنتُم مَّرْضَیٰ أَوْ عَلَیٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِّنکم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیمَّمُوا صَعِیدًا طَیبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکمْ وَأَیدِیکمْ : و اگر بیمارید یا در سفر، یا یکی از شما از قضای حاجت آمد یا با زنان آمیزش کرده‌اید و آب نیافتید، پس بر خاکی پاک تیمم کنید و صورت و دستهایتان را مسح نمایید»
- آیه ۶ سوره مائده «وَإِن کنتُم مَّرْضَیٰ أَوْ عَلَیٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِّنکم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیمَّمُوا صَعِیدًا طَیبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکمْ وَأَیدِیکم مِّنْهُ مَا یرِیدُ اللَّـهُ لِیجْعَلَ عَلَیکم مِّنْ حَرَجٍ وَلَـٰکن یرِیدُ لِیطَهِّرَکمْ: و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکی از شما از قضای حاجت آمد، یا با زنان نزدیکی کرده‌اید و آبی نیافتید؛ پس با خاک پاک تیمّم کنید، و از آن به صورت و دستهایتان بکشید. خدا نمی‌خواهد بر شما تنگ بگیرد، لیکن می‌خواهد شما را پاک گرداند»
منابع
- بحرانی، آل عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، محقق، مصحح، ایروانی، محمد تقی، مقرم، سید عبدالرزاق، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- سبحانی، جعفر، توضیح المسائل، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۶ش.
- جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح(تاج اللغة و صحاح العربیة)، تحقیق و تصحیح احمد عبد الغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ اول،۱۴۱۰ق.
- خامنه‌ای، سید علی، اجوبة الاستفتائات، تهران، الهدی، ۱۳۸۶ش.
- خمینی، سید روح الله، توضیح المسائل(محشی/همراه با فتاوای سیزده مرجع)، تحقیق و تصحیح سید محمدحسین بنى هاشمى خمینى، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، صفوان عدنان داودی، بیروت، دارالعلم الدار الشامیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ ق.
- سبزواری، سید عبد الأعلی، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، تحقیق و تصحیح مؤسسه المنار، قم، مؤسسة المنار، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
- فیومی، احمد بن محمد مقری، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، منشورات‌دار الرضی، چاپ اول، بی‌تا.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه فارسی، زیر نظر آیت الله سید محمود شاهرودی، قم، انتشارات مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۹۲ش.
پیوند به بیرون