 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
چندهمسری یا تعدّد زوجات به معنای چند همسر داشتن یک مرد است. جواز چندهمسری در شریعت اسلامی یک حکم امضایی است که با استناد آیات و روایات معتبر و سیرۀ قطعی متشرعه مورد اتفاق همۀ مذاهب اسلامی است. تعدد زوجات در بسیاری از جوامع بشری رواج داشته و دارد و همچنین در همۀ ادیان آسمانی پیش از اسلام امری جایز بوده است.
اصلی‌ترین دلیل بر جواز چندهمسری در اسلام، آیه ۳ سوره نساء است که آن را محدود به حداکثر ۴ زن و مشروط به رعایت عدالت در میان همسران نموده است.
اباحه تعدد زوجات با شرایطی که در شریعت اسلام آمده است، مبتنی بر مصالح فردی و اجتماعی انسان‌ها و با در نظر گرفتن طبیعت و وضعیت جسمی و جنسی زن و مرد و ویژگی‌ها و نیازهای آنهاست.
انتقاداتی به جواز چندهمسری شده است که از سوی علمای مسلمان پاسخ داده شده‌اند.
تعریف
چندهمسری (polygamy) یا تعدد زوجات، در لغت به معنای چند تن بودن همسران یک مرد است و در رویکرد حقوقی، عرف و سنّت، یک وضعیت قانونی است که به عنوان واقعیتی در برخی جوامع انسانی وجود داشته و دارد.[۱]
به گفته مرتضی مطهری تکهمسری، طبیعی‌ترین حالت زناشویی است. در تک همسری مالکیت فردی و خصوصی – که البته با مالکیت خصوصی ثروت متفاوت است – حکم‌فرما است. در تکهمسری هر یک از زن و شوهر احساسات و عواطف و منافع جنسی دیگری را «از آنِ» خود و مخصوص شخص خود می‌داند.[۲]
پیشینه
سنّت چندهمسری در بسیاری از اجتماعات بشری سابقۀ دیرینه دارد و رایج بوده است.[۳] چندهمسری در تمدنهایی مانند: ایران باستان، عراق قدیم، چین، هند و مصر رواج داشته[۴] و در ادیان آسمانی پیش از اسلام نیز امر پذیرفته شده‌ای بود.[۵]
در کتاب مقدس
در تورات عباراتی آمده است که به جواز چندهمسری دلالت دارد؛ مانند شرح زندگی بعضی پیامبران و شخصیت‌هایی که حکایت از تعدد زوجات آنان نیز دارد.[۶] اباحۀ تعدد زوجات در آیین یهود، بدون محدودیت در تعداد همسران تا قرن یازدهم ادامه داشت؛ اما در این قرن، احبار آن را منع کردند که این منع تاکنون جاری است.[۷]
در اناجیل چهارگانه، دربارۀ تعدد زوجات بیان روشنی مبتنی بر جواز یا تحریم به چشم نمی‌خورد، ولی بررسی تاریخی نشان می‌دهد برخی از پادشاهان مسیحی زنان متعدد داشته‌اند؛[۸] هر چند در قرن اخیر کلیسا تعدد زوجات را تحریم کرده است و برخی نظام تک همسری را از ویژگی‌های مسیحیت تلقی کرده‌اند.[۹]
در روزگار جدید
تعدد زوجات هم امروزه در بسیاری از مناطق جهان به‌صورت یک قاعده وجود دارد و طبق تحقیقات برخی صاحب‌نظران، در جوامع بشری چندزنی رایج است.[۱۰]
چندهمسری در اسلام
چندهمسری، در اسلام با استناد به قرآن، سنت، اجماع فقیهان مذاهب اسلامی و سیرۀ قطعی مسلمانان امری پذیرفته شده است.[۱۱] در آیاتی از قرآن کریم به تعدد زوجات اشاره شده است[۱۲] که مهم‌ترین آنها، آیه سوم سوره نساء است که از نظر مشهور مفسران، بر جواز تعدد زوجات تا چهار همسر با رعایت شرایط آن دلالت دارد.[۱۳] در احادیث متعدد از منابع شیعه و سنی نیز این مسئله مطرح شده است.[۱۴]
دلایل فقیهان برای جواز
تعدد زوجات در کلام فقها و منابع اولیه فقهی تا قبل از قرن پنجم قمری فقط به صورت فتوا بیان شده و هیچ بحث استدلالی برای جواز تعدد و حرمت مازاد بر چهار زن ذکر نشده است.[۱۵] برای اولین بار شیخ طوسی (قرن پنجم) در کتاب خلاف در بحث نکاح، برای استدلال به اجماع و روایات استناد کرده است و دلالت آیه سوم سوره نساء را بر این حکم ناتمام دانسته[۱۶] و بعد از او نیز تا علامه حلی، در هیچ کتاب فقهی دلیلی غیر از این استدلال، برای این حکم ذکر نشده است.[۱۷] علامه حلی علاوه بر اجماع و سنت، به آیه سوم سوره نساء استناد کرد که براساس آن خداوند مردان مسلمان را مورد خطاب قرار می‌دهد و آنها را در انتخاب چند زن مجاز می‌داند، مشروط به این که بتوانند در میان همسران، عدالت را به اجرا بگذارند.[۱۸] بعد از علامه حلی نیز شهید ثانی و محقق کرکی و دیگران به این دلایل استناد کرده‌اند.[۱۹]
فقها با تمسک به تصریح آیه سوم سوره نساء مبنی بر جواز تعدد زوجات و نیز روایاتی که ازدواج بیش از چهار همسر را جایز نمی‌دانند، جواز تعدد را اثبات کرده‌اند.[۲۰] علاوه بر آن، فقیهان و مفسران این آیه را مهم‌ترین دلیل بر محدودیت تعدد ازدواج تا حداکثر چهار زن دانسته‌اند.[۲۱]
مصالح فردی و اجتماعی
جواز تعدد زوجات با شرایطی که در شریعت اسلام آمده است، مبتنی بر مصالح فردی و اجتماعی انسان‌ها و با در نظر گرفتن وضعیت طبیعی جسمی و جنسی زن و مرد و ویژگی‌ها و نیازهای آنان است. از آنجا که تعدد زوجات در میان همۀ امت‌های گذشته وجود داشته است، بیشتر اندیشمندان، عوامل گوناگونی مانند شرایط جغرافیایی، آب و هوا، مسائل اقتصادی و وضعیت جسمانی زن و مرد را به عنوان فلسفۀ تعدد زوجات برشمرده‌اند و عادت ماهانۀ زن و عدم آمادگی او برای تَمَتُّع و بهره‌وری مرد در صورت بیماری، عقیم بودن و یائسگی زن را عامل انتخاب همسران دیگر می‌دانند.[۲۲] ولی بیشترین تأکید بر فزونی عدد زنان بر مردان است که در نتیجۀ تلفات مردان در جنگ‌ها و حوادث و مقاومت بیشتر زنان در مقابل بیماری‌ها به وجود می‌آید.[۲۳]
شرایط تعدد زوجات
تعدد زوجات در ادیان مختلف شرایطی دارد، مانند: اشتراط تمکن مالی مرد، عقیم یا دیوانه بودن زن اول و عدالت میان زنان در تعالیم آیین یهود.[۲۴]
مفسران و فقیهان مسلمان نیز با توجه به آیات و روایات، در کتب تفسیری و فقهی خود، برای تعدد زوجات شرایطی مطرح کرده‌اند:
- عدالت
فقهای همه مذاهب اسلامی بر شرط عدالت اتفاق نظر دارند.[۲۵] این شرط با استناد به آیه سوم سوره نساء استنباط می‌شود. مفسران و فقیهان با اشاره به عبارت ذلک ادنی الّا تعولوا[نساء–۳] تصریح دارند که اساس تشریع احکام ازدواج بر پایه عدل و عدم تجاوز به حقوق دیگران است.[۲۶]
مفسران شیعه[۲۷] و اهل‌سنت[۲۸] مقصود از عدالت در آیۀ مذکور را عدالت در رفتارهایی مانند همخوابگی، وسایل زندگی و نفقه دانسته‌اند که در اختیار انسان است. علامه طباطبایی مفسر بزرگ شیعی چند همسری را مختص به مردانی می‌داند که اطمینان به رعایت عدالت و دغدغه تامین خوشبختی خود وخانواده خود را دارند؛ اما نسبت به مردانی که زن را تنها مخلوقی برای شهوترانی و لذت جویی می‌دانند و برای آن ارزشی جز کامجویی قائل نیستند، براین باور است که تنها حق گرفتن یک همسر دارند و شاید همین حق را هم نداشته باشند. [۲۹]
- رضایت همسر
در هیچ یک از منابع فقهی، ازدواج مجدد به رضایت همسر اول یا همسران فعلی شخص مشروط نشده است. فقها نیز با استناد به اطلاق دلیل جواز چندهمسری، جواز حکم را به رضایت همسر اول مشروط نکرده‌اند، مگر در مواردی خاص مانند ازدواج با برادرزادۀ همسر یا خواهرزادۀ او. در این موارد با استناد به روایاتی[۳۰] اذن همسر را شرط صحت ازدواج مجدد دانسته‌اند.[۳۱]
بر اساس نظر فقیهان، اگر زوجه به موجب شرط ضمن عقد، وکالت داشته باشد که در صورت ازدواج مجدد زوج بتواند خود را مطلقه کند، می‌تواند از این اختیار خود استفاده کند.[۳۲] از نظر برخی محققان اگر زوجه در صورت ازدواج مجدد شوهرش دچار سختی و ضرر بزرگی شود، می‌تواند درخواست طلاق دهد.[۳۳]
- توان مالی و جنسی مرد
در متون روایی و فقهی شرایطی مانند شرط قدرت مالی زوج در تأمین نفقه و همچنین قدرت جنسی او برای ارضای جنسی همسران نیامده است؛ ولی در صورتی که ناتوانی مرد در هر یک از این دو باعث عسر و حرج برای همسرانش شود برخی فقیهان به کراهت یا در مواردی به حرمت قائل شده‌اند.[۳۴]
برخی از فقیهان معاصر اهل‌سنت توان مالی و جنسی مرد را شرط ازدواج مجدد دانسته‌اند؛ ولی این حکم از نظر آنان حکم تکلیفی است و باعث بطلان عقد ازدواج نمی‌شود. تنها در صورتی که عدم توانایی مالی یا جنسی زوج باعث عسر و حرج و مشقت شدید هر یک از زوجات شود، او می‌تواند از دادگاه صالحه تقاضای طلاق کند.[۳۵]
آثار و احکام چندهمسری
چندهمسری وضعیت حقوقی خاصی را فراهم می‌کند که آثار و احکامی بر آن مترتب است که حقوق و تکالیف زوج و زوجه را تحت تأثیر قرار می‌دهد و در مقایسه با حقوق زوجه‌ای که زوجش تک همسر است، متفاوت می‌سازد.
حق همخوابگی
یکی از حقوق زن، حق همخوابگی است. در صورتی که مردی چند زن داشته باشد باید این حق بین همه تقسیم شود. در اصطلاح فقهی به این حق حق قَسم می‌گویند، به این معنا که زوج، شب‌های خود را میان همسرانش تقسیم کند.[۳۶]
فقیهان امامیه و اهل‌سنت در اصل وجوب قسم اتفاق نظر دارند. شیخ مفید نخستین فقیهی است که بابی را به نام باب القِسْمة للازواج در بخش مربوط به نکاح در کتاب مقنعه خود مطرح کرده است[۳۷] روایات فراوانی نیز بر آن دلالت دارد.[۳۸]
ارث زوجات
اگر شوهر، فرزند نداشته باشد، سهم همسر دائم او، یک چهارم ارث ترکه است و اگر فرزند داشته باشد، سهم او یک هشتم ترکه است و حتی اگر مردی چند همسر داشته باشد، ارث آنها افزوده نمی‌شود و همان مقدار به تساوی میان آنها تقسیم می‌شود.[۳۹]
تحریم همسر پنجم
به اتفاق نظر فقیهان همۀ مذاهب اسلامی، اختیار همسر پنجم در ازدواج دائم جایز نیست.[۴۰] دلیل این حکم، آیه سوم سوره نساء[۴۱] و روایاتی است که در منابع روایی شیعی و سنّی نقل شده است؛[۴۲] [یادداشت ۱]
بر اساس نظر فقهای امامیه، این حکم فقط مخصوص ازدواج دائم است و در ازدواج موقت محدودیت در تعداد وجود ندارد.[۴۳]
اشکال به چندهمسری
چندهمسری نافی حقوق زن
منافات با اصل تساوی حقوق زن و مرد - که ناشی از تساوی آن دو در انسانیت است- یکی از اشکالاتی است که بر جواز تعدد زوجات گرفته شده است. اشکال‌کنندگان تجویز تعدد زوجات را به دلیل ارضای هوسرانی مرد می‌داند. در پاسخ به این اشکال گفته شده است که تعدد زوجات بر پایۀ مصالح متعدد فردی و اجتماعی جایز شمرده شده است و در برخی موارد حتی لازمۀ استیفای حقوق زن ازدواج مجدد مرد است.[۴۴] به علاوه، در اسلام بر رعایت حقوق انسانی زن، از جمله رعایت عدالت میان همسران، تأکید شده است.[۴۵]
چندهمسری موجب گسترش شهوت‌پرستی
از مهم‌ترین اشکالات مطرح شده، امکان گسترش شهوت‌پرستی در پناه جواز تعدد زوجات است.[۴۶] بسیاری از منتقدان برای این اشکال، به وجود حرمسراها در زندگانی خلفا و سلاطین مسلمان اشاره کرده‌اند.[۴۷]
در پاسخ به این اشکال گفته شده قیودی که در اسلام برای جواز تعدد زوجات ذکر شده، آزادی مرد هوسران را بسیار محدود می‌کند. به علاوه، کارهای فردی را نمی‌توان به اسلام نسبت داد.[۴۸]
پانویس
- ↑ عبدی‌پور، تعدد زوجات، ص۸.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۱۹، ص۲۹۹.
- ↑ دورانت، تاریخ تمدن، ۱۳۷۰ش، ص۵.
- ↑ منتسکیو، روح القوانین، ۱۳۴۹ش، ص۴۳۴-۴۳۵.
- ↑ مهریزی، «تعدد زوجات»، ص۴۹۱.
- ↑ فرحات، تعددالزوجات فی الادیان، ۱۴۲۲ق، ص۱۱–۱۳؛ زحیلی،تعدد الزوجات فی الاسلام، ۲۰۰۰م، ص۷.
- ↑ لحام، تعدد الزوجات، ۱۴۲۲ق، ص۲۸.
- ↑ منتسکیو، روح القوانین، ۱۳۴۹ق، ص۴۳۴؛ لحام، تعدد الزوجات، ۱۴۲۲ق، ص۲۹.
- ↑ عبدالفتاح، تعدد الزوجات فی الاسلام، ۱۴۰۸ق، ص۳۵۹؛ لحام، تعدد الزوجات، ۱۴۲۲ق، ص۲۹.
- ↑ دیرین، راهی به سوی مردم‌شناسی، ۱۳۶۶ش، ص۷۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۷ش، ج۳۰، ص۲؛ کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۱ق، ج۱۲، ص۳۷۳؛ زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۷، ۳۵؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۱۹، ص۳۰۳، ۳۵۷
- ↑ رجوع کنید به: سوره تحریم، آیه ۱؛ سوره احزاب، آیه ۳۲ و ۵۰
- ↑ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۵۱۷؛ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۴، ص۱۶۶-۱۶۷.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۴، ص۳۹۸؛ بیهقی، السنن الکبری، ۱۳۷۶ق، ج۱۷، ص۱۸۱-۱۸۲.
- ↑ عبدی‌پور، تعدد زوجات، ۱۳۸۸، ص۱۱.
- ↑ شیخ طوسی الخلاف، ۱۴۱۱ق، ج۴، ص۲۹۴.
- ↑ عبدی‌پور، تعدد زوجات، ۱۳۸۸، ص۱۱.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعة، ۱۴۱۸ق، ج۷، ص۸۲.
- ↑ کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۱ق، ج۱۲، ص۳۷۴؛ طباطبائی، ریاض المسائل، ۱۴۱۲ق، ج۱۰، ص۲۱۷؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۷ش، ج۳۰، ص۳.
- ↑ علامه حلی، قواعد الاحکام، ۱۴۱۹ق، ج۷، ص۳۴۷؛ طباطبائی، سید علی، ریاض المسائل، ۱۴۱۲ق، ج۱۰، ص۲۱۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۱۱؛ طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۴۶.
- ↑ اسعدی، خانواده و حقوق آن، ۱۳۸۷ش، ص۳۱۶–۳۲۳؛ طباطبائی، تعدد زوجات و مقام زن در اسلام، بی‌تا، ص۴۰؛ زحیلی، تعدد الزوجات فی الاسلام، ۲۰۰۰م، ج۹، ص۶۶۷۰-۶۶۷۳ به نقل از عبدی‌پور، تعدد زوجات، ۱۳۸۸، ص۱۱.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۱۹، ص۳۳۳-۳۳۴
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ص۳۳۷-۳۴۱.
- ↑ امامی، «رعایت عدالت در تعدد زوجات»، فقه (دوره ۲۰ شماره ۷۸)، ص۵.
- ↑ طباطبایی، ۱۳۹۳ق، ج۴، ص۱۸۲؛ زحیلی، تعدد الزوجات فی الاسلام، ۲۰۰۰م، ص۲۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۱۱؛ مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۲۵۵.
- ↑ مراغی، التفسیر، ۱۳۶۵ق، ج۵، ص۱۷۳؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۵، ص۴۰۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۴، ص۱۹۱.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۷، ص۳۳۲.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة،۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۸۹؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۷ش، ج۲۹، ص۳۵۷.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۳۰۲-۳۰۳.
- ↑ مهریزی، «تعدد زوجات»، ص۴۹۳.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۷ش، ج۲۹: ص۳۵–۳۶؛ خویی، مبانی العروة الوثقی (کتاب النکاح)، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۲-۱۳.
- ↑ زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، ۱۴۱۸ق، ج۹، ص۶۶۷۰.
- ↑ محقق حلّی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۲: ص۵۶۶؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۷ش، ج۳۱: ص۱۴۸.
- ↑ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۵۱۶.
- ↑ رجوع کنید به: بحرانی، الحدائق الناضرة، بی‌تا، ج۲۴، ص۵۸۸–۵۸۹؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۸۰.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۳۹۶-۳۹۷.
- ↑ نگاه کنید به:کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۱ق، ج۱۲، ص۳۷۳؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۷ش، ج۳۰، ص۲.
- ↑ کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۱ق، ج۱۲، ص۳۷۴؛ طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۲ق، ج۱۰، ص۲۱۷؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۷ش، ج۳۰، ص۲و۳
- ↑ بیهقی، السنن الکبری، ۱۳۷۶ق، ج۷، ص۱۸۱–۱۸۴؛ ابن قدامه، عبدالله، المغنی، ۱۴۱۶ق، ج۷، ص۴۳۶؛ حرّ عاملی، محمد بن حسن، ۱۴۰۳ق، وسائل الشیعة، ج۱۴، ص۳۹۹-۴۰۴.
- ↑ کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۱ق، ج۱۲، ص۳۷۹؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۳۴۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۷ش، ج۳۰، ص۸.
- ↑ رجوع کنید به: طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۴، ص۱۸۹-۱۹۰؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ص۳۴۹
- ↑ نگاه کنید به: طباطبایی، ۱۳۹۳ق، ج۴، ص۱۸۲؛ زحیلی، تعدد الزوجات فی الاسلام، ۲۰۰۰م، ص۲۵.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۴، ص۱۸۴.
- ↑ مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۴۵۲.
- ↑ نگاه کنید به: طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۴، ص۱۸۸-۱۹۱؛ طباطبائی، تعدد زوجات، بی‌تا، ص۵۵ و ۵۶.
یادداشت
- ↑ جمیل بن دراج نقل می‌کند که امام صادق به مردی که در یک عقد پنج زن را به ازدواج خود درآورده بود، دستور داد هر کدام را که خواست رها کند و چهار زن دیگر را نگه دارد.(حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۴، ص۴۰۳.) نیز در خبری رسیده است که یکی از صحابه هنگامی که به اسلام گروید ۱۰ زن داشت. پیامبر(ص) از وی خواست که چهار زن را نگه دارد و بقیه را رها کند.(بیهقی، السنن الکبری، ۱۳۷۶ق، ج۷، ص۱۸۱.)
منابع
- ابن ادریس حلّی، محمد، کتاب السرائر، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم: نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- ابن حمزه، محمد بن علی، الوسیلة الی نیل الفضیلة، قم، مکتبة آیت الله نجفی، ۱۴۰۸ق.
- ابن زهره، سید حمزه بن علی، غنیة النزوع، قم: مؤسسه امام صادق، ۱۴۱۷ق.
- ابن عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالفکر، [بی تا].
- ابن قدامه، عبدالله، المغنی، بیروت: دارلکتب العربی، ۱۴۱۶ق.
- اسعدی، سید حسن، خانواده و حقوق آن، مشهد: به نشر، ۱۳۸۷ش.
- امام خمینی، سید روح الله، تحریر الوسیله، نجف، دارالکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.
- امامی، مسعود، «رعایت عدالت در تعدد زوجات»، فقه (دوره ۲۰ شماره ۷۸)، دی ۱۳۹۲ش.
- انصاری، مرتضی، کتاب النکاح، قم: المؤتمر العالمی، ۱۴۱۵ق.
- بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، [بی تا].
- بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت: دارالفکر، ۱۳۷۶ق.
- جزیری، عبدالرحمن، «السنة تعدد الزوجات»، مجله الازهر، ش۹، ۱۳۶۰ق.
- جزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعة، تحقیق: ابراهیم محمد رمضان، بیروت: شرکة دارالارقم بن ابی الارقم، ۱۴۲۰ق.
- جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، تحقیق: احمد عبدالغفور العطار، بیروت: دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
- حامد، ابوزید نصر، دوائر الخوف، بیروت: المرکز الثقافی العربی، [بی تا].
- حبابی، محمدعزیز، «وضع المرأة»، مجله دعوة الحق، ش۶- ۷، ۱۳۸۸ق.
- حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، تحقیق: ربانی شیرازی، بیروت:دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، مبانی العروة الوثقی (کتاب النکاح)، النجف الاشرف: مدرسه دارالعلم، ۱۴۰۴ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم: نشر مدینة العلم، ۱۴۱۰ق.
- دورانت ویل، تاریخ تمدن، تهران: انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۰ش.
- دیرین خلیل، راهی به سوی مردم شناسی، شیراز:[بی نا]، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
- رشیدرضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم، بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۰ق.
- روحانی، سید محمد، منهاج الصالحین، کویت: مکتبة الالفین، ۱۴۱۴ق.
- زحیلی، وهبه و مصطفی البغا و حنان لحام، تعدد الزوجات فی الاسلام، تحقیق: محمد الجش، دمشق: دارالحافظ، ۲۰۰۰م.
- زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق: دارالفکر، ۱۴۱۸ق.
- زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، مترجم: علی جواهرکلام، تهران: امیرکبیر، ۱۳۸۲ش.
- سابق، سید، فقه السنة، بیروت: دارالکتب العربی، [بی تا].
- سلار بن عبدالعزیز، المراسم العلویة، قم:مطبعة امیر، ۱۴۱۴ق.
- سیستانی، سید علی، منهاج الصالحین، قم: مکتب آیت الله العظمی السید السیستانی، ۱۴۱۴ق.
- شایان مهر، علیرضا، دایرة المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، انتشارات کیهان، ۱۳۷۷ش.
- شبیری، سید موسی، نکاح (تقریرات درس)، قم: مؤسسه پژوهشی رأی پرداز، ۱۳۷۸ش.
- شهید ثانی، زین الدین عاملی، الروضة البهیة، قم، انتشارات داوری، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زین الدین عاملی، مسالک الافهام، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن الحسن، الخلاف، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۱ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، قم: نشر اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طباطبایی، سید علی، ریاض المسائل، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
- طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: نشر اسلامی، ۱۳۹۳ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، تعدد زوجات و مقام زن در اسلام، قم: انتشارات آزادی زن، [بی تا].
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: عده‌ای از محققان، بیروت: مؤسسة الاعلمی، ۱۴۱۵ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، تهران، انتشارات ناصرخسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ش.
- عبدالفتاح، عبدالمصنف محمود، «تعدد الزوجات فی الاسلام»، مجله الاسلام، ش۴، ۱۴۰۸ق.
- عبده، محمد، الاعمال الکاملة، تحقیق: محمد عماده، بیروت: دارالشروق، ۱۴۱۴ق.
- عبدی‌پور، ابراهیم، «تعدد زوجات»، فقه و حقوق، سال پنجم، شماره ۲۰، بهار ۱۳۸۸.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام، قم: مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۹ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، قم: مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.
- علوی نژاد، حیدر، «رویکردهای روشنفکری به مسئله زن در قرآن»، مجله پژوهش‌های قرآنی، ش۲۵، ۱۳۸۰ش.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تحقیق: مهدی مخزومی، قم: مؤسسه دارالهجره، ۱۴۰۹ق.
- فرحات، کرم حلمی، تعددالزوجات فی الادیان،دارالآفاق العربیه، قاهره، مصر، ۱۴۲۲ق.
- فضل الله، سید محمدحسین، «اسلام، زن و کنکاشی نوین»، مجله پیام زن، مترجم: مجید مرادی، ش۹، ۱۳۷۴ش.
- فضل الله، سید محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت: دارالملاک للطباعة و النشر، ۱۴۱۹ق.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.
- قطب راوندی، سعید بن هبة الله، فقه القرآن، قم: مکتبة آیة الله المرعشی، ۱۴۰۵ق.
- کتاب مقدس، مترجم: فاضل خان همدانی، تهران: انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰.
- کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، قم: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
- لحام، شاکر، تعدد الزوجات، دمشق: دارالتوفیق، ۱۴۲۲ق.
- محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، تهران: انتشارات استقلال، ۱۴۰۹ق.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۷ش.
- مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، انتشارات صدرا، چاپ چهاردهم، ۱۳۶۹ش.
- مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم: مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- منتسکیو، روح القوانین، مترجم: علی اکبر مهتدی، تهران: انتشارات امیر کبیر، ۱۳۴۹ش.
- مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۸۶.
- مهریزی، مهدی، تعدد زوجات، دانشنامه جهان اسلام، ج۷، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، تحقیق: قوچانی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.
پیوند به بیرون