استطاعت (حج)

این مقاله دربارهٔ استطاعت (حج) است. برای آشنایی با استطاعت در اصطلاح علم کلام استطاعت (کلام) را ببینید.

استطاعت به‌معنای توانایی انسان برای سفر به مکه و انجام‌دادن مناسک حج. به‌فتوای فقیهان، حج زمانی بر انسان واجب می‌شود که استطاعت داشته باشد. استطاعت در چهار زمینهٔ مالی، امنیت، سلامت بدنی و زمان مطرح است.

استطاعت مالی یعنی توانایی پرداخت هزینه‌های سفر به مکه و همچنین هزینه تأمین مخارج کسانی که خرجشان برعهده فرد است. منظور از استطاعت به‌لحاظ امنیت، امنیت مالی و جانی و آبرویی در طول سفر و اقامت در مکه است. استطاعت بدنی به توانایی جسمیِ به‌جا آوردن اعمال حج می‌گویند. استطاعت زمانی نیز به‌معنای داشتن زمان کافی برای سفر به مکه و انجام‌دادن حج است.

از جمله احکام فقهیِ استطاعت این است که کسی که با قرض‌‌گرفتن مخارج سفر حج خود را تأمین کرده است، مُستطیع (دارای استطاعت) محسوب نمی‌شود و حجش حج واجب به‌شمار نمی‌آید.

معنای فقهی

استطاعت درخصوص حج به‌معنای توانایی انسان برای رفتن به مکه و انجام‌دادن اعمال حج است. مراد از توانایی، تواناییِ عقلی نیست؛ یعنی این‌گونه نیست که حتی اگر کسی بتواند با مشقت به حج برود، استطاعت داشته باشد؛ بلکه منظور از آن، تواناییِ شرعی است؛ یعنی برخورداری از شرایطی که در فقه برای وجوب حج بیان می‌شود. به کسی که استطاعت داشته باشد، مُستَطیع می‌گویند.

لزوم استطاعت برای واجب‌شدن حج

به‌اجماع فقیهان حج در صورتی بر انسان واجب می‌شود که استطاعت داشته باشد. این فتوا مستند به آیه ۹۷ سوره آل‌عِمران است که در آن وجوب حج به استطاعت مشروط شده است: «وَلِلّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیهِ سَبِیلًا» (و بر مردم واجب است که براى خدا قصد زيارت خانه كنند؛ البته براى کسانى كه توانایى رفتن به‌سوى آن را دارند).

شرایط استطاعت

بر پایه فتواهای فقیهان، استطاعت در چهار زمینه مالی، امنیت، سلامت بدنی و زمان مطرح است و شرایط آن به شرح زیر است:

• فرد، توان مالی تأمین هزینه سفر حج را داشته باشد و بتواند تا زمانی که از حج برمی‌گردد مخارج خانواده‌اش و کسانی که تأمین هزینه زندگی‌شان بر عهده او است، فراهم کند. همچنین توانایی اداره زندگی‌اش را پس از بازگشت از حج داشته باشد.
• رفتن به مکه برای او ممکن باشد و خطری جانی، مالی یا آبرویی او را تهدید نکند.
• فرد از سلامت بدنی لازم برای سفر به مکه و به‌جای‌آوردن مناسک حج برخوردار باشد.
• زمان کافی برای رفتن به مکه و انجام حج وجود داشته باشد.

استطاعت زن

به فتوای فقیهانِ بیشتر مذاهب اهل سنت، استطاعت زن شرط دیگری هم دارد و آن این است که یکی از محارمش بتواند او را همراهی کند؛ اما فقیهان امامی همراهی محارم را شرط استطاعت زن نمی‌دانند.

احکام

برخی از احکام فقهی استطاعت به‌شرح زیر است:

• کسی که با قرض‌گرفتن از دیگران هزینه‌های سفر خود به مکه را تهیه کرده است، مستطیع محسوب نمی‌شود و حجش از حج واجب کفایت نمی‌کند. البته به‌فتوای برخی از مراجع تقلید، اگر چنین شخصی بتواند به‌آسانی قرضش را پرداخت کند، اشکال ندارد.
• به‌فتوای برخی از فقیهان ازجمله محقق حلی و صاحب‌جواهر اگر کسی به‌اندازه استطاعت مالی، مال دارد، اما فعلاً نمی‌تواند از آنها استفاده کند، بر او واجب است برای حج قرض بگیرد.
• اگر هزینه‌های استطاعت مالی را به کسی ببخشند، آن فرد مستطیع محسوب می‌شود و حج بر او واجب است.
• کسی که هزینه رفتن به مکه را ندارد، اما دیگری هزینه او را قبول کرده است، اگر مطمئن باشد که او به قولش عمل می‌کند، مستطیع محسوب می‌شود و حج بر او واجب است.
• کسی که مستطیع شده، اما به حج نرفته تا فقیر شده است، باید هرطور که می‌تواند، به حج برود، هرچند برایش مشقت داشته باشد. همچنین چنین شخصی اگر پیر یا ناتوان شود و امیدی هم نداشته باشد که خودش بتواند به حج برود، باید اجیر بگیرد تا از طرف او حج انجام دهد.