مسائل مستحدثه

مسائل مستحدثه مسائلی که در فقه اسلامی، حکم شرعی برای آنان وجود نداشته و یا مسائلی که حکم شرعی داشته‌اند؛ اما به خاطر تغییر شرایط جامعه، حکم شرعی جدید انتظار می‌رود. برخی از نمونه‌های مسائل مستحدثه عبارتند از: بانکداری، بیمه، پیوند اعضا، تغییر جنسیت، مرگ مغزی و تلقیح مصنوعی.

فقیهان برای یافتن حکم شرعی این مسائل، به قوانین کلی موجود در منابع اسلامی مراجعه می‌کنند.

مفهوم‌شناسی

مسائل مستحدثه به مسائلی گفته شده که در زمان شارع، موجود یا شناخته شده نبوده است. همچنین به مسائلی که در گذشته حکم شرعی درباره آنان وجود داشته است؛ اما با تغییر شرایط جامعه، حکم شرعی جدیدی انتظار می‌رود، مسائل مستحدثه می‌گویند. فقیهان برای یافتن حکم شرعی این قبیل مسائل، یک سلسله قوانین و اصول کلی در منابع فقه اسلامی (یعنی قرآن، روایات و عقل) را به کار می‌برند که برای هر عصر و زمانی پاسخگو هستند. مطهری، فیلسوف و فقیه اسلام پژوه، مسائل مستحدثه را مختص به فقه ندانسته و آن را در فلسفه اسلامی نیز جاری و ستون فقراتش می‌داند و بر این باور است که فقیه و مجتهد کارش استنباط و استخراج احکام است و اطلاع و احاطه او بر موضوعات و به اصطلاح طرز جهان بینی او در فتوایش تأثیر زیادی دارد و فقیهی که از نظامات و جریان طبیعی بی‌خبر باشد، به تکامل و پیشرفت زندگی ایمان نداشته باشد نمی‌تواند دستورهای عالی و مترقی دین حنیف را (که برای همین نظامات آمده و ضامن هدایت این جریان‌ها و تحولات و پیشرفت هاست) کاملاً به طور صحیح استنباط کند.

نمونه

مسائل مستحدثه در امور مختلفی وجود دارد. در مسائل حکومتی مانند جاسوسی و در بخش پزشکی می‌توان به مسائلی چون کالبدشکافی، مرگ مغزی، پیوند اعضا، باروری مصنوعی، تغییر جنسیت و شبیه‌سازی اشاره کرد. در امور عبادی می‌توان از حکم نماز و روزه در قطب، تزریق داروهای تقویتی به روزه‌دار و حکم رؤیت هلال با چشم مسلح یاد کرد. همچنین در اقتصاد مباحثی مانند قاچاق، تورم، بانکداری، بیمه و خریدوفروش بلیط‌های بخت‌آزمایی نیز از مسائل مستحدثه هستند.

کتاب‌شناسی

آثار متعددی از سوی فقها و محققان درباره مسائل مستحدثه به نگارش درآمده است از جمله:

• «المسائل المستحدثة» اثری به زبان عربی و قلم سیدمحمدصادق روحانی، قم، انتشارات دارالکتاب. در این کتاب مسائلی همچون تلقیح مصنوعی، سرقفلی، اوراق بهادار، سفته، ذبح صنعتی، کالبدشکافی، پیوند اعضا و حق تألیف مورد بررسی فقهی قرار گرفته‌اند.
• المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة: المسائل الطبیة، نوشته محمد قائنی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع). این کتاب در دو جلد به مسائل پزشکی جدید مانند پیوند اعضا، باروری مصنوعی، شبیه‌سازی از منظر فقه پرداخته است. این کتاب با عنوان «پژوهشی در مسائل فقه پزشکی» توسط محمد علی قاسمی به فارسی ترجمه و توسط مرکزفقهی ائمه اطهار(ع) منتشر شده است.
• الفقه و مسائل الطبیة، به قلم محمدآصف محسنی قندهاری، مجموعه‌ای از احکام پزشکی و مباحث فقهی پزشکی به زبان عربی است که توسط بوستان کتاب قم در دو جلد چاپ شده است.
• «مسائل مستحدثه پزشکی» کتابی فارسی که از سوی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم گردآوری و توسط بوستان کتاب قم منتشر شده است. این کتاب در دو جلد به مباحثی همچون تلقیح، کالبدشکافی، سقط جنین، پیوند اعضا و شبیه‌سازی پرداخته است.

جستارهای وابسته

• احکام ثانویه
• منطقة الفراغ

منابع

• باقرزاده مشکی باف، محمدتقی، «عناصر تعیین کننده در حل مسائل مستحدثه»، مجله کاوشی نو در فقه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، شماره ۴۳، بهار ۱۳۸۴.
• حلی، حسین بن علی، بحوث فقهیة، مقرر: سید عزالدین بحرالعلوم، بیروت، مؤسسه المنار، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
• روحانی، سیدمحمدصادق، المسائل المستحدثة، قم، دارالکتاب، چاپ چهارم، ۱۴۱۴ق.
• کاشف‌الغطاء، علی، النور الساطع فی الفقه النافع، نجف، مطبعة الآداب، ۱۳۸۱ق.
• م، ن، «کلید حل مسائل مستحدثه»، در مجله درسهایی از مکتب اسلام، قم، مؤسسه تحقیقاتی و تعلیماتی امام صادق (ع)، شماره ۲، تیر ۱۳۶۶.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، نشر صدرا، ۱۳۸۹ش، بی جا.
• «نشست علمی فقه و مسائل مستحدثه»، در مجله پژوهه، قم، شماره ۹، آذر و دی ۱۳۸۳.