تلبیه
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب در تاریخ ۲۸ آبان ۱۴۰۳ توسط کاربر:Hasanejraei برای جلوگیری از تعارض ویرایشی اینجا گذاشته شده است. اگر بیش از پنج روز از آخرین ویرایش مقاله میگذرد میتوانید برچسب را بردارید. در غیر این صورت، شکیبایی کرده و تغییری در مقاله ایجاد نکنید. |
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
تَلْبِیه از واجبات احرام در حج و عمره که با گفتن جمله‌های خاص شامل «لَبَّیک» انجام می‌شود. رایج‌ترین ذکر تلبیه جمله «لَبَّیكَ الّلهُمَّ لَبَّیكَ، لَبَّیكَ لا شَریكَ لَكَ لَبَّیكَ، إنَّ الْحَمدَ وَالنِّعمَةَ لَكَ وَالْمُلكَ، لا شَریكَ لَكَ لَبَّیكَ» است که باید به عربی صحیح و در وقت نیت احرام گفته شود و پس از آن حج‌گزار یا عمره‌گزار باید از محرمات احرام اجتناب کند.
«لَبّیک» در حج به‌معنای پاسخ مثبت به ندای خداوند و تجدید عهد بندگی با او است. تکرار تلبیه در بخش‌هایی از مسیر میقات تا مکه مستحب است.
واژه‌شناسی
«تلبیه» از ریشه «ل ب ی» یا «ل ب ب» به معنای مقیم شدن و ماندن در یک مکان، اجابت، پاسخ مثبت دادن و لبّیک گفتن است.[۱] در اصطلاح فقیهان، «تلبیه» یعنی بر زبان راندن جملاتی ویژه، شامل لبیک به خداوند در احرام حج و عمره.[۲]
تاریخچه
بر پایه منابع تاریخی و حدیثی، فرشتگان نخستین لبیک‌گویان به خداوند بوده‌اند.[۳] در منابع به تلبیه حضرت آدم(ع)، ابراهیم، نوح، هود، صالح، موسی، عیسی، یونس و شماری از پیامبران بنی‌اسرائیل، تصریح شده و در همه آنها تعبیر «لبیک» دیده می‌شود.[۴]
پیش از ظهور پیامبر اسلام، هر یک از قبایل جزیرة العرب تلبیه‌ای خاص داشتند.[۵] برای نمونه، تلبیه قریش چنین بود: «لَبَّیكَ الّلهُمَّ لَبَّیكَ، لَبَّیكَ لا شَریكَ لَكَ اِلّا شَریکْ هُوَ لَكَ تَملِكُهُ وَما مَلَكَ». آنان برای هر یک از بت‌های مشهور نیز تلبیه‌ای ویژه داشتند.[۶]
تلبیه در اسلام
تلبیه‌ای که پیامبر اسلام به مسلمانان آموخت، چنین بود: «لَبَّیكَ الّلهُمَّ لَبَّیكَ، لَبَّیكَ لا شَریكَ لَكَ لَبَّیكَ، إنَّ الْحَمدَ وَالنِّعمَةَ لَكَ وَالْمُلكَ، لا شَریكَ لَكَ لَبَّیكَ»؛ خداوندا رو به سوی تو آورده‌ام و دعوت و ندای تو را اجابت می‌کنم، اجابت کردنی پس از اجابت کردن، شریک و یاوری نداری، رو به سوی تو آورده و مُقیم آستان بندگی تو می‌شوم، تمام حمد و ثنایم مخصوص توست، همه نعمتها و پادشاهی عالَم از آنِ توست، هیچ شریکی نداری، دعوتت را لبیک گویم.[۷]
پیامبر اسلام، عبارت «لَبَّیكَ ذَا المَعارِجِ لَبَّیكَ» را نیز بسیار تکرار می‌کرده،[۸] و پس از سوار شدن بر مرکب، در هنگام بالا رفتن از بلندی، پایین رفتن از سرازیری، در پایان شب، و نیز پس از اقامه هر نماز تلبیه می‌گفته است.[۹] نیز هنگام غروب روز ترویه (هشتم ذی‌حجه) در مکه به مسلمانان امر کرد تلبیه بگویند و سپس همراه اصحابش تلبیه‌گویان به سوی منا حرکت کرد.[۱۰]
حکمت تلبیه
برخی از حکمت‌های تلبیه که در احادیث بیان شده آمده عبارتند از: پاسخ به ندای خداوند،[۱۱] پاسخ به ندای حضرت ابراهیم(ع)[یادداشت ۱] که به فرمان خداوند مردم را به حج فر اخواند،[۱۲] آمرزش گناهان با تلبیه،[۱۳] تصمیم به سخن گفتن برای خدا و در راه اطاعت او و خودداری از هر‌گونه گناه.[۱۴]
امام صادق(ع) هنگام تلبیه حالش دگرگون می‌شد و صدایش به لرزه می‌افتاد و در پاسخ این پرسش که چرا لبیک نمی‌گوید، فرمود:«می‌ترسم خداوند به من جواب رد دهد و بفرماید:لالَبّیكَ و لاسَعْدَیكَ».[۱۵]
وجوب تلبیه و شرط صحت احرام
در باور مشهور فقیهان شیعه، برای تحقق احرام در حج و عمره تمتع و حج افراد و عمره مفرده، یک بار تلبیه واجب و شرط صحت احرام است؛ ولی در حج قِران، حج‌گزار برای انعقاد احرام میان تلبیه و اِشعار[۱۶] و تقلید مخیر است. پس از تلبیه گفتن در میقات، شخص مُحرِم شده و باید از محرمات احرام اجتناب کند.[۱۷]
فقیهان شافعی[۱۸] و حنبلی[۱۹] تلبیه را مستحب شمرده‌اند؛ ولی فقیهان مالکی[۲۰] آن را واجب دانسته‌اند. فقیهان حنفی برآنند که تلبیه با نیت تلبیه یا گفتن یکی از ذکرهای لااله الا الله، الحمد لله و سبحان الله یا تقلید منعقد می‌گردد.[۲۱]
مشهور فقیهان شیعه[۲۲] و اهل سنت،[۲۳][۲۴] تلبیه را از ارکان حج و عمره نمی‌دانند.
الفاظ تلبیه
در فتوای مشهور فقیهان شیعه صیغه تلبیه واجب چنین است:«لَبَّیكَ الّلهُمَّ لَبَّیكَ، لَبَّیكَ لاشَریكَ لَكَ لَبَّیک.»[۲۵] و بیشتر متأخران[۲۶] عبارت «لَبَّیكَ الّلهُمَّ لَبَّیكَ، لَبَّیكَ إنَّ الحَمدَ وَ النِّعمَةَ لَكَ وَ المُلكَ، لاشَریكَ لَكَ لَبَّیكَ.»[۲۷] را لازم می‌دانند. برخی نیز عبارت‌های دیگری برای صیغه تلبیه بیان کرده‌اند.«لَبَّیكَ الّلهُمَّ لَبَّیكَ، لَبَّیكَ لاشَریكَ لَكَ لَبَّیكَ، إنَّ الحَمدَ وَ النِّعمَهَ لَكَ وَ المُلكَ، لاشَریكَ لَكَ.» [۲۸]
- «لَبَّیكَ الّلهُمَّ لَبَّیكَ، لَبَّیكَ لاشَریكَ لَكَ لَبَّیكَ، إنَّ الحَمدَ وَ النِّعمَةَ وَ المُلكَ لَكَ، لاشَریكَ لَكَ لَبَّیكَ» [۲۹]
- «لَبَّیكَ الّلهُمَّ لَبَّیكَ، إنَّ الحَمدَ وَالنِّعمَةَ وَالمُلكَ لَكَ، لاشَریكَ لَكَ لَبَّیكَ، بِحَجَّةٍ وَ عُمرَهٍ اَو حَجَّةٍ مُفرَدَهٍ تَمامُها عَلَیكَ لَبَّیكَ». الاقتصاد، ص۳۰۱.</ref>
گفتن برخی تعابیر مشتمل بر لبیک پس از تلبیه واجب، مستحب است، از جمله:«لَبَّیكَ ذَا لمَعَارِجِ لَبَّیكَ، لَبَّیكَ دَاعِیاً اِلَی‌دار السَّلامِ لَبَّیكَ»[۳۰] و «لَبّیكَ أتَقَرَّبُ إلَیكَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَبَّیكَ، لَبَّیكَ بِحَجَّةٍ وَ عُمرَهٍ لَبَّیكَ.».[۳۱] برخی مراجع تقلید گفتن تلبیه با صدای بلند را برای مردان مستحب دانسته‌اند.[۳۲] با وضو یا غسل بودن نیز از مستحبات تلبیه است.[۳۳]
به باور فقیهان اهل سنت[۳۴] صیغه اصلی تلبیه چنین است:«لَبَّیكَ الّلهُمَّ لَبَّیكَ، لَبَّیكَ لاشَریكَ لَكَ لَبَّیكَ، إنَّ الحَمدَ وَ النِّعمَةَ لَكَ وَ المُلكَ، لاشَریكَ لَكَ»،[۳۵] برخی این عبارت را اجماعی شمرده‌اند.[۳۶]
تلبیه به عربی صحیح
تلبیه باید به زبان عربی صحیح ادا شود.[۳۷] در صورت ناتوانی احرام‌گزار از تلفظ به عربی صحیح، چند نظر به پشتوانه احادیث[۳۸] بیان شده است:
- وجوب گرفتن نایب.[۳۹]
- وجوب ترجمه عبارت تلبیه.[۴۰]
- تلفظ عبارت تلبیه به هر صورت ممکن.[۴۱]
- تلفظ عبارت به شکل ممکن و نیز ترجمه آن و نایب گرفتن برای ادای آن.[۴۲]
- برخی نیز معتقدند در صورت ناتوانی کامل احرام‌گزار از تلفظ تلبیه به هر صورت ممکن، او از گزاردن مناسک در آن سال معذور خواهد بود و باید برای سال بعد تلفظ صحیح عربی را فراگیرد.[۴۳]
همزمانی تلبیه با احرام
شماری از فقیهان شیعه بر آنند که تأخیر تلبیه از هنگام پوشیدن لباس احرام و نیت آن، جایز است[۴۴] ولی بسیاری از معاصران بر این باورند که تلبیه باید هم‌زمان با نیت احرام باشد و با تقدّم بر آن یا تأخّر از آن، احرام منعقد نمی‌شود.[۴۵] بعضی بر آنند که تلبیه باید هم‌زمان با پوشیدن لباس احرام باشد.[۴۶]
موارد استحباب تکرار تلبیه
فقیهان شیعه،[۴۷] شافعی،[۴۸] حنفی[۴۹] و حنبلی[۵۰] تکرار تلبیه را برای احرام‌گزار، به ویژه در پاره‌ای موارد مستحب شمرده‌اند؛ از جمله: آخر شب یا آغاز روز، هنگام سحر، در حال بالا رفتن یا پایین آمدن از بلندی یا درّه، پس از گزاردن نمازهای واجب یا مستحب، و هنگام روبه‌رو شدن با همسفران.
نیز فقیهان شیعه و حنبلی، تلبیه را پس از ارتکاب برخی محرمات احرام، (از جمله نگاه کردن به آینه) مستحب دانسته‌اند.[۵۱]
هنگام قطع تلبیه
شیعیان[۵۲] بر آنند که حج‌گزار باید تکرار تلبیه حج را هنگام ظهر روز عرفه قطع کند. برخی فقیهان معتقدند هرگاه مسیر حج‌گزار از عراق به مکه باشد، محل قطع تلبیه، عَقَبِه مَدَنِیین است و اگر مسیر او از مدینه به مکه باشد، تلبیه در عقبه ذی‌طُویٰ قطع می‌گردد.[۵۳] به باور مشهور فقیهان امامی[۵۴] در صورتی که در عمره مفرده از بیرون حرم محرم شده باشد، هنگام ورود به حرم مکه تلبیه قطع می‌گردد؛ اما اگر در مکه و از ادنی الحل محرم شده باشد، زمان قطع تلبیه هنگام مشاهده کعبه است.[۵۵]
در حال طواف واجب عمره، تلبیه گفتن جایز نیست.[۵۶]
فراموشی تلبیه
شماری از فقیهان متأخر شیعه معتقدند اگر محرم پس از نیت، تلبیه را فراموش کند و از میقات بگذرد، باید به میقات بازگشته و آن را جبران کند[۵۷] و اگر امکان بازگشت فراهم نباشد به اندازه امکان باید بازگردد.[۵۸] اگر این نیز ممکن نباشد، باید در همان محل تلبیه گوید.[۵۹]
شماری دیگر، حالت جهل را به فراموشی افزوده‌اند و بر آنند که اگر در عمره تمتع، بازگشت حج‌گزار به میقات یا ادنی الحل ممکن نباشد، عمره او باطل و بر چنین حج‌گزاری حج اِفراد واجب می‌شود.[۶۰]
پانویس
- ↑ العین، ج۸، ص۳۴۱، «لبی»؛ معجم مقاییس اللغه، ج۵، ص۱۹۹، «لب»؛ الصحاح، ج۶، ص۲۴۷۹، «لبی».
- ↑ مستطرفات السرائر، ص۵۹۰؛ العده، ج۱، ص۱۶۱؛ غایة المراد، ص۳۹۲.
- ↑ اخبار مکه، ج۱، ص۳۹؛ الدر المنثَور، ج۱، ص۴۶؛ بحار الانوار، ج۵۶، ص۱۹۸؛ فتح القدیر، ج۱، ص۶۴.
- ↑ تفسیر مقاتل، ج۳، ص۱۲۵؛ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۲۳۶؛ الکافی، کلینی، ج۴، ص۲۰۶-۲۰۷؛ علل الشرائع، ج۲، ص۴۱۹؛ جامع البیان، ج۱۷، ص۱۸۹-۱۹۱؛ تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۲۴۰؛ کنز العمال، ج۱۲، ص۲۲۹؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۱۰۶؛ الکافی، کلینی، ج۴، ص۲۱۳؛ السیرة الحلبیه، ج۲، ص۴۳۳.
- ↑ المحبر، ص۳۱۱؛ السیرة الحلبیه، ج۳، ص۲۳۲؛ الکافی، کلینی، ج۴، ص۵۴۲؛ تفسیر مقاتل، ج۳، ص۱۲۴-۱۲۵؛ جامع البیان، ج۹، ص۳۱۰.
- ↑ المحبر، ص۳۱۱-۳۱۵.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۲۶-۳۲۷؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۳۷۹؛ الکافی، کلینی، ج۴، ص۲۵۰ و ۳۳۵؛ صحیح البخاری، ج۲، ص۱۴۷؛ صحیح مسلم، ج۴، ص۷.
- ↑ الکافی، کلینی، ج۴، ص۲۵۰؛ من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۳۲۵.
- ↑ الکافی، کلینی، ج۴، ص۲۵۰؛ من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۳۲۵.
- ↑ الکافی، کلینی، ج۴، ص۲۴۵؛ التهذیب، ج۵، ص۹۲.
- ↑ علل الشرائع، ج۲، ص۴۱۶؛ من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۱۹۶.
- ↑ قرب الاسناد، ص۲۳۹؛ علل الشرائع، ج۲، ص۴۱۶.
- ↑ من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۲۲؛ التهذیب، ج۵، ص۳۱۳؛ کنز العمال، ج۵، ص۳۲.
- ↑ مستدرک الوسائل، ج۱۰، ص۱۶۷.
- ↑ الامالی، ص۲۳۴؛ علل الشرائع، ج۱، ص۲۳۵.
- ↑ علامت نهادن بر شتر قربانی.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۲۴۸؛ العروة الوثقی، ج۴، ص۶۶۶؛ معتمد العروه، ج۲، ص۵۲۸.
- ↑ المجموع، ج۷، ص۲۲۴-۲۴۶؛ اعانة الطالبین، ج۲، ص۳۲۴، ۳۵۰.
- ↑ المغنی، ج۳، ص۲۵۴؛ کشاف القناع، ج۲، ص۴۸۶؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج۳، ص۲۵۴، ۲۵۶.
- ↑ مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۴۸؛ حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۲۱، ۳۹-۴۰؛ الثمر الدانی، ص۳۶۳.
- ↑ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۹۸-۴۰۰؛ بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۶۱.
- ↑ مسالک الافهام، ج۲، ص۲۲۶؛ کشف اللثام، ج۵، ص۲۰؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۳-۴.
- ↑ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۱؛ مواهب الجلیل، ج۴، ص۱۱؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳.
- ↑ نک:مختلف الشیعه، ج۴، ص۵۹.
- ↑ مختصر النافع، ص۸۲؛ مستند الشیعه، ج۱۱، ص۳۱۲؛ جواهرالکلام، ج۱۸، ص۲۲۸.
- ↑ مدارک الاحکام، ج۷، ص۲۶۸.
- ↑ رسائل المرتضی، ج۳، ص۶۷؛ المبسوط،طوسی، ج۱، ص۳۱۶.
- ↑ المقنع، ص۲۲۰؛ الهدایه، ص۲۲۰؛ العروة الوثقی، ج۴، ص۶۶۳.
- ↑ تبصرة المتعلمین، تحقیق: احمد حسینی و هادی یوسفی، ص۸۹.
- ↑ الکافی، حلبی، ص۱۹۳؛ الدروس، ج۱، ص۳۴۷؛ مناسک حج، ص۶۶.
- ↑ رسائل الکرکی، ج۲، ص۱۵۳؛ دلیل الناسک، ص۱۳۸؛ المعتمد، ج۵، ص۴۷۳.
- ↑ السرائر، ج۱، ص۵۳۶؛ مستند الشیعه، ج۱۱، ص۳۱۹؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۲۷۲.
- ↑ المقنع، ص۲۲۶؛ تحریر الاحکام، ج۱، ص۵۷۱؛ الدروس، ج۱، ص۳۴۸.
- ↑ صحیح البخاری، ج۲، ص۱۴۷؛ سنن ابن ماجه، ج۲، ص۹۷۴؛ سنن ابی داود، ج۱، ص۴۰۷.
- ↑ الموطّأ، ج۱، ص۳۳۱؛ المجموع، ج۷، ص۲۴۱؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج۲، ص۴۲؛ المغنی، ج۳، ص۲۵۵.
- ↑ کشاف القناع، ج۲، ص۴۸۸.
- ↑ معتمد العروه، ج۲، ص۵۲۳.
- ↑ قرب الاسناد، ص۴۹؛ الکافی، کلینی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۰۴.
- ↑ الجامع للشرائع، ص۱۸۰.
- ↑ مدارک الاحکام، ج۷، ص۲۶۶.
- ↑ مستمسک العروه، الناشر: دار إحياء التراث العربي، ج۱۱، ص۳۹۲؛ معتمد العروه، ج۲، ص۵۲۵-۵۲۶.
- ↑ کشف اللثام، ج۵، ص۲۷۰؛ مستند الشیعه، ج۱۱، ص۳۱۵.
- ↑ معتمد العروه، ج۲، ص۵۲۵-۵۲۶.
- ↑ مستند الشیعه، ج۱۱، ص۲۵۹؛ الحدائق، ج۱۵، ص۴۱؛ العروة الوثقی، ج۴، ص۶۶۷.
- ↑ الدروس، ج۱، ص۳۴۷؛ مدارک الاحکام، ج۷، ص۲۶۳.
- ↑ الدروس، ج۱، ص۳۴۷؛ ذخیرة المعاد، ج۱، ص۵۷۸؛ الحدائق، ج۱۵، ص۴۰.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۲۵۳؛ مجمع الفائده، ج۶، ص۲۳۵؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۲۷۳.
- ↑ الام، ج۲، ص۱۷۰؛ فتح العزیز، ج۷، ص۲۵۹-۲۶۱؛ المجموع، ج۷، ص۲۴۰.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۸؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۴۰۱.
- ↑ المغنی، ج۳، ص۲۵۸-۲۵۹؛ کشاف القناع، ج۲، ص۴۸۸-۴۸۹.
- ↑ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج۳، ص۲۶۰؛ مناسک الحج، فاضل، ص۸۶؛ تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۲۲.
- ↑ السرائر، ج۱، ص۵۲۰؛ الحدائق، ج۱۵، ص۹۶؛ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۲۷۴.
- ↑ المقنع، ص۲۵۴؛ المقنعه، ص۳۹۸-۳۹۹.
- ↑ مصباح الهدی، ج۱۲، ص۵۰۱-۵۰۲.
- ↑ النهایه، ص۲۱۶؛ تحریر الاحکام، ج۱، ص۵۷۱؛ مجمع الفائده، ج۶، ص۲۳۸.
- ↑ الخلاف، ج۲، ص۲۹۳؛ المؤتلف، ج۱، ص۳۷۱؛ تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۲۵۷.
- ↑ العروة الوثقی، ج۴، ص۶۶۸؛ مستمسک العروه، ج۱۱، ص۴۰۷؛ معتمد العروه، ج۲، ص۵۳۹-۵۴۰.
- ↑ کلمة التقوی، ج۳، ص۲۸۸؛ مناسک الحج، الگلپایگانی، ص۸۰.
- ↑ العروة الوثقی، ج۴، ص۶۶۸.
- ↑ مناسک حج، فاضل، ص۱۲۸.
یادداشت
- ↑ وَ إِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِیمَ مَكَانَ الْبَیتِ أَن لاتُشْرِكْ بی‌شَیئًا وَطَهِّرْ بَیتِی لِلطَّائِفِینَ وَالْقَائِمِینَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ ﴿۲۶﴾ وَأَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یأْتُوكَ رِجَالًا وَ عَلَیٰ كُلِّ ضَامِرٍ یأْتِینَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ ﴿۲۷﴾ (ترجمه:(به خاطر بیاور) زمانی را که جای خانه (کعبه) را برای ابراهیم آماده ساختیم (تا خانه را بنا کند؛ و به او گفتیم:) چیزی را همتای من قرار مده! و خانه‌ام را برای طواف‌کنندگان و قیام‌کنندگان و رکوع‌کنندگان و سجودکنندگان (از آلودگی بتها و از هر گونه آلودگی) پاک ساز! (۲۶) و مردم را دعوت عمومی به حج کن؛ تا پیاده و سواره بر مرکبهای لاغر از هر راه دوری به سوی تو بیایند...)[حج–۲۶-۲۷]
منابع
- اخبار مکه:الازرقی (م.۲۴۸ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق
- ارشاد الاذهان:العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، به کوشش الحسون، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق
- الاستبصار:الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی، تهران،دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش
- اعانة الطالبین:السید البکری الدمیاطی (م.۱۳۱۰ق.)، بیروت،دار الفکر، ۱۴۱۸ق
- الاقتصاد الهادی:الطوسی (م.۴۶۰ق.)، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ق
- الام:الشافعی (م ۲۰۴ق.)، بیروت،دار الفکر، ۱۴۰۳ق
- الامالی:الصدوق (م.۳۸۱ق.)، قم، ال بعثه، ۱۴۱۷ق
- الانتصار:السید المرتضی (م.۴۳۶ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق
- بحار الانوار:المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق
- البدایة و النهایه:ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبة المعارف
- بدائع الصنائع:علاء الدین الکاسانی (م.۵۸۷ق.)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق
- التاج و الاکلیل لمختصر خلیل:محمد بن یوسف العبدری (م.۸۹۷ق.)، بیروت،دار الفکر، ۱۳۹۸ق
- تبصرة المتعلمین:العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، به کوشش حسینی و یوسفی، تهران، فقیه، ۱۳۶۸ش
- تحریر الاحکام الشرعیه:العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق(ع)، ۱۴۲۰ق
- تحریر الوسیله:امام خمینی۱ (م.۱۳۶۸ش.)، نجف،دار الکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق
- تحفة الفقهاء:علاء الدین السمرقندی (م.۵۳۵ق./۵۳۹ق.)، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق
- تذکرة الفقهاء:العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۴ق
- تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم):ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت،دار المعرفه، ۱۴۰۹ق
- تفسیر مقاتل بن سلیمان:(م.۱۵۰ق.)، به کوشش عبدالله محمود شحاته، بیروت، التاریخ العربی، ۱۴۲۳ق
- تفصیل الشریعه:محمد الفاضل النکرانی،دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ق
- تهذیب الاحکام:الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران،دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش
- الثمر الدانی:الآبی الازهری (م.۱۳۳۰ق.)، بیروت، المکتبة الثقافیه
- جامع البیان:الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت،دار الفکر، ۱۴۱۵ق
- جامع المقاصد:الکرکی (م.۹۴۰ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۱ق
- الجامع للشرائع:یحیی بن سعید الحلی (م.۶۹۰ق.)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق
- جواهر الکلام:النجفی (م.۱۲۶۶ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت،دار احیاء التراث العربی
- حاشیة الدسوقی:الدسوقی (م.۱۲۳۰ق.)،دار احیاء الکتب العربیه
- حاشیة رد المحتار:ابن عابدین (م.۱۲۵۲ق.)، بیروت،دار الفکر، ۱۴۱۵ق
- الحدائق الناضره:یوسف البحرانی (م.۱۱۸۶ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش
- حواشی الشروانی و العبادی:الشروانی (م.۱۳۰۱ق.) و العبادی (م.۹۹۴ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی
- الخصال:الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق
- الخلاف:الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق
- الدر المختار:الحصکفی (م.۱۰۸۸ق.)، بیروت،دار الفکر، ۱۴۱۵ق
- الدر المنثَور:السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت،دار المعرفه، ۱۳۶۵ق
- الدروس الشرعیه:الشهید الاول (م.۷۸۶ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق
- دلیل الناسک:السید محسن الحکیم (م.۱۳۹۰ق.)، به کوشش الطباطبائی،دار الحکمه، ۱۳۷۴ش
- ذخیرة المعاد:محمد باقر السبزواری (م.۱۰۹۰ق.)، آل البیت:
- رسالة ابن ابی‌زید:القیروانی (م.۳۸۹ق.)، به کوشش صالح الابی، بیروت، المکتبة الثقافیه
- رسائل الکرکی:الکرکی (م.۹۴۰ق.)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ق
- رسائل المرتضی:السید المرتضی (م.۴۳۶ق.)، به کوشش حسینی و رجایی، قم،دار القرآن، ۱۴۰۵ق
- روح المعانی:الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی
- الروضة البهیة فی شرح اللمعه:الشهید الثانی (م.۹۶۵ق.)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق
- روضة الطالبین:النووی (م.۶۷۶ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت،دار الکتب العلمیه
- ریاض المسائل:سید علی الطباطبائی (م.۱۲۳۱ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۲ق
- السرائر:ابن ادریس (م.۵۹۸ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق
- سنن ابن ماجه:ابن ماجه (م.۲۷۵ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق
- سنن ابی‌داود:السجستانی (م.۲۷۵ق.)، به کوشش سعید اللحام، بیروت،دار الفکر، ۱۴۱۰ق
- سنن الترمذی:الترمذی (م.۲۷۹ق.)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت،دار الفکر، ۱۴۰۲ق
- السنن الکبری (سنن النسائی):النسائی (م.۳۰۳ق.)، به کوشش عبدالغفار و سید کسروی، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق
- السیرة الحلبیه:الحلبی (م.۱۰۴۴ق.)، بیروت،دار المعرفه، ۱۴۰۰ق
- شرائع الاسلام:المحقق الحلی (م.۶۷۶ق.)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق
- شرح ابن عقیل:ابن العقیل (م.۷۶۹ق.)، مصر، المکتبة التجاریة الکبری، ۱۳۸۴ق
- شرح الرضی علی الکافیه:رضی الدین الاسترآبادی (م.۶۸۶ق.)، به کوشش یوسف حسن، تهران، مؤسسة الصادق(ع)، ۱۳۹۵ق
- الشرح الکبیر:ابوالبرکات (م.۱۲۰۱ق.)، مصر،دار احیاء الکتب العربیه
- الشرح الکبیر:عبدالرحمن بن قدامه (م.۶۸۲ق.)، بیروت،دار الکتب العلمیه
- الصحاح:الجوهری (م.۳۹۳ق.)، به کوشش العطار، بیروت،دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق
- صحیح البخاری:البخاری (م.۲۵۶ق.)، بیروت،دار الفکر، ۱۴۰۱ق
- صحیح مسلم بشرح النووی:النووی (م.۶۷۶ق.)، بیروت،دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق
- صحیح مسلم:مسلم (م.۲۶۱ق.)، بیروت،دار الفکر
- العدة شرح العمده:عبدالرحمن بن ابراهیم المقدسی (م.۶۲۴ق.)، به کوشش صلاح بن محمد،دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۶ق
- العروة الوثقی:سید محمد کاظم یزدی (م.۱۳۳۷ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۰ق
- علل الشرائع:الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق
- العین:خلیل (م.۱۷۵ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی،دار الهجره، ۱۴۰۹ق
- غایة المرام فی شرح نکت الارشاد:الشهید الاول (م.۷۸۶ق.)، قم، مرکز الابحاث و الدراسات الاسلامیه، ۱۴۱۴ق
- فتاوی ابن الجنید:علی‌پناه الاشتهاردی، قم، ۱۴۱۶ق
- فتح الباری:ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت،دار المعرفه
- فتح العزیز:عبدالکریم بن محمد الرافعی (م.۶۲۳ق.)،دار الفکر
- فتح القدیر:الشوکانی (م.۱۲۵۰ق.)، بیروت،دار المعرفه
- فتح الوهاب:زکریا بن محمد الانصاری (م.۹۳۶ق.)،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
- الفروع:محمد بن مفلح المقدسی (م.۷۶۳ق.)، مؤسسة الرساله، ۱۴۲۴ق
- الفواکه الدوانی علی رسالة ابن ابی‌زید:احمد بن غنیم النفراوی (م.۱۱۲۶ق.)، به کوشش رضا فرحات، مکتبة الثقافة الدینیه
- القاموس المحیط:الفیروزآبادی (م.۸۱۷ق.)، بیروت،دار العلم
- قرب الاسناد:الحمیری (م. قرن۳ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۳ق
- الکافی فی الفقه:ابوالصلاح الحلبی (م.۴۴۷ق.)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیر المؤمنین(ع)، ۱۴۰۳ق
- الکافی:الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران،دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش
- کشاف القناع:منصور البهوتی (م.۱۰۵۱ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
- الکشاف:الزمخشری (م.۵۳۸ق.)، مصطفی البابی، ۱۳۸۵ق
- کشف اللثام:الفاضل الهندی (م.۱۱۳۷ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق
- کلمة التقوی (فتاوی):محمد امین زین الدین، قم، مهر، ۱۴۱۳ق
- کنز العمال:المتقی الهندی (م.۹۷۵ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق
- لسان العرب:ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق
- المبسوط فی فقه الامامیه:الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه
- المبسوط:السرخسی (م.۴۸۳ق.)، بیروت،دار المعرفه، ۱۴۰۶ق
- مجمع البیان:الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق
- مجمع الفائدة و البرهان:المحقق الاردبیلی (م.۹۹۳ق.)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق
- المجموع شرح المهذب:النووی (م.۶۷۶ق.)،دار الفکر
- المحبّر:ابن حبیب (م.۲۴۵ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت،دار الآفاق الجدیده
- مختصر المزنی:المزنی (م.۲۶۳ق.)، بیروت،دار المعرفه
- المختصر النافع:المحقق الحلی (م.۶۷۶ق.)، تهران، ال بعثه، ۱۴۱۰ق
- مختصر خلیل:محمد بن یوسف (م.۸۹۷ق.)، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق
- مختلف الشیعه:العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق
- مدارک الاحکام:سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م.۱۰۰۹ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۰ق
- المدونة الکبری:مالک بن انس (م.۱۷۹ق.)، مصر، مطبعة السعاده
- مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام:الشهید الثانی (م.۹۶۵ق.)، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق
- المستدرک علی الصحیحین:الحاکم النیشابوری (م.۴۰۵ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت،دار المعرفه، ۱۴۰۶ق
- مستطرفات السرائر:ابن ادریس (م.۵۹۸ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۱ق
- مستمسک العروة الوثقی:سید محسن حکیم (م.۱۳۹۰ق.)، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۴ق
- مستند الشیعه:احمد النراقی (م.۱۲۴۵ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۵ق
- مسند احمد:احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، بیروت،دار صادر
- مصباح الهدی:محمد تقی الآملی (م.۱۳۹۱ق.)، تهران، ۱۳۸۰ق
- معتمد العروة الوثقی:محاضرات الخوئی (م.۱۴۱۳ق.)، الخلخالی، قم، مدرسة‌دار العلم، ۱۴۰۴ق
- معجم مقاییس اللغه:ابن فارس (م.۳۹۵ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ق
- مغنی المحتاج:محمد الشربینی (م.۹۷۷ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق
- المغنی:عبدالله بن قدامه (م.۶۲۰ق.)، بیروت،دار الکتب العلمیه
- المقنع:الصدوق (م.۳۸۱ق.)، قم، مؤسسة الامام الهادی(ع)، ۱۴۱۵ق
- المقنعه:المفید (م.۴۱۳ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق
- من لایحضره الفقیه:الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق
- مناسک الحج:السید علی السیستانی، قم، شهید، ۱۴۱۳ق
- مناسک الحج:السید محمد رضا گلپایگانی، قم،دار القرآن، ۱۴۱۳ق
- مناسک الحج:جواد التبریزی، قم، مهر، ۱۴۱۴ق
- مناسک الحج:حسین الوحید الخراسانی
- مناسک حج:امام خمینی۱، نشر آثار امام، ۱۳۷۰ش
- مناسک حج:محمد فاضل لنکرانی، قم، امیر قلم، ۱۴۲۳ق
- منتهی المطلب:العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق
- مواهب الجلیل:الحطاب الرعینی (م.۹۵۴ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق
- المؤتلف من المختلف:الطبرسی، به کوشش شانه‌چی و دیگران، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، ۱۴۱۰ق
- الموطّأ:مالک بن انس (م.۱۷۹ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق
- المهذب البارع:ابن فهد الحلّی (م.۸۴۱ق.)، به کوشش العراقی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۰۷-۱۴۱۳ق
- النهایه:الطوسی (م.۴۶۰ق.)، بیروت،دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق
- وسائل الشیعه:الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق
- الهدایه:الصدوق (م.۳۸۱ق.)، قم، مؤسسة الامام الهادی(ع)، ۱۴۱۸ق.
| اقسام |
|  | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| محرمات احرام | |||||||
| مراحل اعمال |
| ||||||
| زمانها | |||||||
| مکانها |
| ||||||
| مرتبط | حج ناتمام امام حسین(ع) • فاجعه منا (۱۳۹۴) • سوره حج • فهرست کتابهای درباره حج • سقایة الحاج • عمرة القضاء • حج خونین • استلام حجر • آیه سقایة الحاج • دانشنامه حج و حرمین شریفین • متعة الحج • روحانی کاروان • امیر الحاج • مراسم برائت از مشرکین • حجة الوداع • تعظیم شعائر • بعثه حج • آیه حج • آیه ۲ سوره مائده | ||||||