 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمی‌تواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
رِضاع شیردادن مادر به کودک یا مکیدن شیر مادر توسط کودک است. از رضاع در باب‌های مختلف فقه مانند طهارت، صوم، نکاح و حدود سخن گفته شده است. رضاع سبب مَحْرمیت می‌شود و به کسانی که از راه آن مَحْرم می‌شوند، محارم رضاعی می‌گویند.
وجوب شیردهی به کودک اعتقاد برخی از علما است و احکامی برای زن شیرده از جمله تاخیر اجرای حدود و عدم وجوب روزه در صورت داشتن ضرر، قرار داده شده است. برای شیردهی در منابع حدیثی، فقهی و حقوقی آداب، احکام و قوانین ویژه‌ای درج شده است.
مفهوم
رضاع به معنای مکیدن شیر توسط کودک از پستان مادر یا دایه است.[۱] و در اصطلاح فقهی به شیردادن به کودک گفته می‌شود. رضاع همچنین از اسباب محرمیت است.[۲] محرمیت حاصل از رضاع را محرمیت رضاعی می‌گویند.[۳]
جایگاه در منابع دینی و قانونی
مسئله رضاع و برخی از احکام آن، در آیه رضاع آمده است.[۴] همچنین قرآن، ازدواج با محارم رضاعی را حرام کرده و برخی از آنها را برشمرده است.[۵] در منابع حدیثی نیز روایاتی ذیل «باب الرضاع» آمده است.[۶] فقیهان از رضاع در باب‌های طهارت،[۷] صوم،[۸] تجارت،[۹] نکاح،[۱۰] شهادات،[۱۱] حدود و دیات[۱۲] سخن گفته‌اند. ماده‌های ۱۰۲۴ و ۱۱۷۶ قانون مدنی ایران به رضاع و محرمیت رضاعی اختصاص یافته است.[۱۳]
محرمیت رضاعی
محرمیت رضاعی، نوعی خویشاوندی است که بر اثر شیردادن با شرایط خاصی میان دو نفر یا بیشتر ایجاد می‌شود و بر اساس آن ازدواج با آنها حرام است.[۱۴] در ادبیات فقهی از کودکی که شیر زن دیگری را خورده، به «مرتضع»، از زن شیردهنده به «مرضعه» و از صاحب شیر (مردی که زن شیرده از او باردار شده است) به «فحل» یا «صاحب لبن» یاد می‌شود.[۱۵]
احکام شیردهی
وجوب یا عدم وجوب شیردهی به کودک
به گفته صاحب جواهر، بیشتر فقیهان شیعه، شیر دادن مادر به کودک را واجب نمی‌دانند؛ ولی معتقدند مادر در شیردهی فرزندش اولویت دارد[۱۶] و می‌تواند در ازای آن از پدر او مزد دریافت کند.[۱۷] برخی از فقها همچون صاحب جواهر دادن آغوز(نخستین شیر) را به کودک توسط مادر واجب می‌دانند[۱۸] و عده‌ای از فقها مانند آیت الله موسوی اردبیلی با استناد به آیه ۲۳۳ سوره بقره دادن شیر به کودک را به مدتی که نه به مادر و نه به کودک ضرر برسد، واجب می‌داند.[۱۹]
عدم اجرای حد و قصاص بر زن شیرده
برخی از احکام شرعی نسبت به زن شیرده، صورت ویژه‌ای پیدا می‌کند و اجرای برخی از آنها به زمان دیگری موکول می‌گردد؛ مثلا اجرای حد و قصاص برای زن شیرده، در صورتی که دایه‌ای برای طفل پیدا نشود، تا پایان دوره شیردهی به تأخیر می‌افتد.[۲۰]
عدم وجوب روزه بر زن شیرده
در صورتی که روزه به زن شیرده یا کودک شیرخوار ضرر برساند، در زمان شیردهی روزه بر زن شیرده واجب نیست.[۲۱] [یادداشت ۱]
مدت شیردهی
بنابر آیات قرآن، مدت کامل شیردهی دو سال قمری است.[۲۲] البته فقیهان کمتر و بیشتر آن را تا چند ماه جایز دانسته‌اند.[۲۳] بر پایه روایتی از امام صادق، اگر مدت شیردهی کمتر از ۲۱ ماه باشد به فرزند ظلم شده است.[۲۴]
شیردادن مادربزرگ به نوه دختری خود
اگر زنی به نوه دختری خود شیر دهد، آیا عقد ازدواج دختر آن شخص با شوهرش باطل می‌گردد یا ازدواج آنها همچنان پابرجا خواهد ماند؟ درباره این مسئله میان فقها اختلاف‌نظر وجود دارد. بسیاری از فقها با اعتقاد به ایجاد رابطه خواهری میان آن دختر و بچه‌اش، معتقد به بطلان عقد آن دختر و شوهرش و حرمت ابدی میان آنها هستند.[۲۵] در مقابل آیت الله مکارم شیرازی بر این باور است، احتیاط مستحب آن است که مادربزرگ، نوه دختری خود را شیر کامل ندهد[۲۶] و عده‌ای دیگر از فقها از جمله آیت الله یوسف صانعی شیردادن به دختر داماد را موجب بطلان عقد نمی‌دانند؛ چه آن بچه از دختر خود آن شخص باشد یا از زن دیگر شوهر دخترش. همچنین اگر زنی بچه پسر خود را شیر دهد زن پسرش بر شوهر خود حرام نمی‌شود.[۲۷]
آداب شیردهی
در روایات آدابی برای شیردهی بیان شده است. در برخی از این روایات شیر مادر بر دیگر شیرها مقدم[۲۸] و از آن به عنوان مفیدترین غذا برای کودک یاد شده است.[۲۹] از امام صادق روایت شده که از هر دو پستان به کودک شیر دهید، زیرا در یکی از آنها غذا و در دیگری آب است.[۳۰]
در احادیث به نقش شیر در تربیت و سرشت کودک اشاره شده است. از این‌رو در انتخاب دایه سفارش‌هایی از سوی معصومان صورت گرفته است. آنان از انتخاب احمق، زنی که چشمش معیوب است[۳۱] و همچنین زنی که شیر او از راه غیر شرعی به وجود آمده[۳۲] به عنوان دایه، نهی کرده‌اند. در روایتی از امام علی نقل شده دایه‌ای برای کودک خود برگزینید که صورت و سیرت او نیکو باشد، زیرا طفل در سیرت و صورت به دایه شبیه می‌شود.[۳۳] برخی از فقهیان نیز گفته‌اند زنانی که دارای جمال و کمال هستند برای شیردهی کودکان بر دیگران اولویت دارند.[۳۴]
قوانین حقوقی
بر اساس ماده ۱۱۷۶ قانون مدنی ایران، مادر مجبور نیست به فرزند خود شیر بدهد مگر در صورتی که تغذیه طفل به غیر شیر مادر ممکن نباشد.[۳۵] همچنین از نظر حقوقی شیر دادن حق مادر است و پدر یا دیگری نمی‌تواند مانع او شود.[۳۶] در قانون مدنی ایران شرایطی برای تحقق محرمیت رضاعی بیان شده است.[۳۷]
پانویس
- ↑ فراهیدی، العین، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۱۷، ذیل واژه رضع
- ↑ ر. ک. محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۲۶.
- ↑ توضیح المسائل شانزده مرجع، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۶۵۲.
- ↑ سوره بقره، آیه۲۳۳.
- ↑ سوره نساء، آیه ۲۳.
- ↑ برای نمونه. ر. ک. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۰-۴۱؛ شیخ صدوق، من لایحضر الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۳۷۵-۳۸۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۰، ص۳۲۱.
- ↑ برای نمونه: نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۱۶۷.
- ↑ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۲۸۵؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۵۶-۵۷.
- ↑ برای نمونه: ر. ک. ابن براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴۸۱.
- ↑ برای نمونه ر. ک. شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۲۰۵؛ ابن براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴۸۱.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۹، ص۳۴۴.
- ↑ برای نمونه: ر. ک. نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۳۱۳.
- ↑ منصور، قانون مدنی، ۱۳۸۹ش، ص۱۸۶-۱۸۷، ماده ۱۰۴۶، ص۲۰۷، ماده ۱۱۷۶.
- ↑ برای نمونه ر. ک: محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۲۶-۲۲۸؛ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۹، ص۲۶۴-۳۰۹.
- ↑ برای نمونه: ر. ک. شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۹۳.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۱، ص۲۸۰.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۱، ص۲۷۲.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۱، ص۲۷۳.
- ↑ موسوی اربیلی، رسائل فقهیه، ۱۳۹۶ش، ج۳، ص ۵۱-۵۴ و ۶۴.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۱، ص۳۳۷.
- ↑ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۲۸۵؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۵۶-۵۷.
- ↑ سوره بقره، آیه۲۳۳.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۱، ص۲۷۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۰.
- ↑ توضیح المسائل شانزده مرجع، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۶۵۷.
- ↑ مکارم شیرازی، رساله توضیح المسائل، ذیل احکام شیردادن، مسئله ۲۱۱۴.
- ↑ صانعی، رساله توضیح المسائل، ذیل احکام شیردادن، مسئله ۲۴۹۵؛ درباره شیر خوردن نوه دختری از مادر بزرگ.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۰.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۳۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۰.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۳۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضر الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۴۷۹.
- ↑ مجلسی، روضه المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۸، ص۵۷۸.
- ↑ سیستانی، توضیح المسائل، مساله ۲۵۰۶.
- ↑ منصور، قانون مدنی، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۷، ماده ۱۱۷۶.
- ↑ کاتوزیان، حقوق مدنی خانواده، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۳۸۱
- ↑ منصور، قانون مدنی، ۱۳۸۹ش، ص۱۸۶-۱۸۷، ماده ۱۰۴۶.
یادداشت
- ↑ اگر برای یکی از آن دو ضرر داشته بشد، روزه بر او واجب نیست؛ اما باید آنها را قضا کند بر اساس نظر مشهور فقیهان شیعه در صورتی که روزه برای شیرخوار ضرر داشته باشد، علاوه بر قضای روزه، به ازای هر روز باید یک مد طعام نیز بپردازد و در صورتی که برای خود زن ضرر داشته باشد، بنا بر مشهور فقط قضا واجب است.
منابع
- ابن‌براج، عبدالعزیز، المهذب، تصحیح: جمعی از محققان تحت اشراف آیت‌الله سبحانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- بنی هاشمی خمینی، سید محمد، توضیح المسائل شانزده مرجع، قم، انتشارات اسلامیه، ۱۳۹۲ش.
- صانعی، یوسف، رساله توضیح المسائل.
- صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، تصحیح: مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، ۱۳۷۸ق.
- صدوق، محمد بن علی، من لا یحضر الفقیه، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی مع التعلیقات، تعلیقه: امام خمینی و دیگران، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی‌طالب علیه السلام، ۱۴۲۸ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، تصحیح: علی خراسانی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تصحیح: سید محمدتقی کشفی، تهران، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة، ۱۳۸۷ق.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم، نشر هجرت، ۱۴۰۹ق.
- کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی خانواده، تهران، مؤسسه نشر یلدا، ۱۳۷۵ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسه فرهنگى اسلامى كوشانبور، ۱۴۰۶ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تصحیح: عبدالحسین محمد علی بقال، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، رساله توضیح المسائل.
- منصور، جهانگیر، قانون مدنی با آخرین اصلاحیه‌ها و الحاقات همراه با قانون مسؤلیت مدنی، تهران، نشر دیدار، ۱۳۸۹ش.
- موسوی اردبیلی، عبدالکریم، رسائل فقهیه، قم، موسسه تنظیم و نشر آثار آیت‌الله عبدالکریم موسوی اردبیلی، ۱۳۹۶ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تصحیح: عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
پیوند به بیرون