احرام

اِحْرام پوشیدن لباس احرام، اولین عمل از اعمال حج و عمره است که با نیت کردن و گفتن تلبیه محقق می‌شود. احرام از میقات‌های خاصی آغاز می‌شود. این عمل، از ارکان حج و عمره است. کسی که در حال احرام است را مُحرِم می‌گویند، فرد محرم احکام خاصی دارد مانند اینکه انجام برخی از اعمال در مدت احرام، بر وی حرام‌ می‌شود.

واژه‌شناسی

در منابع فقهی تعاریف گوناگون از احرام عرضه شده است. برخی آن را از گونه اعمال بیرونی دانسته و به معنای ورود در اعمال حج و عمره با پوشیدن لباس احرام و تلبیه شمرده‌اند، و بعضی آن را عملی قلبی به شمار آورده و به معنای نیت یا به تعبیر دیگر نیت ورود به اعمال حج یا عمره با قصد یا التزام به ترک محرمات خاص دانسته‌اند.

این کار را از آن رو احرام می‌نامند که احرام‌گزار برخی کارها را که پیش‌تر بر وی حلال بوده یا کارهایی را که با اعمال حج و عمره ناسازگار است، بر خود حرام می‌شمرد. به فرد در حالت احرام «مُحْرِم» می‌گویند و مقصود از واژه حُرُم (جمع حرام) را در قرآن محرم دانسته‌اند:یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَکم بَهِیمَةُ الأَنْعَامِ إِلاَّ مَا یتْلَی عَلَیکمْ غَیرَ مُحِلِّی الصَّیدِ وَأَنتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللّهَ یحْکمُ مَا یرِیدُ(مائده، آیه۱) و یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَقْتُلُواْ الصَّیدَ وَأَنتُمْ حُرُمٌ(مائده، آیه۹۵).

احرام از مهمترین واجبات حج تمتع و عمره، و به نظر فقیهان شیعه و اهل سنت، از ارکان آن به شمار می‌رود و ترک عمدی احرام، حج و عمره را باطل می‌سازد. ابوحنیفه احرام را مانند طهارت شرط حج می‌داند نه جزء ارکان آن. بر این اساس، بخشی مهم از مبحث حج در منابع فقهی به احرام اختصاص یافته است.

تاریخچه

مُحرم شدن حاجیان در مسجد شجره

بر پایه برخی روایات، احرام پیشینه‌ای به قدمت بنای کعبه و حج دارد در حدیثی آمده که خداوند هیچ فرشته‌ای را به زمین نمی‌فرستد، مگر آن که او را به زیارت کعبه فرمان می‌دهد و آن فرشته از کنار عرش الهی احرام بسته، لبیک گویان به سوی کعبه فرود می‌آید.. بر پایه حدیثی از امام صادق(ع)، پس از توبه حضرت آدم، جبرئیل احرام و تلبیه را به او آموخت و به وی فرمان داد تا برای اعمال حج غسل کند و احرام بندد. بر پایه روایتی دیگر، جبرئیل پیش از اعمال حج، چگونگی احرام را به حضرت ابراهیم و اسماعیل آموخت و پس از احرام بستن، شیوه حج‌گزاری را به آنان تعلیم داد. در حدیثی دیگر حضرت موسی برای حج از رمله مصر محرم شد و با دو جامه پنبه‌ای بر تن، لبیک‌گویان به سوی مکه رفت. در روایتی دیگر، به همراهی ایشان با ۷۰ تن از پیامبران الهی هنگام احرام اشاره شده است.

در میان اعراب جاهلی نیز احرام بستن برای حج مرسوم و گاه آمیخته با خرافات بوده است. بر پایه برخی گزارش‌ها، آنان هنگام احرام، به جای ورود از دَرِ خانه خود، با زدن نقب از پشت خانه به آن وارد می‌شدند؛ با این توجیه که در حال احرام شیوه لباس پوشیدن دگرگون می‌شود و روش ورود به خانه نیز باید تغییر یابد. آیه ۱۸۹ بقره، آنان را از این کار منع کرد.لَیسَ البِرُّ بِأَن تَأتُوا البُیوتَ مِن ظُهُورِهَا وَلَکنَّ البِرَّ مَنِ اتَّقَی وَأتُوا البُیوتَ مِن أَبوَابِهَا. آنان باور داشتند در جامه‌ای که با آن گناه کرده‌اند، نباید احرام بندند و طواف کنند؛ نیز بر این باور بودند که نخستین طواف را باید در لباس قبایل حمس (قبایل ساکن مکه) انجام داد اگر این جامه را نمی‌یافتند، برهنه طواف می‌کردند همچنین پس از طواف، جامه خود را دور انداخته، دیگر آن را نمی‌پوشیدند. اسلام این کار را نهی نمود و قرآن کریم در آیه ۲۸ اعراف آن را نوعی زشتکاری شمرد که خداوند به بشر فرمان نداده است.

احرام در اسلام

در اسلام نیز همچون شرایع الهی پیشین، احرام بستن برای انجام مناسک عمره و حج تشریع شد. پیامبر(ص) و پیروان ایشان برای انجام این اعمال نخست مُحرِم می‌شدند. گزارش شده است که پیامبر گرامی(ص) در سال ششم هجری در حدیبیه همراه گروهی از مسلمانان برای انجام عمره محرم شد؛ ولی با ممانعت مشرکان به این کار توفیق نیافت و با قربانی کردن شتران از احرام بیرون آمد. نیز ایشان در سال بعد، برای انجام عمرة القضاء از منطقه جُحْفه محرم شد و در سال دهم همراه همسران و بسیاری از مسلمانان با پوشیدن دو تکه لباس یمنی، از منطقه ذوالحُلَیفَه محرم گشت.

میقات‌های پنج‌گانه

مقالهٔ اصلی: میقات

رسول خدا(ص) برای کسانی که قصد حج یا عمره داشتند، میقات‌هایی را معین فرمود که با احرام بستن در آنها حج یا عمره آغاز می‌شد. کمال و تمامیت حج و عمره در احرام از این مواقیت است و احرام نکرده نباید از آنها گذشت.

حکمت احرام

در قرآن، روایت‌ها و آرای دانشمندان اسلامی، اسرار و حکمت‌های گوناگون برای احرام یاد شده است. آیه ۱۹۷ بقره/۲ حکمت احرام و ترک برخی محرمات را تقوا بر شمرده است:فَمَن فَرَضَ فِیهِنَّ الحَجَّ فَلا رَفَثَ وَلا فُسُوقَ وَلا جِدَالَ فِی الحَجِّ وَمَا تَفعَلُوا مِن خَیرٍ یعلَمهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیرَ الزَّادِ التَّقوَی وَاتَّقُونِ یا أُولِی الألْبَابِ. در حدیثی، سبب تشریع احرام، ورود حاجیان به حرم مکی به شمار رفته است.

بر پایه حدیثی دیگر، حکمت وجوب احرام پیش از ورود به حرم الهی، ایجاد حالت خضوع و خشوع، کناره‌گیری از کارها و لذت‌های دنیایی، و صبر در برابر سختی‌ها دانسته شده ست. هر یک از مقدمات احرام نیز حکمت و اسراری ویژه دارد. مثلاً سفارش به کوتاه نکردن موی سر و صورت پیش از احرام از این روست که حج‌گزار خود را فراموش کند و تنها به معبودش بیندیشد. حکمت غسل احرام آن است که افزون بر پاکی از آلودگی‌های ظاهری، طهارت از آلودگی‌های روحی و باطنی نیز فراهم آید و محرم با ظاهر و باطن پاک به خانه خدا قدم گذارد.

بیرون آوردن لباس‌های دوخته و پوشیدن لباس احرام را نماد بیرون آوردن لباس گناه، نفاق و ریا و پوشیدن جامه طاعت و بندگی خدا دانسته‌اند. حکمت سفارش به پوشیدن لباس ساده و یکنواخت احرام، از میان رفتن امتیازهای ظاهری و تعارض‌های طبقاتی و نیز یادکرد مرگ و قیامت شمرده شده؛ همان روزی که همه انسان‌ها با پوششی ساده روی در خاک می‌پوشانند و نیز همان روز که با جامه‌ای ساده محشور می‌شوند. تلبیه پاسخی است خالصانه به دعوت خداوند برای تمسک به دستاویز الهی و نیز زبان گشودن به حق و طاعت و وارستگی از گفتار باطل و معصیت و هم تردد محرم میان خوف و رجا و تقویت آن؛ خوف از این که خداوند پاسخ او را ندهد و امید به این که به او پاسخ مثبت دهد. گزارش شده که رنگ چهره امام سجاد(ع) هنگام تلبیه به زردی می‌گرایید و لرزه بر اندام ایشان می‌افتاد و در بیان راز این حالت می‌فرمود: می‌ترسم خدا در پاسخ لبیک من بگوید «لالَبَّیک وَ لاسَعْدَیک». نیز گزارش شده که ایشان در حال تلبیه، گاه در آستانه افتادن از مرکب بود.

هر یک از محرمات احرام را نیز دارای اسراری دانسته‌اند. مثلاً سبب حرام شدن صید، آزمایش آدمیان و بازشناسی افراد فرمانبردار از نافرمانان است لَیبْلُوَنَّکمُ اللَّهُ بِشَیءٍ مِنَ الصَّیدِ تَنَالُهُ أَیدِیکم وَرِمَاحُکم لِیعْلَمَ اللهُ مَن یخَافُهُ بِالغَیبِ.... (مائده/۵، ۹۴) زیر سایه رفتن از آن رو بر مردان حرام شده که با بردباری و صبرِ آنان در برابر گرمای آفتاب، گناهان ایشان محو گردد. نگاه کردن در آینه و سرمه کشیدن از آن رو ممنوع شده که زینت دنیوی و توجه به خویشتن فراموش شود. حکمت ممنوعیت حمل سلاح آن است که امنیت و آسایش برای همگان تأمین و روح صلح و صفا و احترام به حریم دیگران در حج گزار تقویت شود.

موارد وجوب احرام

فقیهان امامی و اهل سنت با استناد به آیات قرآن و روایات، احرام را در چند مورد واجب شمرده‌اند:

۱. ادای حج و عمره:به اتفاق فقیهان شیعه و اهل سنت احرام از ارکان و واجبات حج و عمره و نخستین عمل آن دو به شمار می‌رود. به نظر برخی از فقیهان شیعه، عبور آگاهانه از میقات بدون احرام، موجب بطلان حج است. به نظر بسیاری از فقیهان امامی در این حال، بازگشتن حج‌گزار به میقات و محرم شدن از آن جا واجب است. بیشتر فقیهان اهل سنت برآنند که اگر حج‌گزار احرام را ترک کند، در هر حال باید به میقات بازگردد و اگر نتواند، واجب است قربانی کند.

۲. ورود به حرم مکه: به باور برخی از فقیهان شیعه و اهل سنت ورود به منطقه حرم مکی بدون احرام جایز نیست. مستند این دیدگاه روایاتی است که حکمت وجوب احرام را قداست حرم مکی دانسته و نیز احادیثی که ورود بدون احرام به منطقه حرم را روا نشمرده است.

۳. ورود به مکه: به باور فقیهان امامی و بسیاری از فقیهان اهل سنت کسی که قصد ورود به مکه را دارد، باید با احرام در آن پای نهد، هر چند در سال دو یا سه بار وارد شود. برخی فقیهان اهل سنت احرام برای ورود به مکه را مستحب شمرده‌اند.

موارد استثنا

در پاره‌ای موارد، وجوب احرام برای ورود به مکه استثنا شده است؛ از جمله:

• کسانی که پیاپی وارد مکه می‌شوند؛ مانند بازرگانان یا آنان که غذا و سوخت ساکنان مکه را فراهم می‌سازند.
• بیماران؛ به استناد حدیث‌های خاص.
• کسی که برای نبردی مشروع قصد ورود به مکه دارد.
• کسی که از احرام پیشین او بیش از یک ماه نگذشته باشد. خواه احرام پیشین برای عمره مفرده بوده باشد یا عمره تمتع و یا حج.
• کسی که از بیم ظالم یا جنگ به مکه پناه آورد.

احرام پیش از میقات

احرام بستن پیش از رسیدن به میقات نزد امامیه شایسته نیست، مگر در صورت نذر و عهد که به قولی می‌توان پیش از رسیدن به میقات مبادرت به احرام کرد. گرچه برخی چنین نذری را درست نمی‌دانند و معتقدند که احرام باید از میقات باشد. هم اکنون مسافران هوایی در هواپیما یا از فرودگاه مقصد، لباس احرام بر تن می‌کنند تا هنگام پرواز بر فراز یکی از میقات‌ها یا محاذی با آنها آماده باشند. اما به نظر برخی از فقیهان، احرام بر مسافران هوایی به هنگام عبور بر فراز میقات واجب نیست و می‌توان پس از رسیدن به جده از حدیبیه محرم شد یا در صورت نذر در جده اقدام به احرام کرد.

زمان میقات برای حج

مقالهٔ اصلی: ماه‌های حج

میقات زمانی برای حج، ماه‌های حج است که عبارتند از: شوال و ذیقعده و ذیحجه. آیه شریفه «الحج اشهر معلومات» و توقیت عبادت به زمانی معین دلیل بر آن است که در خارج از زمان تعیین شده احرام درست نیست. ولی احرام برای عمره در تمام مدت سال به جز روزهای مناسک حج جایز و صحیح است شافعی نیز احرام را فقط در ماه‌های حج صحیح می‌داند؛ اما در سه مذهب حنفی، مالکی و حنبلی، احرام پیش از ماه‌های مزبور صحیح و در عین حال مکروه شمرده است. ولی ابن حزم به شدت با این نظر مخالف است و احرام قبل از ماههای حج را ناروا می‌داند.

واجبات احرام

نیت، تلبیه و پوشیدن لباس احرام که باید تقریبا همزمان انجام یابد از واجبات احرام است.

• نیت همراه با قصد تقرب برای به‌جا آوردن حج یا عمره با تعیین نوع حج از تمتع، قران و افراد و اینکه آیا حج واجب است یا مندوب و اینکه آیه حج، حجةالاسلام اولین حجی که پس از استطاعت انجام می‌یابد است یا انواع دیگر حج از قبیل حج استحبابی، نذری، یا به نیابت از دیگری. در صورت اخلال به نیت چه عمدی باشد و چه ار روی سهو احرام باطل می‌شود.
• نیت باید با تلبیه‌های چهارگانه همراه باشد. چون احرام برای حج تمتع یا حج افراد جز با لبیک‌های چهارگانه منعقد نمی‌شود و برای حج قران میان تلبیه یا تقلید یا اشعار، شخص مخیر است. تلبیه (یا تقلید و اشعار) برای احرام در حکم تکبیرة الاحرام برای نماز است. پس باید مقارن با پوشیدن لباس احرام به تلبیه‌های چهارگانه بپردازد و بگوید «لَبَّیک اللّهُمَّ لَبَّیک، لَبَّیک لاشَریک لَک لَبَّیک، إنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَک وَ الْمُلْک، لاشَریک لَک لَبَّیک».
• برای مردان جهر در تلبیه مستحب است ولی زنان باید آهسته این جملات را بر زبان آورند مگر در صورتی که نامحرم صدای آنان را نشنوند.
• مستحب است که به هنگام سواره یا پیاده شدن و بالا و پایین آمدن یا با کسی ملاقات کردن یا از خوب بیدار شدن خاصه در هنگام سحر و نیز پس از هر نماز تلبیه ها را تکرار کنند ولی با مشاهد خانه‌های مکه تلبیه را باید قطع کرد. بهتر است تلبیه‌های مستحب از قبیل: «لَبَّیکَ ذَاالمَعارِجِ، لَبَّیکَ...» را به شرحی که در کتاب‌های مناسک حج آمده است بر زبان آورد.

مستحبات احرام

فردی که قصد دارد احرام ببندد مستحب است قبل از آن، این کارها را انجام دهد:

• پاکیزه‌کردن بدن؛
• چیدن ناخن؛
• کوتاه‌کردن موی سبیل؛
• زدودن موهای زیر بغل و ناحیه تناسلی؛
• کسی که قصد حج دارد از اوّل ماه ذی‌القعده، و شخصی که قصد عمرۀ مفرده دارد از یک ماه پیش از آن، موی سر و ریش خود را کوتاه نکند
• مستحب است که حج گزار غسل کند و پس از ادای فریضه، به ویژه نماز ظهر و یا حتی پس از نافله، احرام ببندد. اگرچه برخی از فقیهان غسل را از واجبات احرام شمرده‌اند.

لباس احرام

لباس مرد

مردان باید تمام لباس‌های دوخته‌شده‌شان را دربیاورند و دو تکه پارچه دوخته‌نشده به تن کنند. مرد مُحرم تکه‌ای پارچه را به دور کمر می‌بندد که آن را «ازار» گویند.ازار ناف تا زانو را می‌پوشاند. تکه‌پارچه دیگر که بر روی بالا تنه مردان قرار می‌گیرد، «رداء» خوانده می‌شود. ردا بر روی هر دو شانه قرار می‌گیرد. اما در مورد صحت تَوَشُّح (گذراندن یک طرف جامه از زیر بغل راست و افکندن آن بر دوش چپ یا برعکس) اختلاف نظر وجود دارد؛ گروهی از فقها این کار را جایز می‌دانند و برخی دیگر آن را جایز نمی‌دانند.

لباس زنان

لباس احرام زنان شرط خاصی ندارد و زنان می‌توانند در لباس‌های معمولی‌شان احرام ببندند. البته امروزه، بیشتر زنان، لباس و چادری سراسر سفید به عنوان لباس احرام به تن می‌کنند.

احکام لباس احرام

• جنس و رنگ خاصی درباره لباس احرام شرط نیست. اما پوششی که فرد مُحرِم بر تن دارد باید پاک باشد و نباید از پوست و پشم و موی و کرک حیوان حرام‌گوشت یا از پوست حیوان حلال‌گوشت ذبح‌نشده باشد.

• لباس احرام زنان و إزار مردان نباید بدن‌نما باشد.

احکام دیگری نیز مانند لزوم یا عدم‌لزوم همواره به تن داشتن لباس احرام، نجس شدن آن و مانند این‌ها نیز در رساله‌های عملیه و کتاب‌های مناسک حج بیان شده است.

محرمات

اموری که پس از احرام انجام دادن آنها بر محرم حرام می‌شود و بیشتر آنها در حالت عادی حلال و جایز بوده‌است، تروک یا محرمات احرام می‌گویند

محرمات احرام	موارد حرمت
مشترک بین مردان و زنان	شکار، ارتباط جنسی، استفاده از بوی خوش، عقد و شاهد بر عقد، استمناء، سرمه کشیدن برای زینت، نگاه در آینه، دروغ و نافرمانی از دستورات خدا، جدال، انگشتر برای زینت، روغن مالیدن، ازاله مو از بدن، خون از بدن خارج کردن، ناخن گرفتن، کشیدن دندان،کندن درختان و گیاه حرم، حمل سلاح، ناخن گرفتن.
مخصوص مردان	زیر سایه رفتن، پوشیدن چیزهای دوخته شده (مانند لباس)، پوشیدن چیزی که روی پا را بپوشاند (مانند کفش و جوراب)، پوشاندن سر و ارتماس.
مخصوص زنان	پوشیدن زیور زینتی، پوشاندن صورت.

1. شکار جانوران صحرایی؛ از چرندگان باشد یا از پرندگان، کشتن صید یا خوردن از گوشت آن، گرچه فرد غیر محرمی آن را شکار کرده باشد، اشاره و راهنمایی کردن بر صید یا راه فرار را بر آن بستن، همچنین خوردن جوجه یا تخم پرندگانی که در بیابان زندگی می‌کنند و نیز خوردن ملخ صحرایی حرام است. اگر محرم اقدام به ذبح شکار کند، میته (مردار) به شمار رفته، خوردن آن بر مُحل و محرم نارواست. به حکم صریح قرآن شکار در حرم به طور یکسان بر محل و محرم حرام است و بر این عمل کفاره ای مترتب است که در کتاب‌های فقهی آمده‌است.
2. ارتباط جنسی؛ چه در حد آمیزش باشد، چه لمس کردن و بوسیدن و نیز از روی شهوت به زنی نگاه کردن، همچنین عقد کردن زن برای خود یا دیگری یا شهادت در عقد و در صورت وقوع عقد آن عقد فاسد است.
3. استفاده از بوی خوش به طور عام؛ اگر چه در خوراک باشد به جز در مورد خلوق کعبه(خلوق عطری است ترکیب یافته از زعفران و دیگر مواد خوشبو، به رنگ زرد یا قرمز و با این عطر کعبه را خوشبو می‌کنند.)
4. پوشیدن لباس دوخته بر مردان؛ مگر در مواردی استثنایی،
5. سرمه کشیدن بر مرد و زن؛ که نوعی زینت به شمار می‌رود. خاصه سرمه‌ای که به رنگ سیاه یا خوشبو باشد،
6. نگاه کردن در آیینه؛
7. پوشیدن چیزی که روی پا را بپوشاند مثل چکمه و جوراب،
8. فسوق؛ و آن دروغ بستن است بر خدای یا بر رسول(ص) یا بر یکی از ائمه اطهار،
9. جدال و بگو و مگو کردن است با گفتن «لاوالله» و «بلی والله» و سوگند با لفظ جلاله،
10. کشتن جانورانی که در بدن انسان ساکن می‌شوند.،
11. انگشتر برای زینت، ولی انگشتری که جنبۀ زینت ندارد، مثلا برای حرز یا ثواب از آن استفاده می‌شود، اشکال ندارد.،
12. استعمال روغن معطر که از هنگام احرام مطلقا حرام است و پیش از احرام از به کار بردن روغن معطر که بوی آن تا هنگام احرام باقی می‌ماند باید خودداری کرد. همچنین مطلق چرب کردن بدن با روغن پس از احرام، مگر از روی ضرورت،
13. ازاله مو از بدن، مگر در صورت لازم بودن برای معالجه جراحت و امثال آن،
14. پوشاندن سر بر مردان که حتی ارتماس، یعنی سر به زیر آب فرو بردن را نیز شامل می‌شود همچنین پوشاندن صورت بر زنان،
15. زیر سایه رفتن برای مردان
16. پوشانیدن صورت برای زنان
17. خون از بدن خارج کردن؛
18. ناخن گرفتن؛
19. قطع درختان و گیاه حرم؛ مگر اینکه در ملک محرم روییده باشد اما کندن درختان میوه، نخل و گیاه اذخر جایز است،
20. همراه داشتن سلاح، مگر در هنگام ضرورت؛
21. استعمال کافور در غسل دادن محرمی که مرده باشد.

در صورتی که محرم مرتکب یک یا چند مورد از محرمات شود باید عمل خود را با قربانی کردن شتر یا گاو یا گوسفند و یا پرداخت کفاره نقدی و در صورت عدم توانایی مالی با روزه گرفتن جبران کند.

مکروهات

در کتاب‌های فقهی، انجام یک‌سری از کارها در احرام، مکروه دانسته شده است که عبارتند از: پوشیدن لباس‌های رنگین، مخصوصاً لباس سیاه، خوابیدن بر چنین رختخوابی، پوشیدن لباس‌های چرک و لباس‌های راه راه و نقش‌دار و مانند آن، به کار بردن حنا برای زینت، به حمام رفتن و مالیدن و کیسه کشیدن بدن، در پاسخ کسی که شخص را فرا می‌خواند از واژه «لبیک» استفاده کردن مکروه شمرده شده است.

پیوند به بیرون

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی
• سایت حج، مقاله احرام