فقه عزاداری
فقه عزاداری شاخهای از مسائل نوپدید فقه اسلامی است که به بررسی احکام و حدود شرعی عزاداری، بهویژه در سوگواری امام حسین(ع) میپردازد. این حوزه با تمرکز بر رفتارهای مشروع و پرهیز از اعمال موهن، مسائلی چون قمهزنی، هروله، استفاده از آلات موسیقی، سخنان غلوآمیز، آزار اجتماعی و ضوابط حضور بانوان در مراسم عزاداری را مورد تحلیل فقهی قرار میدهد. اهمیت این بحث از آنروست که عزاداری به نماد هویت شیعی تبدیل شده و رعایت چارچوبهای شرعی، نشانهای از احترام به اهلبیت(ع) و حفظ اصالت آیین سوگواری است. آثار متعددی نیز در این زمینه منتشر شدهاند که به تبیین و نقد فقهی این مسائل پرداختهاند.
جایگاه و اهمیت
فقه عزاداری از مباحث نوپدید در حوزه فقه است که به بررسی موضوعاتی همچون حدود عزاداری مشروع و رفتارهایی که موجب وهن مذهب میشوند، میپردازد.[۱] با وجود تازگی این بحث، برخی مسائل آن مانند قمهزنی پیشتر در آثار فقیهانی چون شیخ انصاری (درگذشت: ۱۲۸۱ق) و سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (درگذشت: ۱۳۳۷ق) مورد توجه قرار گرفتهاند.[۲]
بر اساس دیدگاه برخی پژوهشگران، اهمیت این موضوع از آنروست که آیین عزاداری، بهویژه سوگواری امام حسین(ع), به نماد تشیع تبدیل شده است[۳] و رعایت چارچوبهای شرعی در آن، ضمن جلوگیری از تحریف، نشانهای از احترام به مقام امام حسین(ع) بهشمار میآید.[۴]
مسائل فقه عزاداری
از جمله مسائلی که در فقه عزاداری مطرح میشود، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
رفتارهای نامتعارف در عزاداری
بر اساس فقه شیعه، رفتارهای نامتعارف در سوگ درگذشتگان مانند آسیبزدن به بدن، کندن مو و شیون بیش از حد، معمولاً حرام تلقی میشود.[۵] با این حال، در خصوص عزاداری برای اهلبیت(ع)، برخی فقها با استناد به روایات خاص، اعمالی مانند لطمزدن به صورت و سینه را در صورتی که متعارف بوده و موجب آسیب جدی نشود، جایز دانستهاند؛ مشروط بر آنکه موجب وهن مذهب نگردد.[۶]
در مقابل، اعمالی چون قمهزنی و استفاده از زنجیرهای تیغدار که منجر به آسیب جسمی میشوند، از سوی گروهی از فقیهان به دلایلی چون بدعت بودن،[۷] اضرار به نفس،[۸] و وهن مذهب،[۹] حرام دانسته شدهاند.[۱۰]
برهنهشدن و هرولهکردن
برهنهشدن و سینهزنی مردان همراه با هروله (راه رفتن سریع و بالا و پایین پریدن) در مراسم عزاداری، از دیدگاه فقها در صورتی که با حضور نامحرم همراه نباشد، حرام نیست. با این حال، برخی فقیهان با توجه به احتمال سوءاستفاده دشمنان از تصاویر اینگونه مراسم برای تخریب چهره شیعه، توصیه کردهاند که از انجام این اعمال پرهیز شود.[۱۱]
همچنین درباره هروله در عزاداری، نظر فقها بر آن است که اگر موجب وهن مذهب نشود، انجام آن اشکالی ندارد.[۱۲]
بهکارگیری آلات موسیقی
بر اساس دیدگاه فقیهان، استفاده از آلات موسیقی مانند طبل و شیپور در مراسم عزاداری تنها در صورتی مجاز است که جنبه لهوی نداشته باشد و موجب وهن یا بیاحترامی به مجلس عزا نشود.[۱۳]
با این حال، پژوهشگران هشدار دادهاند که بهکارگیری این ابزارها ممکن است آسیبهایی مانند تجملگرایی، تقلید از سبکهای غربی و فاصلهگرفتن از اهداف اصیل عزاداری را در پی داشته باشد.[۱۴]
سخنان کفرآمیز در عزاداری
بر اساس فتوای مراجع تقلید، باید از بهکارگیری اشعار و سخنانی که جنبه غلو داشته و شائبه شرک در آنها وجود دارد—مانند عبارت «لا اله الا الزهرا»—پرهیز شود.[۱۵] همچنین، هرگونه رفتاری که موجب وهن و بیاحترامی به مجالس عزای اهلبیت(ع) گردد، مانند انداختن قلاده به گردن یا تقلید صدای حیوانات در مراسم عزاداری، جایز نیست.[۱۶]
جعفر سبحانی از مراجع تقلید شیعه نیز تأکید دارد که هر سخنی ناسازگار با آموزههای دینی، از جمله سخنان غلوآمیز، در تضاد با اهداف قیام حسینی قرار دارد.[۱۷]
مرز میان عزاداری و آزار اجتماعی
تبیین مرز میان عزاداری و آزار دیگران، از مسائل مهم در حوزه فقه عزاداری بهشمار میآید.[۱۸] با توجه به استفاده از ابزارهای پرسروصدا در این مراسم، این پرسش مطرح شده که آیا عزاداری میتواند از قوانین عمومی مربوط به منع آزاررسانی و ضرورت رعایت نظم اجتماعی مستثنی باشد؟[۱۹]
در پاسخ، فقها تأکید کردهاند که عزاداری عملی مستحب است، اما پرهیز از آزار دیگران، واجب شرعی محسوب میشود. بنابراین، در صورت تزاحم میان این دو، رعایت حقوق مردم اولویت دارد و عزاداری نباید موجب مزاحمت شود.[۲۰] البته برخی ناراحتیها و اذیتهای جزئی که لازمه طبیعی برگزاری چنین مراسمی است، قابل پذیرش دانسته شدهاند.[۲۱]
ضوابط فقهی عزاداری بانوان
حضور بانوان در هیئتهای عزاداری، شنیدهشدن صدای گریه آنان توسط مردان، روضهخوانی زنان و برپایی مجالس سوگواری بدون رضایت همسر، از جمله موضوعاتی است که در فقه عزاداری مورد توجه قرار گرفتهاند.[۲۲]
مراجع تقلید، شرط حضور و برگزاری مراسم عزاداری توسط بانوان را رعایت حجاب کامل و پرهیز از هرگونه رفتاری میدانند که موجب تحریک یا زمینهساز گناه باشد. همچنین، استفاده از اموال شوهر برای برپایی اینگونه مجالس، منوط به رضایت وی دانسته شده است.[۲۳]
آثاری در زمینه فقهی عزاداری
درباره فقه عزاداری و احکام مرتبط با آن، آثار متعددی به چاپ رسیده است. برخی از مهمترین این آثار عبارتاند از: • فقه عزاداری بر اهلبیت(ع)؛ تألیف اکبر شریفی، منتشرشده در سال ۱۳۹۷ش توسط انتشارات خالدین.[۲۴]
• احکام عزاداری؛ مجموعهای از فتاوای ناصر مکارم شیرازی، از مراجع تقلید، در زمینه عزاداری، گردآوریشده توسط مهدی ربانی.[۲۵]
• احکام مداحی و سوگواری؛ تألیف مجتبی خواجهوند عابدینی، منتشرشده توسط نشر معروف، که به بررسی آسیبها و احکام مرتبط با مداحی و سوگواری پرداخته است.[۲۶]
• عزاداری در آیینه استدلال؛ نوشته سید محمدهادی حجازی، با رویکردی استدلالی در پاسخ به شبهات عزاداری از منظر فقه شیعه و اهلسنت.[۲۷]
پانویس
- ↑ غفورینژاد، «فرهنگ عزاداری و گریز از وهن در مذهب»، وبگاه شبکه اجتهاد.
- ↑ «فقهای بزرگ و معروف شیعه در مورد قمهزنی چه میگویند»، وبگاه شبکه اجتهاد.
- ↑ غفورینژاد، «فرهنگ عزاداری و گریز از وهن در مذهب»، وبگاه شبکه اجتهاد.
- ↑ ادبی، «فقه و عزاداری»، وبگاه شبکه اجتهاد.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ص۱۸۹؛ ابنادریس حلّی، السرائر، ج۱، ص۱۷۳؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۴۳۴ق، ج۱، ص۹۸.
- ↑ حسینییار، «مرزبانی عزاداری با طراحی فقه»، وبگاه شبکه اجتهاد.
- ↑ «دیدار روحانیون و فضلا و طلاب کهگیلویه با رهبر انقلاب»، دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله العظمی خامنهای.
- ↑ سبحانی، «رابطه روایات اضرار به نفس و قمه زنی چیست؟»، سایت خبری جماران.
- ↑ منتظری، رساله استفتائات، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۳۲۱؛ صحتی سردرودی، تحریفشناسی عاشورا و تاریخ امامحسین(ع)، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۴.
- ↑ «نظر بیش از ۲۵ مرجع تقلید در مورد قمه زنی»، پایگاه خبری شعار سال.
- ↑ «استفتائات در مورد برهنه شدن، در مجالس عزاداری»، پایگاه تخصصی امام حسین(ع).
- ↑ «استفتائات مراجع تقلید در مورد هروله کردن»، پایگاه تخصصی امام حسین(ع).
- ↑ امام خمینی، استفتائات، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۵۸۳؛ «حکم استفاده از ابزار و آلات موسیقی در مجالس عزاداری»، خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ وحیدی، «آسیبشناسی استفاده افراطی از موسیقی در آئین عزاداری امام حسین»، ص۳۹، ۴۵ و ۴۷.
- ↑ روحانی، استفتائات، ۱۳۸۳ش، ج۷، ص۲۰۵.
- ↑ «فتواهای مراجع تقلید در مورد عزاداری های جدید»، وبگاه مؤسسه فرهنگی مذهبی دارالصادق(ع).
- ↑ سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۱۶.
- ↑ ادبی، «فقه و عزاداری»، وبگاه شبکه اجتهاد.
- ↑ ادبی، «فقه و عزاداری»، وبگاه شبکه اجتهاد.
- ↑ قائنی، «هر اذیتی حرام نیست»، وبگاه شبکه اجتهاد.
- ↑ باقری شاهرودی، «برخی اذیت شدنها، لازمه عزاداری است»، وبگاه شبکه اجتهاد.
- ↑ «احکام عزاداری بانوان»، تارنمای اطلاعرسانی و راهبری اسلامی.
- ↑ «عزاداری بانوان»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ «فقه عزاداری بر اهلبیت(ع)»، خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «احکام عزاداری»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «احکام مداحی و سوگواری (آسیبها)»
- ↑ «عزاداری در آیینه استدلال»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
منابع
- ابنادریس حلّی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، محقق و مصحح: موسوی، حسن بن احمد، ابن مسیح، ابو الحسن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- عزاداری»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۲۴ شهریور ۱۴۰۴ش.
- «احکام عزاداری بانوان»، تارنمای اطلاعرسانی و راهبری اسلامی، تاریخ نشر: ۱۱ تیر ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۲۴ شهریور ۱۴۰۴ش.
- «احکام مداحی و سوگواری»، تاریخ بازدید: ۲۴ شهریور ۱۴۰۴ش.
- ادبی، حسین، «فقه و عزاداری»، وبگاه شبکه اجتهاد، تاریخ بازدید: ۱۲ شهریور، ۱۴۰۴ش.
- «استفاده از آلات موسیقی در عزاداری»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ نشر، ۱۷ شهریور ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۴ش.
- «استفتائات در مورد برهنه شدن، در مجالس عزاداری»، پایگاه تخصصی امام حسین(ع)، تاریخ بازدید: ۲۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
- «استفتائات مراجع تقلید در مورد هروله کردن»، پایگاه تخصصی امام حسین(ع)، تاریخ بازدید: ۲۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
- اکبرنژاد، محمدتقی، «بررسی فقهی رفتارهای افراطی در عزاداری اهلبیت(ع)»، وبگاه شبکه اجتهاد، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور، ۱۴۰۴ش.
- امام خمینی، سید روح الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۲۲ق.
- امام خمینی، سید روح الله، تحریر الوسیلة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول، جاپ سوم، ۱۴۳۴ق.
- باقری شاهرودی، محمد، «برخی اذیت شدنها، لازمه عزاداری است»، وبگاه شبکه اجتهاد، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور، ۱۴۰۴ش.
- «بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری»، دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله العظمی خامنهای، تاریخ نشر: ۲۷ اسفند ۱۳۸۳ش، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۴ش.
- حسینییار، حسن، «مرزبانی عزاداری با طراحی فقه»، وبگاه شبکه اجتهاد، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور، ۱۴۰۴ش.
- «حکم استفاده از ابزار و آلات موسیقی در مجالس عزاداری»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ نشر، ۲۸ مرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۴ش.
- «دیدار روحانیون و فضلا و طلاب کهگیلویه با رهبر انقلاب»، دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله العظمی خامنهای، تاریخ نشر: ۱۷ خرداد ۱۳۷۳ش، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۴ش.
- رحمانی، علی، «توهین به شعائر حسینی، بیتردید حرام است»، وبگاه شبکه اجتهاد، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور، ۱۴۰۴ش.
- روحانی، سید محمدصادق، استفتائات، قم، حدیث دل، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- سبحانی، جعفر، «رابطه روایات اضرار به نفس و قمه زنی چیست؟»، سایت خبر جماران، ۳۱ شهریور ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۴ش.
- سبحانی، جعفر، استفتائات، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تحقیق: کشفی، سید محمدتقی، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- صحتی سردرودی، محمد، تحریفشناسی عاشورا و تاریخ امامحسین(ع)، تهران، مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر: شرکت چاپ و نشر بینالملل، ۱۳۸۳ش.
- «عزاداری بانوان»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، تاریخ نشر: ۲۲ دی ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۴ شهریور ۱۴۰۴ش.
- «عزاداری در آیینه استدلال»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۲۴ شهریور ۱۴۰۴ش.
- غفورینژاد، محمد، «فرهنگ عزاداری و گریز از وهن در مذهب»، وبگاه شبکه اجتهاد، تاریخ بازدید: ۱۰ شهریور، ۱۴۰۴ش.
- فتح الله، أحمد، معجم ألفاظ الفقه الجعفری، الدمام، مطابع المدوخل، ۱۴۱۵ق.
- «فتواهای مراجع تقلید در مورد عزاداری های جدید»، وبگاه مؤسسه فرهنگی مذهبی دارالصادق(ع)، تاریخ بازدی: ۲۳ شهریور ۱۴۰۴ش.
- الفضلی، احسان، «فلسفة الشعائر الحسینیة»، تحقیق: حیدر السلامی، پایگاه الإمامین الحسنین(ع).
- «فقه عزاداری بر اهلبیت(ع)»، خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید: ۲۴ شهریور ۱۴۰۴ش.
- «فقهای بزرگ و معروف شیعه در مورد قمهزنی چه میگویند»، وبگاه شبکه اجتهاد، تاریخ بازدید: ۲۵ شهریور ۱۴۰۴ش..
- قائنی، محمد، «هر اذیتی حرام نیست»، وبگاه شبکه اجتهاد، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور، ۱۴۰۴ش.
- منتظری، حسینعلی، رساله استفتائات، ج۲، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۴ش.
- «نظر بیش از ۲۵ مرجع تقلید در مورد قمه زنی»، پایگاه خبری شعار سال، تاریخ نشر: ۹ مهر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۴ش.
- وحیدی، غلامرضا، «آسیبشناسی استفاده افراطی از موسیقی در آئین عزاداری امام حسین در عهد قاجار و امتداد آن در عصر حاضر»، در فصلنامه علمی ـ تخصصی فرهنگ پژوهش، شماره ۳۹، پاییز ۱۳۹۸ش.
- وحیدیپور، حسین، «چرا با وجود کرونا نباید عزاداری را تعطیل کرد؟»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ نشر، ۱۹ مرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۴ش.
| سنتها و مراسمها | فهرست آیینهای عاشورایی • سیاهپوشی • تشتگذاری • زنجیرزنی • سینهزنی • سنج و دمام • مرثیهخوانی • نوحهخوانی • دسته عزاداری • هیئت عزاداری • تعزیهخوانی • روضهخوانی • مقتلخوانی • قمهزنی • نخلگردانی • تابوتگردانی • مراسمتابوت • مشعلگردانی • حسی • گِلمالی • شاخسِی واخسِی • همایش شیرخوارگان • پیادهروی اربعین • خیمهسوزان • چاووشخوانی • عَلَمکشی • چهل منبر • یزلهخوانی • عزاداری طویریج • پردهخوانی • یومالحسین • جاماندگان اربعین • یوم العباس • کفنپوشی • عزاداری زنان بنیاسد • مسلمیه |  |
|---|---|---|
| روضهها | ||
| تعزیهها | ||
| مناسبتها | ||
| مکانها | کربلا • حرم امام حسین(ع) • حرم حضرت عباس(ع) • بینالحرمین • تل زینبیه • گودال قتلگاه • کفالعباس • خرابه شام • خیمهگاه • فرات • غاضریه • نهر علقمه • نینوا • حسینیه • تکیه • سقاخانه • امامباره • حسینیدالان • بازار شام • حرم عبدالعظیم | |
| کتابها | ||
| آداب | ||
| مرثیهها | ||
| وابسته | سوگواری • مقتل • توغ • زیارت عاشورا • تحریفات عاشورا • ادبیات عاشورایی • موکب • لعن یزید • گریه بر حسین(ع) • حدیث ریان بن شبیب • پیرغلام اهلبیت • حسینیه معلی • فقه عزاداری • بنیاد دعبل خزاعی | |