عَتَباتِ عالیات یا اعتاب مقدسه (به‌معنای آستانه‌های بلندمرتبه)، به اماکن مذهبی و مزارهای مقدس امامان شیعه در عراق گفته می‌شود که در شهرهای زیارتی نجف، کربلا، کاظمین و سامرا واقع شده‌اند. این زیارت‌گاه‌ها در طول تاریخ، دستخوش تغییرات و تحولات فراوانی شده است. پس از سقوط صدام، ستاد بازسازی عتبات عالیات با همکاری عراق، مسئول بازسازی و توسعه حرم‌ها و اماکن مذهبی است.
عتبات
واژه عتبات در زبان عربی به‌معنای آستانه و درگاه است. در معنای خاص و تاریخی آن عتبات عالیات به مزارهای مقدس امامان شیعه اطلاق می‌شود که در شهرهای نجف اشرف، کربلا، کاظمین و سامرا در عراق واقع‌اند. این شهرها، احترام و تقدس خاصی برای شیعیان دارند و از همین روست که به آنها اعتاب مقدسه یا عتبات عالیات می‌گویند.[۱]
توسعه عتبات در دوره‌های تاریخی
نخستین دوره توسعه شهرهای عتبات عالیات به دوره آل بویه بازمی‌گردد.[۲]
بر این اساس، عضدالدوله دیلمی علاوه بر تجدید بنای ساختمان حرم امام حسین(ع) و ساخت بارگاهی بزرگ شامل تعدادی رواق و شبستان،[۳] اقدامات عمرانی نظیر ساخت بازار، ایجاد حصارهای بلند در اطراف شهر و آب‌رسانی مزارع در کربلا انجام داد.[۴]
دوره صفویان
دوره صفویان به‌ویژه در عصر نخستین شاهان صفویه، اقدامات گسترده‌تری نسبت به گذشته برای اماکن مقدس شیعیان عراق و شهرهای عتبات شد. این اقدامات با اهداف مذهبی، اجتماعی و سیاسی دنبال می‌شد.[۵] صفویان برای گسترش تشیع، تثبیت و مشروعیت بخشیدن به حکومت خود و نفوذ به عراق عرب در مواجه با حکومت عثمانی به بازسازی و مرمت عتبات عالیات روی آوردند. اقدامات عمرانی صفویان حتی در دوره‌هایی که عراق از سیطره آنان خارج می‌شد متوقف نمی‌شد. بازسازی عتبات در عراق توسط شاهان صفوی علاوه بر اماکن مقدس شامل اقدامات عمرانی شهرهای عتبات هم می‌شد. طرح‌های عمرانی در رفاه اقتصادی شیعیان این مناطق و زائران عتبات اثرگذار بود.[۶] شمار زیادی از بناهای تاریخی که امروزه در شهرهای نجف، کربلا، کاظمین و سامرا موجود است به دوره صفوی برمی‌گردد.[۷]
نقش زائران ایرانی در رونق عتبات
بر اساس گزارش‌های تاریخی حضور زائران رونق اقتصادی و توسعه اجتماعی شهرهای عتبات عالیات را به دنبال داشت.
در دوران قاجار
با سقوط دولت صفوی و انتقال مراکز علمی شیعیان از اصفهان به نجف و کربلا، مهاجرت ایرانیان به شهرهای عتبات و سفرهای زیارتی آنان گسترش یافت. حمله وهابیان به عتبات، که تحریک احساسات مذهبی شیعیان را به دنبال داشت، تغییر مذهب تعداد زیادی از قبایل عراق به تشیع و بهبود روابط ایران و عثمانی در قرن نوزدهم میلادی پس از معاهده ارزنه الروم دوم در مهاجرت و زیارت ایرانیان به عتبات نقش داشت.[۸] به باور برخی پژوهشگران به سبب توجه ایرانیان به عتبات در این دوره توسعه اقتصادی و اجتماعی شهرهای عتبات رقم خورد. بر اساس گزارشی از کنسولگری ایران در نجف درآمد عراق از زائران ایرانی شامل وجوه ارسالی به علما، وجوهات شرعیه، ورود و خروج زوار، درآمد ناشی از سفر ایرانیان به ویژه حجاج ایرانی به کشورهای دیگر از عراق می‌شد.[۹] بر این اساس ارتباط نزدیکی میان زیارت ایرانیان به عتبات و رونق اقتصادی شهرهای آن برقرار بود.[۱۰] این مسأله در ایجاد اشتغال جامعه شیعی ساکن در شهرهای عتبات تأثیر گذاشت.[۱۱] با این حال عواملی مانند شیوع وبا در عراق و وقوع جنگ جهانی اول اقتصاد شهرهای عتبات را در دورهای با رکود شدیدی مواجه ساخت. در این دوره حکومت قاجار برای سرایت نکردن وبا به ایران زائران را از سفر به عراق منع کرده و سفر زیارتی مشهد را تشویق می‌کردند.[۱۲]
دوره سقوط امپراتوری عثمانی
پس از سقوط امپراتوری عثمانی و تأسیس پادشاهی عراق تحت سیطره انگلیس به دلیل فقدان روابط مناسب میان ایران و عراق، در برخی دوره‌ها سفر زائران ایرانی عتبات به عراق ممنوع شد. این مسأله رکود اقتصادی شهرهای عتبات را تجدید کرد به طوری‌که بسیاری از بازاریان ورشکسته شدند، طلاب و اهالی نجف با مشکلات شدید مالی مواجه گشتند. با این حال دولت عراق و انگلیسی‌ها از این وضعیت چندان ناراحت نبودند. آنها حضور زائران ایرانی را موجب نفوذ دولت ایران در عراق می‌پنداشتند. علاوه بر آن مخالفت مراجع و علمای ایرانی مقیم در شهرهای عتبات با سیاست‌های استعماری بریتانیا در عراق، بریتانیا و پادشاهی عراق را بر آن داشت تا برای کاهش نفوذ مراجع ایرانی بر جامعه شیعی عراق و خطر ناشی از رهبری مراجع شیعه در انقلاب علیه بریتانیا در عراق و مخالفت مراجع با معاهده میان بریتانیا و عراق و انتخابات مجلس مؤسسان، دست به اخراج علمای ایرانی بزنند. بر این اساس ۴۴ نفر از علما ایرانی و همراهانشان از جمله سیدابوالحسن اصفهانی و میرزای نائینی به مدت چند ماه از عراق اخراج شدند. این مسأله تأثیری بر اقتصاد شهرهای عتبات داشت.
دوران حاکمیت حزب بعث
پس از تشکیل جمهوری عراق و به دنبال آن به قدرت رسیدن حزب بعث در عراق، زیارت ایرانیان به عتبات کاهش یافت. دولت عراق در دوره مختلف چه در دوره پادشاهی عراق و چه پس از جمهوری آن همواره به بهانه‌های مختلف نظیر شیوع وبا، قانون تابعیت، افزایش روز افزون هزینه‌های ویزا، خدمات رفاهی، بهداشتی، کاهش مدت اقامت زائران سیاست کاهش سفر زائران را در پی گرفت. از سوی دیگر دولت ایران نیز به دلیل سخت‌گیری‌های دولت عراق در قبال زائران و در برخی موارد سیاست‌های ضدمذهبی دوران پهلوی، گاه ممنوعیت سفر به عتبات را به صورت موقت اعلام می‌کرد.
مهم‌ترین حوادث شهرهای عتبات
از مهم‌ترین حوادث عتبات عالیات می‌توان به تخریب حرم امام حسین(ع) در دوران خلفای عباسی از جمله منصور، هارون و متوکل اشاره کرد که هر یک در دوره‌های مختلف به تخریب بارگاه اقدام کرده‌اند. مهم‌ترین و معروف‌ترین تخریب به‌دستور متوکل صورت گرفت.[۱۳] از دیگر حوادث می‌توان این موارد را نام برد:
حمله وهابی‌ها به کربلا
وهابیان در سال ۱۲۱۶ق نیز به بارگاه امام حسین(ع) حمله کرده و به آن آسیب جدی وارد ساختند.[۱۴]
حملات وهابی‌ها به نجف
سعود بن عبدالعزیز در سال ۱۲۱۶ق به عراق حمله کرد و در روز عید غدیر، کربلا را غارت نمود.[۱۵] وهابیان سپس به نجف حمله و آن را محاصره کردند.[۱۶]
انتفاضه شعبانبه
انتفاضه شعبانیه عراق قیام مردم عراق علیه حکومت صدام حسین در شعبان سال ۱۴۱۱ق مطابق با سال ۱۳۶۹ش بود. قیام از بصره شروع شد و معترضان در مدت ۱۵ روز چهارده استان از هجده استان عراق را تصرف کردند. در پی این قیام مردمی، نیروهای صدام با توپ و تانک به کربلا و نجف حمله کردند. در این حملات، حرم امام علی(ع)، حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت عباس(ع) آسیب دید و پس از آن نیز به مدت شش ماه درهای حرم بسته بود.[۱۷]
تخریب حرم عسکریین
به‌دنبال دو حمله تروریستی در سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۳۸۶ش، حرم امام عسکری(ع) و امام هادی(ع) تخریب شد.[۱۸] ستاد بازسازی عتبات عالیات ایران در سال ۱۳۸۹ش، بازسازی حرم عسکریین(ع) را آغاز کرد و در سال ۱۳۹۴ش به پایان رساند.[۱۹]
ستاد بازسازی عتبات
ستاد بازسازی عتبات، مجموعه‌ای است غیردولتی که در سال ۱۳۸۲ش و در پی سقوط صدام و امکان حضور زائران در کشور عراق تأسیس شد. فعالیت اصلی این ستاد، بازسازی اماکن مذهبی عراق و دیگر کشورها است و منابع مالی آن از طریق کمک‌های مالی داوطلبانه اشخاص و سازمان‌های دولتی و غیردولتی تأمین می‌شود.[۲۰]
پانویس
- ↑ عربخانی، عتبات عالیات در روابط ایران و عثمانی قرن نوزدهم، ۱۳۹۴ش، ص۲۳.
- ↑ مصاحب، دائرةالمعارف فارسی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ۳۰۱۱؛ قائدان، عتبات عالیات عراق، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۷۰۴و۷۰۵.
- ↑ آل‌طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ۱۴۱۶ق، ص۸۰.
- ↑ کاظمی دلیگانی، اقدامات عمرانی شاهان صفوی در عتبات عالیات، ۱۳۸۶ش، ص۶۷-۸۰.
- ↑ کاظمی دلیگانی، اقدامات عمرانی شاهان صفوی در عتبات عالیات، ۱۳۸۶ش، ص۷۱.
- ↑ کاظمی دلیگانی، اقدامات عمرانی شاهان صفوی در عتبات عالیات، ۱۳۸۶ش، ص۶۷-۸۰.
- ↑ دادفر، تأملی بر نقش زائران ایرانی در رونق اقتصادی عتبات، ۱۳۸۹ش، ص۳۱.
- ↑ دادفر، تأملی بر نقش زائران ایرانی در رونق اقتصادی عتبات، ش۴۲، بهار ۱۳۸۹ش، ص۳۳.
- ↑ دادفر، تأملی بر نقش زائران ایرانی در رونق اقتصادی عتبات، ۱۳۸۹ش، ص۳۳و۳۴.
- ↑ دادفر، تأملی بر نقش زائران ایرانی در رونق اقتصادی عتبات، ۱۳۸۹ش، ص۳۳و۳۴.
- ↑ دادفر، تأملی بر نقش زائران ایرانی در رونق اقتصادی عتبات، ۱۳۸۹ش، ص۳۴-۳۶.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، دار المعرفة، ص۴۷۸.
- ↑ وهابیان و حمله به کربلای معلی، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ طعمه، تراث کربلاء، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۶.
- ↑ سپهر، ناسخ التواریخ، ۱۳۵۳ش، ج ۱، ص۱۱۹.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۴۷.
- ↑ خامه‌یار، تخریب زیارتگاه‌های اسلامی در کشورهای عربی، ۱۳۹۳ش، ص۳۰.
- ↑ عملیات بازسازی گنبد حرم امامین عسکریین پایان یافت، خبرگزاری ایلنا.
- ↑ درباره ستاد بازسازی عتبات عالیات، سایت ستاد بازسازی عتبات عالیات.
منابع
- ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، ۱۳۸۵ق.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- آل‌طعمه، سلمان هادی، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، قم، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، ۱۴۳۳ق.
- آل‌طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین و العباس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۱۶ق.
- خامه‌یار، احمد، تخریب زیارتگاه‌های اسلامی در کشورهای عربی، قم، دارالإعلام لمدرسة اهلالبیت(ع)، ۱۳۹۳ش.
- دادفر، سجاد، تأملی بر نقش زائران ایرانی در رونق اقتصادی عتبات، فصل نامه تاریخ روابط خارجی، ش۴۲، بهار ۱۳۸۹ش.
- درباره ستاد بازسازی عتبات عالیات، سایت ستاد بازسازی عتبات عالیات، تاریخ بازدید: ۱ خرداد ۱۴۰۰ش.
- عملیات بازسازی گنبد حرم امامین عسکریین پایان یافت، خبرگزاری ایلنا، تاریخ انتشار: ۱۳۹۴/۰۶/۰۷.
- قائدان، علی‌اصغر، عتبات عالیات عراق، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- کاظمی‌دلیگانی، مریم، اقدامات عمرانی شاهان صفوی در عتبات عالیات، تاریخ اسلام، ش۲۹، سال هشتم، ۱۳۸۶ش.
- مصاحب، غلامحسین، دائره المعارف فارسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳ش.
- وهابیان و حمله به کربلای معلی، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، مجله فرهنگ زیارت، فروردین ماه سال ۱۳۹۰ش، شماره ۹.
پیوند به بیرون