پرده‌خوانی (آیین)

پرده‌خوانی

درویش محمد عارفیان در حال پرده‌خوانی در شهرستان خلیل‌آباد خراسان رضوی.
اطلاعات آیین
منشأ تاریخی	قوالی • نقالی
اشیاء و نمادها	پرده • مِطْرَق (مِطْراق)
ثبت ملی	۳۱ مرداد ۱۳۸۸ش
آیین‌های مهم
سینه‌زنی • افطاری • تشییع جنازه • تعزیه خوانی سایر آیین‌ها

پرده‌خوانی نوعی نمایش مذهبی و عامیانهٔ ایرانی که در آن کسی با عنوان پرده‌خوان از روی تصویرهای نقاشی‌شده بر پرده مصائب اولیای دین، به‌ویژه ائمهٔ شیعه(ع)، را با کلام آهنگین روایت می‌کرده است. پرده‌خوانی دارای تأثیر قابل توجه در شکل‌گیری نمایش‌های سنتیِ ملی و مذهبی ایرانی دانسته شده است.

بسترهای هنری پیدایش پرده‌خوانی آیین نقالی و نقاشی قهوه‌خانه‌ای، دانسته شده است. کتاب روضة الشهداء مهم‌ترین منبع داستانی در پرده‌خوانی قلمداد شده است. دورهٔ صفویان دوران رواج این آیین و اواخر قاجاریان دورهٔ اوج رواج آن برشمرده شده است.

پرده‌خوانی بر محتوای پرده و پرده‌خوان استوار دانسته شده است: محتوای نقاشی‌های پرده عموماً متعلق به حادثهٔ کربلا یا كرامات ائمه(ع) یا گزارش نعمت‌های بهشتی و عذاب‌های جهنمی یا داستان‌های اخلاقی و دینی گزارش شده است؛ پرده‌خوان یا درویشْ نقالی دانسته شده که، با اتکا به توالی رخدادها در نقاشی پرده، داستان را برای مخاطبان خود نقل می‌کرده است.

نقاشی‌های عامیانه، برمبنای تخیلات نقاش و بر اساس روایات کتبی و شفاهی تاریخی و افسانه‌ای بر پرده‌های کرباسی و متقالی به‌همراه چوب‌دستی به‌اسم «مِطْرَق» یا «مِطْراق»، که پرده‌خوان با کمک آن به تصاویر پرده اشاره می‌کرده، از جمله ابزارهای کار پرده‌خوانی برشمرده شده است. روند اجرای آیین پرده‌خوانی شامل مراحلی متنوع چون پیش‌واقعه خوانی، منقبت‌خوانی، شرح واقعه و نوحه‌خوانی گزارش شده است.

چیستی و جایگاه

وصف تصویر حضرت عباس(ع) در پردهٔ پرده‌خوانی

این نوجوان یل که هست مشک به‌دوش و علم به‌دست
عباس شیر جنگی صحرای کربلاست

پرده‌خوانی نوعی نمایش مذهبی و عامیانهٔ ایرانی تلقی شده که در آن کسی با عنوان پرده‌خوان از روی تصویرهای نقاشی‌شده بر پرده مصائب اولیای دین، به‌ویژه ائمهٔ شیعه(ع)، را با کلام آهنگین روایت می‌کرده است. پرده‌خوانی دارای تأثیر قابل توجه در شکل‌گیری نمایش‌های سنتی ملی و مذهبی ایرانی دانسته شده است. این هنر در سال ۱۳۹۰ش (۲۰۱۲م) به نام ایران در مجموعهٔ میراث ناملموس جهانی ثبت شده است.

پرده‌خوانی نوعی قصه‌گویی نمایشی تلقی شده و بسترهای هنری پیدایش آن آیین نقالی و نقاشی عامیانه، مشهور به نقاشی قهوه‌خانه‌ای، دانسته شده است. بر این اساس، برخی پرده‌خوانی را نوعی نقالی برشمرده‌اند که نقال (پرده‌خوان) با تکیه بر هنر نقاشی بر تأثیر نمایش خود می‌افزوده است. پرده‌خوانی، پس از تعزیه‌خوانی، نمایشی‌ترین نوع نقالی برشمرده شده است. کتاب روضة الشهداء، نوشتهٔ ملاحسین واعظ کاشفی، مهم‌ترین منبع داستانی در پرده‌خوانی (در نقاشی و اجرا) قلمداد شده است.

پرده‌خوانی شمایل‌گردانی، پرده‌داری، صورت‌خوانی و پرده‌برداری هم خوانده شده است. این هنر آیینی با سایر هنرهای آیینی چون تعزیه‌خوانی، نوحه‌خوانی، مناقب‌خوانی، روضه‌خوانی و حمله‌خوانی مرتبط دانسته شده و عناصری از آنها در آن مندرج دانسته شده است.

پرده‌خوانی در گورستان تخت فولاد در اصفهان، اوایل دههٔ ۱۳۵۰ش (کانال تلگرام کتابخانهٔ تخصصی تاریخ اسلام و ایران).

پیشینه و تاریخچه

بهرام بیضایی، پژوهشگر تاریخ نمایش در ایران، بستر تاریخی پیدایش پرده‌خوانی را، با توجه به تکیه آن به نقالی، به دوران پیش از اسلام و هنر قَوّالی برگردانده است. از نظر او،‌ قوالی نوعی روایت‌گری موزون به‌همراه سازهای موسیقی بوده و احتمالاً پس از اسلام، به‌دلیل محدودیت دربارهٔ موسیقی، وجه موسیقایی آن حذف شده و بر وجه روایت‌گری آن (در پرده‌خوانی با کمک نقاشی) افزوده شده است.

از پرداختن ملاحسین واعظ کاشفی در کتاب فتوت‌نامه سلطانی به برخی آیین‌های شبیه پرده‌خوانی وجود این آیین در دورهٔ قبل از صفویان نتیجه گرفته شده است. با این حال، دورهٔ صفویه دوران رواج آن برشمرده شده است؛ آنچنان که گفته شده که از پرده‌خوانی برای تهییج شیعیان برای پیوستن به سپاه صفوی برای نبرد با ازبکان سنی‌مذهب در دورهٔ شاه اسماعیل اول استفاده شده است.

دوران اوج رواج پرده‌خوانی، هم‌زمان با دوران اوج نقالی و نقاشی قهوه‌خانه‌ای، در اواخر دورهٔ قاجاریان برشمرده شده است. گفته شده که از پس این دوره، با زوال هنر نقالی، در اثر رواج تدریجی رادیو و تلویزیون، فراموشی تدریجی این هنر پرده‌خوانی هم رقم خورده است. بر اساس گزارشی از سال ۱۳۸۸ش، پرده‌خوانی در ایران از زمان صفویه انقطاع تاریخی نداشته، ولی تعداد پرده‌خوانان کشور به ۳۰ پرده‌خوان کاهش یافته است.

محتوای پرده و پرده‌خوان

پرده‌خوانی بر دو عنصر استوار دانسته شده است: محتوای پرده و پرده‌خوان:

محتوای پرده

بنابر برخی گزارش‌ها، نقاشی پردهٔ پرده‌خوانی شامل محتوایی دراماتیک (نمایشی) بوده که با پیوستگی روایتی در یک یا چند پرده روایت می‌شده است. محتوای این نقاشی‌ها عموماً مربوط به حادثهٔ کربلا و رخدادهای مربوط به آن (مانند اسارت در شام یا رخدادهای مربوط به قیام مختار) یا كرامات ائمه(ع) (مانند داستان ضامن آهو) یا گزارش نعمت‌های بهشتی و عذاب‌های جهنمی، یا داستان‌های اخلاقی و دینی، مانند داستان عاق والدین و جوانمرد قصاب (شخصیتی اساطیری در ادبیات فتوت)، گزارش شده است.

وصف پرده در یک مجلس پرده‌خوانی

این پرده تا قیام قیامت به روزگار
بر پرده‌های کل جهان دارد افتخار

بر اساس برخی گزارش‌ها،‌ در تصویرهای پرده‌ معمولاً، به‌واسطهٔ مانع‌های مذهبی، صورت معصومان(ع) و زنان نشان داده نمی‌شده و با هاله‌ای از نور پوشانده می‌شده است؛ اما صورت فرزندان و یاری‌دهندگان آنان، به‌طرزی دلنشین، نقاشی می‌شده است. در مقابل، صورت دشمنان آنان (اشقیاء) بسیار زشت و هیولاوار نقاشی می‌شده است. همچنین، گزارش شده که چهرهٔ شاخص اولیاء در داستان آن پرده (مانند امام علی در داستان جنگ خندق و حضرت عباس در رخداد آب‌آوردن) در مرکز پرده به‌صورت بزرگ نقاشی می‌شده است.

پرده‌خوان

پرده‌خوانی

پرده‌خوان یا درویشْ نقالی دانسته شده که با روایتی آهنگین، با اتکا به توالی رخدادها در نقاشی پرده، داستان پرده را برای مخاطبان خود نقل می‌کرده است. گفته شده که او در کار خود تلاش می‌کرده تا مخاطب را تحت تأثیر قرار دهد و در این کار چشم به رضای خداوند و عنایت معصومان(ع) داشته است. از جمله پرده‌خوانان مشهور از درویش بلبل قزوینی یاد شده که برخی منابع گزارشی از ۷۲ مجلس پرده‌خوانی او آمده است. حسین عارفیان، درویش پروانه، درویش محمود مداح، قاسم دانش‌پژوه و میرزا علی خندان از دیگر پرده‌خوانانی هستند که در منابع از آنان یاد شده است.

پرده پرده‌خوانی از اواخر دورهٔ قاجاریان.

برای پرده‌خوان توانایی‌هایی لازم بوده است؛ از جمله: آشنایی با هنر «شمایل‌نگاری» برای شناخت چهره‌ها، داشتن ذخیره‌ای از روایات و قصه‌های گوناگون در ذهن برای پرهیز از تکرار، مخاطب‌شناسی و موقعیت‌سنجی برای ادارهٔ مجلس، داشتن صدای خوش، داشتن توانایی در متعارض‌خوانی جهت قدرت انتقال از نقشی به نقشی دیگر با تغییر لحن و آهنگ کلام، تسلط بر زبان عامیانه و فرهنگ عوام (تکیه‌کلام‌ها، اصطلاحات، دعاها، نفرین‌ها و...)، داشتن قدرت بداهه‌پردازی و حاضرجوابی و موقع‌شناسی برای سؤالات احتمالی و دست‌کوبیدن و استفاده از مطراق و آگاهی از القاب اولیاء(ع) و اشقیاء برای جذاب‌کردن مجلس.

همچنین، در هنر پرده‌خوانی از وجود دستیاری برای پرده‌خوان یاد شده که وظیفه پرده‌کشی را بر عهده داشته و هنر پرده‌خوانی را از استاد پرده‌خوان به‌طور سینه‌به‌سینه می‌آموخته است.

ابزار اجرا

نقاشی پردهٔ پرده‌خوانی بر پرده‌هایی از جنس متقال یا کرباس با ابعاد متفاوت نقاشی می‌شده و برای حفظ قداست آن و نشان‌دادن پایان پرده‌خوانی با پرده‌ای سفید پوشانده می‌شده است. گفته شده که این نقاشی‌ها در شمار نقاشی‌های عامیانهٔ قهوه‌خانه‌ای دسته‌‌بندی می‌شده است؛ نقاشی‌هایی که برمبنای تخیلات نقاش و بر اساس روایات کتبی و شفاهی تاریخی و افسانه‌ای نقاشی می‌شده است.

معرفی تصویر پیامبر(ص) در یک مجلس پرده‌خوانی

شبیه حضرت خَيْرُ الْبَشَر، فخر دودهٔ خليل، مخدوم جناب جبرئيل...

توجه به ریزه‌کاری‌های هنر سنتی «شمایل‌نگاری» ایرانی در نقاشی پرده‌ها برای ایجاد تمایز میان چهره‌ها و آگاهی از تمامی رخدادهای تاریخی، افسانه‌ها و روایات جنبی مربوط به پرده از جمله توانایی‌های لازم برای نقاش پردهٔ پرده‌خوانی برشمرده شده است. از جمله نقاشان برجستهٔ پردهٔ پرده‌خوانی از حسین قولْلَرآقاسی (درگذشت: ۱۳۴۵ش)، محمد مُدبِّر و حسین دستخوش همدانی (درگذشت: ۱۳۸۴ش) یاد شده و آثارشان اوج تکامل نقاشی پرده‌خوانی برشمرده شده است.

به‌جز پرده، از ابزارهای دیگر آیین پرده‌خوانی از چوب‌دستی با عنوان «مِطْرَق» یا «مِطْراق» یاد شده که پرده‌خوان با کمک آن به تصاویر پرده اشاره می‌کرده و گاهی از آن به‌عنوان ابزار کمکی در اجرای نمایش (مثلاً به‌عنوان شمشیر) سود می‌برده است.

پرده‌ای حاوی ۱۵۰ روایت، اثر حسین دستخوش همدانی.

روند اجرا

روند اجرای آیین پرده‌خوانی به‌ترتیب از ابتدای مجلس تا انتهای، آن چنین گزارش شده است:

• پیش‌گفتار یا پیش‌واقعه که معمولاً همچون شبیه‌خوانی نوحه‌ای است که برای گردآوردن مردم خوانده می‌شده است.
• مناجات که به آواز خوانده می‌شده و طی آن پرده‌خوان از خداوند برای مقابله با حریفان یاری می‌طلبیده است.
• منقبت‌خوانی، قبل از پرداختن به مجالس اصلی، که طی آن مطالبی مدحی در مورد تک‌تک چهره‌های مقدس موجود در پرده گفته می‌شده است.
• سخن‌گفتن از حرمت پرده به این دلیل که در آن توصیف اولیاء الهی می‌شده است.
• خطبه‌خوانی برای گشایش باب سخن.

  

  پرده‌خوانی با محتوای رخدادهای انقلاب اسلامی در جریان جنگ ایران و عراق.

• پرداختن احادیث و قصه‌های فرعی برای میدان‌گرمی و آماده‌ساختن مخاطبان برای شنیدن رخدادهای اندوه‌بار واقعهٔ کربلا با حکایاتی در مورد دوزخ و بهشت برای آگاهی مخاطب و حکایاتی اخلاقی.
• شرح واقعهٔ اصلی توسط پرده‌خوان با ایجاد هیجان و توصیف جزئیات رخدادها با کمک از روش سؤال و جواب با دستیار.
• گریز زدن که شگردی بوده مورداستفاده از سوی پرده‌خوان. پرده‌خوان، با توجه به احوال تماشاگران و مهارت خود در تشخیص فضای مجلس، با این شگرد پیوندی بین قصهٔ مجلس و مسائل روزمره‌ای که تماشاگران با آن درگیر بوده‌اند ایجاد می‌کرده است.
• نوحه‌خوانی همراه با گریه برای گرفتن اشک از مخاطبان که دلیل اصلی برگزاری مجلس به‌شمار می‌رفته‌ است.
• وعده به مخاطبان برای نقل قصه‌ای جذاب‌تر در مجلس بعد.
• دوران‌زدن جهت گرفتن اِنْعام و دَسْتْخوش.
• دعا برای مخاطبان پرده‌خوانی و جمع‌کردن پرده.