موقوفه اَوَد، وصیت اَوَد یا تنخواه هند به پولی اشاره دارد که در قرن‌های ۱۹ و ۲۰م/۱۳ و ۱۴ق طبق وصیت خاندان سلطنتی اَوَد (به اردو: اَوَدْه‍ْ)، به مراجع تقلید شیعه در نجف و کربلا پرداخت می‌شد تا آن را بین مردم توزیع کنند. در سال ۱۸۲۵م، حکومت اَوَد که سلسله‌ای شیعه در شمال هند بود، وامی به مبلغ ۱۸ میلیون روپیه به کمپانی هند شرقی انگلستان داد و قرارداد کرد که پس از مرگ اعضای خانواده سلطنتی، سالانه ۱۲۰٬۰۰۰ روپیه از سودش به فقیهان نجف و کربلا برسد. این پول شرعاً وقف محسوب نمی‌شد؛ اما طبق متن وصیتنامه حاکمان اَود به موقوفۀ اَود معروف شد.
این موقوفه از جهت روشن‌کردن منابع اقتصادی فقیهان شیعه و اثری که بر نهضت مشروطه در ایران و مبارزات ضداستعماری شیعیان عراق علیه بریتانیا داشت، حائز اهمیت است. در سال‌های ابتداییِ پرداخت موقوفه، بریتانیا دخالت چندانی در پخش موقوفه نداشت و علمایی همچون شیخ مرتضی انصاری آن را دریافت و توزیع می‌کردند؛ اما از ۱۸۵۲م/۱۲۷۵ق که بریتانیا حکومت اَوَد را نابود کرد و اختیار موقوفه را در دست گرفت، برخی علمای مقیم عتبات عالیات از گرفتن آن امتناع کردند.
در اوایل قرن بیستم نیز بریتانیا سعی داشت تا از این پول به عنوان اهرمی سیاسی در وقایع عراق و ایران استفاده کند. در این دوره نیز برخی فقیهان از گرفتن آن امتناع کردند. با این‌حال فقیهانی همچون آخوند خراسانی و فتح‌الله غروی اصفهانی، در عین مبارزه با بریتانیا، پول موقوفه را دریافت و توزیع می‌کردند. پرداخت این موقوفه در نیمۀ قرن بیستم و پس از استقلال پاکستان، به‌مرور متوقف شد.
معرفی اجمالی
موقوفۀ اَوَد نامی است برای پولی که دولت بریتانیا طی سال‌های ۱۸۵۹م تا ۱۹۵۰م از طرف حکومت اَوَد، به فقیهان شیعه عراق می‌داد. در قرون ۱۸ و ۱۹م (۱۲ و ۱۳ق) سلسله‌ای از سادات ایرانی‌تبار و شیعه در منطقۀ اَوَد، سرزمینی در شمال هند، حکومت می‌کردند.[۱] بنا به اسناد تاریخی، حکومت اَوَد وامی به انگلستان داده بود و پس از مرگ اعضای خانوادۀ سلطنتی اود، طبق وصیتشان هر ماه سود آن وام به علمای نجف و کربلا می‌رسید. از این پول، با نام «وثیقه هندی»، «خیریه هندیه»، «پول هند»، «تنخواه هند» و «موقوفه اَوَد» یاد می‌شود.[۲]
موقوفه اَوَد را به‌جهت روشن‌کردن منابع اقتصادی فقیهان شیعه در عراق و اثری که بر نهضت مشروطیت در ایران داشته، دارای اهمیت دانسته‌اند.[۳] پس از نیمۀ قرن نوزدهم که انگلستان حکومت اود را از بین برد و توزیع موقوفه را در اختیار گرفت، این پول برای عالمان شیعه معنایی استعماری پیدا کرد.[۴]
نحوۀ شکل‌گیری موقوفه
طبق خاطرات فرمانده بریتانیایی، بریتانیا در سال ۱۸۲۵م، وارد جنگ با نپال شد. حکومت اَود دَه‌میلیون روپیه کمک بلاعوض به بریتانیا کرد؛ ولی بریتانیا این مبلغ را به عنوان وامی به کمپانی هند شرقی پذیرفت. سپس حاکم اَوَد ۸۰۰٬۰۰۰ روپیه به این مبلغ افزود. طبق قراردادِ وام، قرار شد اصل وام به اود بازپرداخت نشود؛ اما الی‌الابد سالانه ۶درصد بهره به همسران حاکم اود و کسانی که آنها وصیت کنند، پرداخت شود. بعدها دَه میلیون روپیه نیز در برابر فروش زمین‌های اود به حساب مدنظر آنها واریز شد؛ اما مشخص نیست که این مقدار نیز جزو قرارداد موقوفه اود بوده است یا خیر.[۷] در منابع دیگر، اصل وام دَه میلیون روپیه و سود آن ۵درصد عنوان شده است.[۸] اسماعیل رائین، مورخ، ارزش اصل موقوفه را معادل سیصد هزار قِرانِ ایران برآورد کرده است.[۹]
آیا موقوفۀ اود وقف شرعی بود؟
پژوهشگران می‌گویند موقوفه اَوَد، در واقع، سودِ وامی بود حکومت اود به بریتانیا پرداخت کرده بود. بنابراین گرچه طبق فتوای صاحبْ‌جواهر گرفتن ربا از غیرمسلمانان مباح بود، نمی‌توانست وقف شرعی به حساب آید؛ بااین‌حال، ازآنجاکه در متن وصیت‌نامه‌ٔ خانوادۀ سلطنتی اَوَد، از لفظ وقف استفاده شده بود، به موقوفه مشهور شد.[۱۰]
توزیع پول موقوفه بین مراجع عراق
بر اساس برخی خاطرات و یادداشت‌ها، فقیهان نجف و کربلا از دریافت موقوفه اَوَد امتناع می‌کردند.[۱۲] نقل شده که شیخ انصاری، به‌رغم اصرار برخی طلاب، پول را نپذیرفت.[۱۳] بااین‌حال، طبق اسناد برجامانده، از آغاز رسمی پرداخت موقوفه در ۱۸۴۹م/۱۲۶۶ق محمدحسن نجفی و سپس شیخ مرتضی انصاری در نجف و مجتهدی از خاندان طباطبایی در کربلا، از طریق نمایندگانشان در بمبئی این پول را از فرماندهی بریتانیایی هند دریافت می‌کردند؛[۱۴] اما در حدود ۱۸۵۸م/ ۱۲۷۵ق شیخ انصاری با بریتانیایی‌ها قراردادی درباره نحوۀ توزیع عادلانه موقوفه امضا کرد تا خود او دیگر در توزیع این موقوفه نقشی نداشته باشد.[۱۵] از آن پس تا حدود چهل سال، این وجوه مستقیماً از کنسولگری هند در بغداد به خاندان طباطبایی در کربلا و خاندان بحرالعلوم در نجف پرداخت می‌شد.[۱۶]
طبق خاطرات و یادداشت‌های دیگر، بیشتر مراجع پس از اینکه سفارت انگلستان به توزیع‌کنندگان اتهام دستبرد زد و توزیع موقوفه را در دست گرفت، پول را نگرفتند؛[۱۷] اما برخی از پژوهشگران معتقدند در ابتدای قرن بیستم میلادی، این اتهام به‌ویژه علیه سید ابوالقاسم طباطبایی و سید محمد بحرالعلوم (۱۲۶۱-۱۳۲۶ق) و گاهی حتی از سوی مجتهدان عراق و دولت‌های ایران و عثمانی مطرح می‌شد.[۱۸] به گفتۀ این تاریخ‌نگاران، در این زمان، سه مجتهد برجستهٔ نجف، فاضل شربیانی، حسین خلیلی و سید کاظم یزدی، از گرفتن موقوفه امتناع کردند.[۱۹] آقا ضیاء عراقی و محمدتقی شیرازی را نیز از جمله عالمانی می‌دانند که پول را نپذیرفتند؛[۲۰] اما سه مجتهد ارشد کربلا، سید اسماعیل صدر، محمدباقر طباطبایی و ملا حسین مازندرانی به‌همراه عبدالله مازندرانی پول را دریافت کردند.[۲۱]
همچنین برخلاف برخی نقل‌ها مبنی بر اینکه علمای عراق به‌دلیل مبارزه با استعمار، از پذیرفتن پول موقوفه اود امتناع کردند،[۲۲] تاریخ‌نگاران معتقدند مراجعی مانند آخوند خراسانی[۲۳] و حتی شیخ‌الشریعۀ اصفهانی که صریحاً شورش‌های ضدانگلیسی را رهبری می‌کردند نیز این پول را دریافت و توزیع می‌کردند.[۲۴] طبق این نقل، پس از سال ۱۹۳۳م/۱۳۵۱ق بریتانیا به این نتیجه رسید که نمی‌تواند تشکیلات پیچیدۀ مراجع شیعه را فقط با قدرت «پاداش مالی» دستکاری یا کنترل کند و از مدیریت آن دست کشید.[۲۵]
میزان دریافت مجتهدان از موقوفه
طبق قرارداد وام اَوَد، همسران شاه فقط حق داشتند تا یک‌سوم از دریافتی خود را وصیت کنند و دوسوم باقی‌مانده به مجتهدان نجف و کربلا می‌رسید. میزان پولی که پس از آغاز پرداخت بهرۀ وام به عراق می‌رسید ۱۲۰۰۰۰ روپیه یعنی حدود ۱۰۰۰۰ پوند گزارش شده است. این درحالی است که مجموع دریافتی شیخ انصاری از وجوهات شرعی را در بهترین سال‌ها حدود ۹۰۰۰ پوند تخمین زده‌اند.[۲۶] البته طبق نقلی از آقانجفی قوچانی، این مبلغ در زمان تصدی کنسولگری انگلستان بر هند، ماهانه ۲۴۰۰۰ روپیه بوده که نیمی از آن به نجف و نیمی دیگر به کربلا می‌رسید.[۲۷]
گاه‌شمار موقوفه
گزارش پژوهشگران نشان می‌دهد که پول موقوفۀ اَود در دوره‌های مختلف، با رویکردهای متفاوتی از سوی سفارت انگلستان در عراق پرداخت می‌شده است و مراجع شیعه برخوردهای متفاوتی با آن داشته‌اند. سرخط اتفاقات مربوط به پرداخت موقوفه را می‌توان به این شکل دسته‌بندی کرد.
| گاه‌شمار موقوفه اَوَد | ||||||
| تاریخ | سرخط وقایع | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| قرن نوزدهم میلادی | ||||||
| '۱۸۲۵م/ ۱۲۴۱ق |
| |||||
| ۱۸۴۹م/ ۱۲۶۶ق | ||||||
| ۱۸۵۲م |
| |||||
| ۱۸۵۸م/۱۲۷۵ق |
| |||||
| دهۀ اول قرن بیستم میلادی | ||||||
| ۱۹۰۳م/۱۳۲۰ق |
| |||||
| ۱۹۰۷م/۱۳۲۷ق |
| |||||
| دهۀ دوم و سوم قرن بیستم میلادی | ||||||
| ۱۹۱۰م/۱۳۳۰ق |
| |||||
| ۱۹۱۴م/۱۳۲۷ق |
| |||||
| ۱۹۱۹م/۱۳۳۲ق |
| |||||
| دهۀ سوم و چهارم قرن بیستم میلادی | ||||||
| ۱۹۳۳م/۱۳۵۱ق |
| |||||
| ۱۹۵۳م/۱۳۷۲ق |
| |||||
پانویس
- ↑ ابوالحسنی، «موقوفه اود...قسمت اول»، ص۲۴.
- ↑ ابوالحسنی، «موقوفه اود...قسمت اول»، ص۲۴؛ Nakash, The Shi'is of Iraq, p.228-229.
- ↑ ابوالحسنی، «موقوفه اود...قسمت اول»، ص۲۴.
- ↑ ابوالحسنی، «موقوفه اود...قسمت اول»، ص۲۴.
- ↑ «The Coin Galleries: Awadh»; Coin India.
- ↑ Hastings, Summary of the operations in India, p.9–10
- ↑ Hastings, Summary of the operations in India, p.9–10.
- ↑ Nakash, The Shi'is of Iraq, p.210-211.
- ↑ رائین، حقوق‌بگیران انگلیس، ۱۳۷۳ش، ص۱۰۱.
- ↑ علی‌اکبری و کیباخی، «موقوفه اود...»، ص۳۵-۳۶.
- ↑ «Coll 17/3 Iraq. Oudh Bequest»; qatar digital library.
- ↑ اسماعیلی، «حوزه نجف در برابر هجوم استعمار»، ص۵۷.
- ↑ رضانژاد، «پیشگامان تقریب»، ص۹۷؛ «خاطره‌ای از شیخ اعظم انصاری»، ص۶۹.
- ↑ علی‌اکبری و کیباخی، «موقوفه اود...»، ص۳۷؛ Nakash, The Shi'is of Iraq, p.212-213
- ↑ علی‌اکبری و کیباخی، «موقوفه اود...»، ص۳۹-۴۰.
- ↑ Litvak, A Failed Manipulation, p.71
- ↑ اسماعیلی، «حوزۀ نجف در برابر هجوم استعمار»، ص۵۷؛ ابوالحسنی، «موقوفه اود...قسمت اول»، ص۲۴.
- ↑ Nakash, The Shi'is of Iraq, p.214
- ↑ Litvak, A Failed Manipulation, p.73-74
- ↑ ابوالحسنی، «جان ناآرام هند»، ص۲۵؛ رمضان‌نرگسی، «اندیشه و منش سیاسی...»، ص۱۴۲؛ Nakash, The Shi'is of Iraq, p.210
- ↑ Litvak, A Failed Manipulation, p.79
- ↑ ابوالحسنی، «تصویر یک اصلاح طلب»، ص۱۴؛ ابوالحسنی، «موقوفه اود...قسمت اول»، ص۲۴.
- ↑ Nakash, The Shi'is of Iraq, p.215-217; Litvak, A Failed Manipulation, p.74-78.
- ↑ Litvak, A Failed Manipulation, p.74-78 & 84-86; Nakash, The Shi'is of Iraq, p.215-217& 227-228.
- ↑ Litvak, A Failed Manipulation, p.84-86; Nakash, The Shi'is of Iraq, p.227-228
- ↑ Litvak, A Failed Manipulation, p.70-71; Nakash, The Shi'is of Iraq, p.210; ابوالحسنی، «جان ناآرام هند»، ص۲۰.
- ↑ اسماعیلی، «حوزه نجف در برابر هجوم استعمار»، ص۵۷.
- ↑ علی‌اکبری و کیباخی، «موقوفه اود...»، ص۳۱.
- ↑ Litvak, A Failed Manipulation, p.70; Nakash, The Shi'is of Iraq, p.210
- ↑ علی‌اکبری و کیباخی، «موقوفه اود...»، ص۳۷؛ Nakash, The Shi'is of Iraq, p.212-213
- ↑ Litvak, A Failed Manipulation, p.71
- ↑ «خاطره‌ای از شیخ اعظم انصاری»، ص۶۸؛ ابوالحسنی، «جا ناآرام هند»، ص۲۲.
- ↑ علی‌اکبری و کیباخی، «موقوفه اود...»، ص۳۹-۴۰.
- ↑ Litvak, A Failed Manipulation, p.71
- ↑ Nakash, The Shi'is of Iraq, p.214
- ↑ Litvak, A Failed Manipulation, p.72
- ↑ Nakash, The Shi'is of Iraq, p.215-216; Litvak, A Failed Manipulation, p.72-78
- ↑ Litvak, A Failed Manipulation, p.79
- ↑ ref>Nakash, The Shi'is of Iraq, p.219
- ↑ Litvak, A Failed Manipulation, p.80-83; Nakash, The Shi'is of Iraq, p.221-222
- ↑ Litvak, A Failed Manipulation, p.80-83; Nakash, The Shi'is of Iraq, p.221-222; Litvak, A Failed Manipulation, p.80-81.
- ↑ Litvak, A Failed Manipulation, p.84-85
- ↑ Nakash, The Nakash, The Shi'is of Iraq, p.223; Litvak, A Failed Manipulation, p.84-86; بوالحسنی، «جا ناآرام هند»، ص۲۲
- ↑ Litvak, A Failed Manipulation, p.84-86; Nakash, The Shi'is of Iraq, p.227-228
- ↑ Nakash, The Shi'is of Iraq, p.228-229; علی‌اکبری و کیباخی، «موقوفه اود...»، ص۳۹ و ۴۲-۴۳.
منابع
- ابوالحسنی(منذر)، علی، «موقوفه اود؛ ریشه و روند تاریخی/ قسمت اول»، زمانه، شماره ۲۰، ارديبهشت ۱۳۸۳ش.
- «مصاحبه با حجة الاسلام والمسلمین واعظ زادۀ خراسانی»، حوزه، دوره هفتم، شماره ۴۱، آذر و دی ۱۳۶۹ش.
- ابوالحسنی(منذر)، علی، «تصویر یک اصلاح طلب: سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، صاحب عروه، پرچمدار عرصه جهاد و اجتهاد»، زمانه، شماره ۱۵، آذر ۱۳۸۲ش.
- اسماعیلی، اسماعیل، «حوزه نجف در برابر هجوم استعمار»؛ حوزه، شماره ۸۴، بهمن و اسفند ۱۳۷۶ش.
- اکبری، محمدعلی؛ کیباخی، بهناز، «موقوفه ی اود (سده ی هجده تا بیست میلادی)»، مطالعات تاریخ اسلام، شماره ۱۸، پاییز ۱۳۹۲ش.
- رایین، اسماعیل؛ حقوق‌بگیران انگلیس در ایران، بی‌نا، بی‌جا، ۱۳۷۳ش.
- طالعی، عبدالحسین، «اسناد مکتوبات وصایا: شرح حال چند تن از عالمان خاندان شیخ انصاری»، کتاب شیعه، شماره ۳، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش.
- کسروی، تاریخ مشروطۀ ایران، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۰ش.
- «Coll 17/3 'Iraq. Oudh Bequest»; qatar digital library.
- Hastings, Marquis, Summary of the operations in India: with their results: from 30 April 1814 to 31 Jan, London, J.L. Cox, 1823.
- Litvak, Meir, A Failed Manipulation: The British, the Oudh Bequest and the Shī'ī 'Ulamā' of Najaf and Karbalā, British Journal of Middle Eastern Studies, Vol.27, No.1, May, 2000.
- Nakash, Yitzhak, The Shi'is of Iraq Paperback, US, Princeton University Press, 2003.
- «The Coin Galleries: Awadh»; Coin India.