سوگواری
سوگواری آیینی است که در مرگ درگذشتگان بر پا می‌شود. سوگواری پیشینه‌ای دراز دارد و از دوران باستان، در یادبود آشنایان یا بزرگان مذهبی برگزار می‌شود.
برپایه منابع تاریخی، پیشینه عزاداری در اسلام، به زمان پیامبر(ص) برمی‌گردد. از آن زمان تا کنون، در کشورهای اسلامی به‌شکل‌های مختلف برگزار می‌شود؛ ازجمله، به‌صورت مراسم ترحیم، سوم و چهلم.
فقیهان شیعه برپایی سوگواری و گریه و نوحه‌خوانی برای مردگان را جایز می‌دانند؛ اما به‌فتوای فقیهان اهل‌سنت در غم از دست رفتن نزدیکان تنها می‌توان بدون‌صدا گریه کرد. برخی از آن‌ها گریهٔ باصدا و فریادزدن برای مرده را جایز نمی‌دانند.
بیشتر عزاداری‌های شیعیان مذهبی است؛ یعنی برای یادبود بزرگان دینی ازجمله پیامبر(ص) و امامان(ع) و به‌ویژه امام حسین(ع) صورت می‌گیرد. برخی از علمای اهل‌سنت این‌گونه عزاداری‌ها را بدعت و حرام می‌دانند؛ اما از گذشته تاکنون برخی از اهل‌سنت در عزاداری‌های شیعیان شرکت می‌کنند.
سوگواری، یادبود درگذشتگان و پیشینه آن
سوگواری به مراسمی گفته می‌شود که در عزای مرگ کسی برگزار می‌شود.[۱] سوگواری‌ها در غم از دست دادن عزیزان یا بزرگان دینی برگزار می‌شود.[۲]
سوگواری از دیرباز در فرهنگ‌های مختلف شایع بوده است. می‌گویند در ایرانِ پیش از زرتشتی هم رواج داشته و نمونه‌هایی از آن در شاهنامه آمده است.[۳] در کتاب مقدس هم از عزاداری بنی‌اسرائیل در سوگ درگذشتگان خبر آمده است.[۴]
در اسلام، برپایه گزارش‌های تاریخی، پیشینه عزاداری به زمان پیامبر اسلام(ص) برمی‌گردد. برای نمونه، ابن‌کثیر، تاریخ‌نگار قرن هشتم قمری نوشته است پس از غَزوه احد، زنان مدینه برای کشته‌‌هایشان سوگواری می‌کردند. پیامبر(ص) با دیدن این صحنه گفت حمزه گریه‌کنی ندارد. پس از آن زنان برای حمزة بن عبدالمطلب هم سوگواری کردند.[۵] مردم مدینه سوگند یاد کردند که بر هیچ مرده‌ای گریه و نوحه نکنند تا آن که نخست بر حمزه نوحه و گریه کنند و از آن روز تا به امروز، بر این شیوه اند. [۶]
سوگواری در فرهنگ‌های مختلف
مراسم سوگ برای درگذشتگان در فرهنگ‌های مختلف شکل‌های گوناگون دارد. به نوشته حسن ذوالفقاری، مراسم عزاداری در فرهنگ‌ها و زمان‌های گوناگون از آیین‌ها و آداب خاصی پیروی می‌کند؛ اما پوشیدن لباس سیاه در این مراسم از رسم‌هایی است که در اغلب فرهنگ‌ها رعایت می‌شود.[۷] در ایران، مراسمی چون مجلس ختم، شب سوم، هفتم و چهلم برگزار می‌شود.[۸] در برخی کشورها مثل تاجیکستان، روز بیستم و چهلم و سالگرد مراسم سوگواری برگزار می‌کنند.[۹] مسلمانان هند هم روز سوم بر سر مزار درگذشته مراسمی برپا می‌کنند.[۱۰] در کشورهای دیگر همچون مصر، آذربایجان و عراق نیز آیین‌هایی خاص برای سوگواری دارند.[۱۱]
حکم شرعی سوگواری برای درگذشتگان
به‌فتوای فقهای شیعه گریه و نوحه‌خوانی برای درگذشتگان جایز است.[۱۲] صاحب‌جواهر (درگذشت: ۱۲۶۶ق) نوشته است روایات بسیاری وجود دارد که تأیید می‌کند گریه و نوحه برای مرده جایز است؛ از جمله روایاتی که از گریه پیامبر(ص) در سوگ عمویش حمزه و فرزندش ابراهیم حکایت می‌کند و نیز روایاتی که درباره نوحه حضرت فاطمه(س) در وفات پیامبر(ص) است.[۱۳] جزع و ناشکیبایی در مصائب غیرمعصومان با لطمه زدن بر سر و صورت و دادزدن و... جایز نیست اما در مصائب امام حسین و دیگر اهل‌بیت جایز است و به باور برخی از فقها عبادات نیز محسوب می‌شود.[۱۴]
دیدگاه اهل‌سنت
به‌گفته عبدالرحمان جزیری فقیه مصری، طبق فقه اهل‌سنت نوحه‌خوانی برای مرده جایز نیست؛ اما گریه‌کردن برای او، اگر بی‌صدا باشد، اشکال ندارد. درخصوص گریهٔ باصدا میان مذاهب فقهی اهل‌سنت اختلاف هست: مالکی‌ها و حنفی‌ها آن را حرام می‌دانند؛ اما طبق مذهب شافعی و حنبلی جایز است.[۱۵]
سوگواری‌های مذهبی
برخی از عزاداری‌ها جنبه مذهبی دارند. شیعیان به این نوع عزاداری‌ها اهتمام ویژه دارند و برای بزرگان دینی ازجمله پیامبر(ص)، حضرت زهرا(س) و امامان(ع)، به‌ویژه در محرم برای امام حسین(ع) مراسم عزا بر پا می‌کنند.[۱۶]
سوگواری مذهبی شیعیان به شکل‌های مختلف، از جمله روضه‌خوانی،[۱۷] مرثیه‌خوانی، گریه، نوحه‌خوانی، سینه‌زنی[۱۸] و زنجیرزنی[۱۹] انجام می‌شود.[۲۰]
عالمان شیعه، کتاب‌ها و رساله‌های متعددی در دفاع از عزاداری و توضیح مشروعیت آن نوشته‌اند که اِقناعُ اللّائِم عَلیٰ اِقامةِ المَآتم، نوشته سید محسن امین نمونه آن است.[۲۱]
علمای اهل‌سنت، به‌ویژه حنبلی‌ها، عزاداری را بدعت و حرام می‌دانند؛[۲۲] با این همه طبق گزارش‌های تاریخی، در ایران، برخی از اهل‌سنت، به‌ویژه شافعیان و حتی علمای اهل‌سنت، از جمله برخی از علمای حنفی و شافعی در مراسم عزاداری شیعیان شرکت کرده‌اند.[۲۳]
پانویس
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۱۳۸۱ش، ج۵، ذیل واژه «عزاداری».
- ↑ باقی، «عزاداری».
- ↑ باقی، «عزاداری».
- ↑ بهرامی، «ترحیم، مجلس»، ص۱۰۸.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۵۵.
- ↑ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۸۳.
- ↑ ذوالفقاری، باورهای عامیانه مردم ایران، ۱۳۹۶ش، ص۸۲۵.
- ↑ فرهنگی و منفرد، «ترحیم، مجلس»، ص۱۰۳.
- ↑ فرهنگی و منفرد، «ترحیم، مجلس»، ص۱۰۴، ۱۰۳.
- ↑ بهرامی، «ترحیم، مجلس»، ص۱۱۰.
- ↑ فرهنگی و منفرد، «ترحیم، مجلس»، ص۱۰۴، ۱۰۵.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید به طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۳۰-۱۳۱؛ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۲۶۴-۲۶۵.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۲۶۴-۲۶۵.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ج۳، ص۴۳۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴، ص۳۷۱.
- ↑ جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعه، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۸۴.
- ↑ مظاهری، «عزاداری»، ص۳۴۵.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۸۰ش، ص۴۴۱.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۸۰ش، ص۲۵۶.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۸۰ش، ص۲۱۴.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۸۰ش، ص۳۳۸.
- ↑ مظاهری، «عزاداری»، ص۳۴۶.
- ↑ مظاهری، «عزاداری»، ص۳۴۶.
- ↑ مظاهری، «عزاداری»، ص۳۴۷.
منابع
- انوری، حسن و دیگران، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، انتشارات علمی، چاپ هفتم، ۱۳۹۰.
- باقی، عمادالدین، عزاداری، در وبگاه مرکز دایرةالمعاف بزرگ اسلامی، تاریخ درج: ۸ اردیبهشت ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: ۵ تیر ۱۴۰۱.
- بهرامی، عسکر، «ترحیم، مجلس»، در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی ج۱۵، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- جزیری، عبدالرحمن بن محمد عوض، الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ دوم، ۱۴۲۴ق.
- ذوالفقاری، حسن، باورهای عامیانه مردم ایران، با همکاری علی‌اکبر شیری، چاپ چهارم، تهران، نشر چشمه،۱۳۹۶ش.
- فرهنگی، سوسن و افسانه منفرد، در دانشنامه جهان اسلام (ج۷)، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- مظاهری، محسن‌حسام، «عزاداری» در فرهنگ سوگ شیعی، تهران، خیمه چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
پیوند به بیرون
| سنت‌ها و مراسم‌ها | فهرست آیین‌های عاشورایی • سیاه‌پوشی • تشت‌گذاری • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سنج و دمام • مرثیه‌خوانی • نوحه‌خوانی • دسته عزاداری • هیئت عزاداری • تعزیه‌خوانی • روضه‌خوانی • مقتل‌خوانی • قمه‌زنی • نخل‌گردانی • تابوت‌گردانی • مراسم‌تابوت • مشعل‌گردانی • حسی • گِل‌مالی • شاخسِی واخسِی • همایش شیرخوارگان • پیاده‌روی اربعین • خیمه‌سوزان • چاووش‌خوانی • عَلَم‌کشی • چهل منبر • یزله‌خوانی • عزاداری طویریج • پرده‌خوانی • یوم‌الحسین • جاماندگان اربعین • یوم العباس • کفن‌پوشی |  |
|---|---|---|
| روضه‌ها | ||
| تعزیه‌ها | ||
| مناسبت‌ها | ||
| مکان‌ها | کربلا • حرم امام حسین(ع) • حرم حضرت عباس(ع) • بین‌الحرمین • تل زینبیه • گودال قتلگاه • کف‌العباس • خرابه شام • خیمه‌گاه • فرات • غاضریه • نهر علقمه • نینوا • حسینیه • تکیه • سقاخانه • امام‌باره • حسینی‌دالان • بازار شام | |
| کتاب‌ها | ||
| آداب | ||
| مرثیه‌ها | ||
| وابسته | سوگواری • مقتل • توغ • زیارت عاشورا • تحریفات عاشورا • ادبیات عاشورایی • موکب • لعن یزید • گریه بر حسین(ع) • حدیث ریان بن شبیب • پیرغلام اهل‌بیت • فقه عزاداری | |