چهل منبر (آیین)
| چهل منبر | |
|---|---|
 آیین چهل منبر در خرم‌آباد | |
| اطلاعات آئین | |
| زمان‌برگزاری | تاسوعا و شب عاشورا |
| مکان برگزاری | تکیه، حسینیه، سقاخانه، خانه |
| گستره جغرافیایی | لاهیجان، خرم‌آباد، بروجرد |
| منشأ تاریخی | قاجار |
| اشیاء و نمادها | شمع، منبر |
| وجه نمادین | روشن نگاه‌داشتن چراغ روضه حسینی |
| آیین‌های مهم | |
| سینه‌زنی • افطاری • تشییع جنازه • تعزیه خوانی سایر آیین‌ها | |
چهل منبر از آیین‌های عزاداری حسینی است که در روز تاسوعا و شب عاشورا در برخی از مناطق ایران برگزار می‌شود. در این آیین، عزاداران امام حسین(ع) چهل شمع را با نیت نذر و حاجت‌خواهی، روی منبرها و یا میزهایی که در ورودی تکایا و مکان‌های روضه‌خوانی قرار دارد، روشن می‌کنند. این آیین به نام‌های دیگری از جمله «چهل و یک منبر»، «چهل منبری»، «چهل منبران»، «شمع‌زنی»، «شمع‌گذاری» و «پامنبری» هم شناخته می‌شود. به بانیان این آیین و صاحبان منبرهای مخصوص آن «منبردار» و به شرکت‌کنندگان در آیین «شمع‌گذار» گفته می‌شود. زمان برگزاری این آیین اغلب عصر روز تاسوعا، نهم محرم، است. آئین چهل منبر به‌عنوان میراث معنوی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
شیوه برگزاری
چهل منبر از آیین‌های عزاداری حسینی است که در روز تاسوعا و شب عاشورا با مضمون حاجت‌خواهی، نذر و نیاز، و توسل‌جویی در برخی مناطق ایران از جمله لاهیجان، گرگان، مشهد، تهران، اصفهان، شهرضا، کاشان، خرم‌آباد، بروجرد، اردبیل و بوشهر برگزار می‌شود. این آیین به نام‌های دیگری از جمله «چهل و یک منبر»، «چهل منبری»، «چهل منبران»، «شمع‌زنی»، «شمع‌گذاری» و «پامنبری» هم شناخته می‌شود. به بانیان این آیین و صاحبان منبرهای مخصوص آن «منبردار» و به شرکت کنندگان در آیین «شمع‌گذار» گفته می‌شود.[۱]
آئین چهل منبر به‌عنوان میراث معنوی در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.[۲]
برگزاری چهل منبر در شهرهای مختلف تفاوت‌هایی دارد، اما کلیت مراسم مشابه است: عزاداران ۴۰ شمع (در برخی مناطق ۴۱ شمع و در برخی دیگر ۷۲ شمع) تهیه می‌کنند و با نیت نذر و حاجت‌خواهی روی منبرها یا میزهایی که در ورودی خانه‌های مورد احترام یا تکایا یا مکان‌های روضه‌خوانی مخصوص همین مراسم قرار داده شده، آنها را روشن می‌کنند. چهلمین شمع که روشن شد، نذر آنان به پایان می‌رسد. زمان برگزاری این آیین در اغلب شهرهای برگزار کننده عصر روز تاسوعا است که تا تاریکی شب ادامه پیدا می‌کند.[۳]
در لاهیجان که برگزاری این آیین بیشتر رایج است، شب عاشورا بسیاری از اهالی به‌ویژه کسانی که در خانه خود روضه‌خوانی دارند، بیرون خانه خود، منبری دو-سه پله‌ای یا میز و چهارپایه قرار می‌دهند و پارچه‌ای سبز یا مشکی روی آن می‌کشند. یک سینی یا ظرفی که در آن گل رس ریخته‌اند هم برای نشاندن شمع روی منبر و نیز ظرفی خالی برای گذاشتن خرما و ظرفی هم که مقداری برنج در آن ریخته شده در کنار سینی قرار می‌دهند. معمولاً صاحبخانه کنار منبر می‌ایستد یا می‌نشیند.[۴] منبرداران معمولاً برای تبرک روی منبر یا در کنار آن، مواد خوراکی (مانند برنج، شکلات، آب و...) قرار می‌دهند و شمع‌گذاران از این خوراکی‌ها به قصد تبرک برمی‌دارند. بر این اساس می‌توان چهل منبر را در دسته نذورات و آیین‌های برکت‌بخش نیز قرار داد.[۵]
برگزارکنندگان اصلی چهل منبر زنان هستند. گرچه در شهرهایی مانند شهرضا و بوشهر مردان نیز در این آیین شرکت می‌کنند. این آیین در اردبیل توسط مردان و در قالب دسته‌های عزادار انجام می‌گیرد. همچنین به صورت معمول چهل منبر آیینی فردی است. گرچه در کاشان به صورت گروهی و خانوادگی انجام می‌شود. معمولاً این آیین در سکوت یا همراه با ذکرگویی آرام فردی انجام می‌شود.[۶]
قدمت و پیشینه
درباره ریشه‌های تاریخی و قدمت چهل منبر اطلاع زیادی در دست نیست. گفته شده که این رسم در دوره قاجار بین عامه مردم و نیز بزرگان حکومتی و درباریان معمول بوده است. اعتمادالسلطنه در روزنامه خاطرات خود ذیل حوادث محرم سال ۱۳۰۰ق به شرکت در این مراسم اشاره کرده است.[۷] برخی معتقدند در آغاز شمع‌گذاری منحصر به همان منبری که روی آن در دهه محرم روضه می‌خواندند بوده و بعد از آن به چند منبر گسترش یافته است.[۸]
روشن کردن شمع در مکان‌های مذهبی و آیینی در ادیان و فرهنگ‌های مختلف سابقه دارد و منحصر به اسلام و تشیع نیست. دلیل تأکید بر عدد ۴۰ به جایگاه و قداست این عدد در فرهنگ اسلامی برمی‌گردد. دقت در اجزای این آیین نشان‌دهنده حضور عناصر ایرانی در آن است. شاید بتوان روشن کردن شمع را با رسوم زرتشتیان ایران مقایسه کرد که در کلیه مکان‌های مذهبی آتش و شمع را روشن نگه می‌دارند.[۹]
برخی معتقدند که این آیین ریشه در سنت‌های رسمی شیعه نداشته و قدمت چندانی ندارد و به خرافات عامیانه شباهت بیشتری دارد.[۱۰]
پانویس
- ↑ مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۱.
- ↑ ثبت ۷۱ اثر تاریخی و فرهنگی گلستان در فهرست آثار ملی کشور، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۱.
- ↑ مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۲.
- ↑ مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۲.
- ↑ مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۲.
- ↑ اعتماد السلطنه، روزنامه خاطرات، ۱۳۵۰ش، ص۲۰۳.
- ↑ بلوکباشی، مدخل «تکیه»، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج۱۶، ص۱۱۱.
- ↑ مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۳.
- ↑ روایت درستی یا نادرستی سنت چهل منبر، شبکه اطلاع‌رسانی دانا.
منابع
- اعتماد السلطنه، محمدحسن، روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰ش.
- بلوکباشی، علی، مدخل «تکیه» در دانشنامه بزرگ اسلامی، جلد ۱۶، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- مظاهری، محسن، فرهنگ سوگ شیعی، تهران، خیمه، ۱۳۹۵َش.
- ثبت ۷۱ اثر تاریخی و فرهنگی گلستان در فهرست آثار ملی کشور، خبرگزاری ایسنا، تاریخ انتشار: ۷ بهمن ۱۳۹۲ش.
- روایت درستی یا نادرستی سنت چهل منبر، شبکه اطلاع‌رسانی دانا، تاریخ انتشار: ۱۳۹۳/۰۸/۱۱.
پیوند به بیرون
| سنت‌ها و مراسم‌ها | فهرست آیین‌های عاشورایی • سیاه‌پوشی • تشت‌گذاری • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سنج و دمام • مرثیه‌خوانی • نوحه‌خوانی • دسته عزاداری • هیئت عزاداری • تعزیه‌خوانی • روضه‌خوانی • مقتل‌خوانی • قمه‌زنی • نخل‌گردانی • تابوت‌گردانی • مراسم‌تابوت • مشعل‌گردانی • حسی • گِل‌مالی • شاخسِی واخسِی • همایش شیرخوارگان • پیاده‌روی اربعین • خیمه‌سوزان • چاووش‌خوانی • عَلَم‌کشی • چهل منبر • یزله‌خوانی • عزاداری طویریج • پرده‌خوانی • یوم‌الحسین • جاماندگان اربعین • یوم العباس • کفن‌پوشی |  |
|---|---|---|
| روضه‌ها | ||
| تعزیه‌ها | ||
| مناسبت‌ها | ||
| مکان‌ها | کربلا • حرم امام حسین(ع) • حرم حضرت عباس(ع) • بین‌الحرمین • تل زینبیه • گودال قتلگاه • کف‌العباس • خرابه شام • خیمه‌گاه • فرات • غاضریه • نهر علقمه • نینوا • حسینیه • تکیه • سقاخانه • امام‌باره • حسینی‌دالان • بازار شام | |
| کتاب‌ها | ||
| آداب | ||
| مرثیه‌ها | ||
| وابسته | سوگواری • مقتل • توغ • زیارت عاشورا • تحریفات عاشورا • ادبیات عاشورایی • موکب • لعن یزید • گریه بر حسین(ع) • حدیث ریان بن شبیب • پیرغلام اهل‌بیت • فقه عزاداری | |