مقتل‌خوانی (آیین)
| آیین‌ها | |
|---|---|
 مقتل‌خوانی محمدحسین سیبویه - مشهد | |
| زمان‌برگزاری | ایام عزاداری اهل‌بیت(ع) |
| منشأ تاریخی | پس از واقعه کربلا |
| اشیاء و نمادها | مقتل |
| وجه نمادین | قرائت مصائب اهل‌بیت(ع) |
| آیین‌های مهم | |
| سینه‌زنی • افطاری • تشییع جنازه • تعزیه خوانی سایر آیین‌ها | |
مَقْتَل‌خوانی از سنت‌های رایج عزاداری شیعیان برای امام حسین(ع) است. در این شیوه از عزاداری، راوی، گزارشی از حوادث حزن‌انگیز واقعه کربلا نقل می‌کند. تاریخچه این سنت، به قرن چهارم هجری قمری می‌رسد. از مقتل‌خوانی به عنوان روشی برای مقابله با تحریف وقایع عاشورا و همینطور بهترین روش تبلیغ فرهنگ کربلا یاد شده‌است.
در موضوع مقتل و مقتل‌خوانی، آثار متعددی نوشته شده است. از جمله قدیمی‌ترین مقاتل می‌توان به مقتل خوارزمی و مقتل ابومخنف اشاره کرد. این مراسم در ایران، عراق و لبنان مرسوم است.
اهمیت و خاستگاه
مقتل‌خوانی آئینی مذهبی در موضوع عزاداری و به معنای خواندن از روی کتاب مقتل و بیان مصائب است. مقتل در اصطلاح به کتابی گفته می‌شود که شرح کشته‌شدن کسی را گزارش کند. با توجه به توصیه به برپایی مراسم عزاداری برای امام حسین(ع) از جانب دیگر امامان(ع)، مقتل‌خوانی به عنوان یکی از روش‌های عزاداری، مورد استقبال عموم قرار گرفته است.[۱] امروزه نیز عموم علمای شیعه، مقتل‌خوانی را بر شیوه‌های دیگر عزاداری، اولویت می‌دهند.[۲] مقتل‌خوانی به عنوان روشی برای مقابله با تحریف واقعه عاشورا، مورد توجه قرار گرفته است.[۳]
پس از واقعه کربلا، اولین گزارش‌های حادثه را شاهدان عینی نقل کرده‌اند.[۴] بعد از آن، گزارش‌هایی در منابع تاریخی، از مقتل‌خوانی توسط اهل‌بیت و امامان(ع) آمده است.[۵] در روایتی که ابن‌عباس گزارشگر آن است، صحیفه‌ای نزد امام علی(ع) بود و خود او، از پیامبر اسلام(ص) املاء کرده و در آن، چگونگی کشته شدن حسین بن علی نوشته شده بود. در این خبر آمده است که امام علی(ع) برای ابن‌عباس از این صحیفه خواند و هر دو گریه کرده‌اند.[۶]
شیوه اجرا
در مقتل‌خوانی، مقتل‌خوان حوادث حزن‌انگیز واقعه را که از کتاب‌های مقاتل استخراج می‌شود، برای مخاطبان گزارش می‌کند.[۷] این مراسم در دهه محرم و به ويژه روز عاشورا برگزار می‌شود.[۸]
تاریخچه
یکی از قدیمی‌ترین گزارش‌ها از مقتل‌خوانی، مربوط به درخواست ممنوعیت برگزاری مراسم مقتل‌خوانی شیعیان توسط مستعصم عباسی در سال ۴۶۱ق است.[۹] گزارش دیگری مربوط به سال ۵۸۲ق است که به مقتل‌خوانی شیعیان در روز عاشورا در نواحی از عراق اشاره شده است. همچنین منابع در خصوص ممنوعیت مقتل‌خوانی در کَرْخ و مختاره از نواحی شیعه‌نشین عراق به سال ۶۵۸ق خبرهایی داده‌اند.[۱۰]
در ایران
درباره تاریخ رواج سنت مقتل‌خوانی در ایران، منابع سخنی را گزارش نکرده‌اند اما چنین تحلیل کرده‌اند که با رواج تشیع در ایران، این سنت نیز رواج یافته است.[۱۱] بر اساس قصیده‌ای از کسایی مروزی، متوفی در ۳۸۱ق، سنت مقتل‌خوانی در روزگاران او، در منطقه خراسان رواج داشته است.[۱۲] رسول جعفریان گزارش می‌کند که در روزگار صفویان، جماعتی از اهل‌سنت که سنیان دوازده‌امامی[یادداشت ۱] نام گرفته‌اند، مراسم مقتل‌خوانی برای امام حسین(ع) برپا می‌کردند.[۱۳] به عقیده رجبی دوانی، در دوران صفویه، پس از جمع شدن دسته‌های عزادارای در میدان شهر، روحانی شهر به بالای منبر می‌رفت و از روی مقاتل، مقتل‌خوانی می‌کرد. بر این اساس وقتی کتاب روضه‌الشهدا تألیف شد، کسانی که از روی این کتاب، مقتل می‌خواندند، به روضه‌خوان مشهور شدند و سنت روضه‌خوانی شکل گرفت.[۱۴] در سال ۱۳۵۷ش و با اقدامات محمدحسین سیبویه در مشهد، این سنت در ایران نیز مجدد رواج یافت؛ ازاین‌رو از وی به‌عنوان احیاگر مقتل‌خوانی در ایران یاد می‌کنند.[۱۵]
برگزاری سه دوره مسابقه مقتل‌خوانی با عنوان «مسابقه ملّی آیین مقتل‌خوانی» با هدف جلوگیری از انحرافات در عزاداری در ایران، [۱۶] و همینطور نشست بین‌المللی با عنوان «نشست بین‌المللی مقتل‌خوانی و مرثیه‌خوانی» از اقدامات صورت گرفته در موضوع مقتل‌خوانی بوده است.[۱۷] برگزاری کلاس‌های آموزشی برای مقتل‌خوانی دیگر دست‌آوردی است که در ضمن این آیین، شکل گرفته‌است.[۱۸]
از دیگر کشورهایی که رسم مقتل‌خوانی در آن اجرا می‌شود، لبنان است.[۱۹]
مقتل‌خوانان
از مقتل‌خوانان مشهور تاریخ تشیع، می‌توان به سید محمدباقر حکیم اشاره کرد که هرساله در روز عاشورا به مدت ۲ ساعت در مسجد کوفه، اقدام به مقتل‌خوانی می‌کرد.[۲۰] از دیگر مقتل‌خوانان مشهور معاصر می‌توان به محمدحسین سیبویه[۲۱]، سید محمد یثربی[۲۲] و سید محمدعلی موسوی جزایری اشاره کرد.[۲۳]
منبع‌شناسی
برای مراسم مقتل‌خوانی از مقاتلی که در دوره‌های مختلف نوشته شده است استفاده می‌شود. برخی از این مقاتل عبارتند از:
- مَقتل الحسین اثر ابومخنف (درگذشت ۱۵۷ق)
- مقتل الحسین اثر موفق بن احمد خوارزمی عالم اهل‌سنت (درگذشت ۵۶۸ق)
- لُهوف نوشته سید ابن‌طاووس (درگذشت ۶۶۴ق)
- نَفَسُ المَهموم اثر شیخ عباس قمی (درگذشت ۱۳۵۹ق)[۲۴]
در موضوع شناخت مقاتل، آثار متعددی نوشته شده است از جمله آنها «مقتل‌شناسی و شیوه‌های روضه‌خوانی» اثر قاسم رضایی[۲۵] و «صدق در مقتل‌خوانی» اثر استادولی برگرفته از کتاب لؤلؤ و مرجان اثر میرزا حسین نوری (درگذشت ۱۳۲۰ق) است.[۲۶] همچنین کتاب‌هایی با موضوع آموزش مقتل‌خوانی تألیف شده‌اند. منتخب المقاتل اثر سید محسن برزنونی از جمله این آثار است.[۲۷]
شبکه رادیویی نمایش، در سال ۱۳۹۹ش مستندی با عنوان راوی تهیه کرده است که در آن، به تاریخچه مقتل‌خوانی و معرفی مقتل‌خوانان مشهور ایرانی پرداخته است.[۲۸]
پانویس
- ↑ خیاط و ولی‌عرب، «آیین مقتل خوانی دهه اول محرم در شوشتر»، ۱۴۰۱ش، ص۱۱۶-۱۱۷.
- ↑ «مقتل و مقتل خوانی چیست؟ و چه کتاب هایی منابع هستند»، پایگاه اطلاع‌رسانی وارث.
- ↑ «درباره تاریخ‌نگاری عاشورا و سیری در مقتل نویسی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ خیاط و ولی‌عرب، «آیین مقتل خوانی دهه اول محرم در شوشتر»، ۱۴۰۱ش، ص۱۱۶.
- ↑ عیوضی، این البکائون، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۹.
- ↑ عیوضی، این البکائون، ۱۳۸۷ش، ص۱۹۲.
- ↑ «مقتل خوانی؛ تصویرگری واقعه کربلا در قالب منظوم مثنوی»، خبرگزاری شبستان.
- ↑ خیاط و ولی‌عرب، «آیین مقتل خوانی دهه اول محرم در شوشتر»، ۱۴۰۱ش، ص۱۲۴-۱۲۵.
- ↑ ری‌شهری و دیگران، گزیده شهادت‌نامه امام حسین علیه السلام بر پایه منابع معتبر، ۱۳۹۱ش، ص۱۴۳.
- ↑ الویری و موحد ابطحی، نقش شیعیان در ساختار حکومت عباسیان از خلافت ناصر تا سقوط بغداد، ۱۳۹۲ش، ص۲۷۱.
- ↑ خیاط و ولی‌عرب، «آیین مقتل خوانی دهه اول محرم در شوشتر»، ۱۴۰۱ش، ص۱۱۶.
- ↑ ری‌شهری و دیگران، گزیده شهادت‌نامه امام حسین علیه السلام بر پایه منابع معتبر، ۱۳۹۱ش، ص۱۲۷.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۴۶.
- ↑ «ایرانیان آغازگر عزاداری به صورت رسمی و گسترده برای سیدالشهداء بودند»، خبرگزاری خبربان.
- ↑ «مردی که مقتل‌خوانی را در ایران احیاء کرد» خبرگزاری فارس.
- ↑ «آئین اختتامیه سومین دوره مسابقه ملّی مقتل‌خوانی برگزار شد»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «نشست بین‌المللی مقتل‌خوانی و مرثیه‌خوانی در اردبیل برگزار می‌شود»، خبرگزاری خبربان.
- ↑ «برگزاری دوره آموزش "مقتل خوانی" در آستان مقدس»، سایت آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی.
- ↑ «عاشورا در کشورهای عربی»، مشرق‌نیوز.
- ↑ «برنامه مقتل‌خوانی روز عاشورا در مساجد»، خبرگزاری شبستان.
- ↑ «مردی که مقتل‌خوانی را در ایران احیاء کرد» خبرگزاری فارس.
- ↑ «آیین سنتیِ سوگواری و مقتل خوانی روز عاشورا با بیانات آیت الله یثربی در کاشان»، کاشان آنلاین
- ↑ «مراسم مقتل خوانی آیت الله موسوی جزایری برگزار می شود»، خبرگزاری رسا.
- ↑ «درباره تاریخ‌نگاری عاشورا و سیری در مقتل نویسی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ رضایی، مقتل‌شناسی و شیوه‌های روضه‌خوانی، ۱۳۹۷ش، ص۷.
- ↑ نوری مازندرانی، صدق در مقتل‌خوانی، ۱۳۷۵ش، ص۱.
- ↑ «منتخب المقاتل آموزش مقتل خوانی»، کتاب جمکران.
- ↑ «روایت زندگی مقتل خوانان در مستند «راوی»»، خبرگزاری صدا و سیما.
یادداشت
- ↑ سنیان دوازده‌امامی، عبارتی است که رسول جعفریان برای اشاره به سنی‌های معتقد به فقه ابوحنیفه با گرایش صوفیانه استفاده می‌کند. این گروه از اهل سنت، دوازده امام شیعه را می‌ستودند ولی رفتار شیعیان در خصوص طعن به خلفا را برنمی‌تافتند. (جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۴۶.)
منابع
- الویری، محسن و رضیه موحد ابطحی، نقش شیعیان در ساختار حکومت عباسیان از خلافت ناصر تا سقوط بغداد، قم، شیعه‌شناسی، ۱۳۹۲ش.
- جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشکده، حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش.
- خیاط، میلاد و مسعود ولی‌عرب، «آیین مقتل‌خوانی دهه اول محرم در شوشتر»، در نشریه پژوهشنامه معارف حسینی، شماره ۲۶، ۱۴۰۱ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، روزنه، ۱۳۷۳ش.
- رضایی، قاسم، مقتل‌شناسی و شیوه‌های روضه‌خوانی، تهران، فرشتگان فردا، ۱۳۹۷ش.
- عیوضی، مجید، این البکائون، بی‌جا: بی‌نا، ۱۳۷۸ش.
- نوری مازندرانی، حسین، صدق در مقتل‌خوانی، بی‌جا، بی‌نا، (نسخه الکترونیک)، ۱۳۷۵ش.
- محمدی‌ری‌شهری، محمد و دیگران، گزیده شهادت‌نامه امام حسین علیه السلام بر پایه منابع معتبر، قم، موسسه علمی و فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۹۱ش.
- «آئین اختتامیه سومین دوره مسابقه ملّی مقتل‌خوانی برگزار شد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۵ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.
- «ایرانیان آغازگر عزاداری به صورت رسمی و گسترده برای سیدالشهداء بودند»، خبرگزاری خبربان، تاریخ درج مطلب: ۲۱ شهریور ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.
- «درباره تاریخ‌نگاری عاشورا و سیری در مقتل نویسی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.
- «روایت زندگی مقتل خوانان در مستند«راوی»»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مرداد ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.
- «عاشورا در کشورهای عربی» خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: ۲۸ مرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۲ مرداد ۱۴۰۲ش.
- «نشست بین‌المللی مقتل‌خوانی و مرثیه‌خوانی در اردبیل برگزار می‌شود»، خبرگزاری خبربان، تاریخ درج مطلب: ۲ مهر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.
- «مردی که مقتل‌خوانی را در ایران احیاء کرد» خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آبان ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۲ مرداد ۱۴۰۲ش.
- «مقتل و مقتل خوانی چیست؟ و چه کتاب هایی منابع هستند»، پایگاه اطلاع‌رسانی وارث، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آبان ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.
- «منتخب المقاتل آموزش مقتل خوانی»، کتاب جمکران، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.
- «مقتل خوانی؛ تصویرگری واقعه کربلا در قالب منظوم مثنوی»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: ۲۸ مرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.
- «برنامه مقتل‌خوانی روز عاشورا در مساجد»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: ۱۷ مرداد ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۲ش.
- «آیین سنتیِ سوگواری و مقتل خوانی روز عاشورا با بیانات آیت الله یثربی در کاشان»، کاشان آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۹ شهریور ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۲ش.
- «مراسم مقتل خوانی آیت الله موسوی جزایری برگزار می شود»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: ۸ مهر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۲ش.
- «برگزاری دوره آموزش "مقتل خوانی" در آستان مقدس»، سایت آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ فروردین ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۲ش.
پیوند به بیرون
| سنت‌ها و مراسم‌ها | فهرست آیین‌های عاشورایی • سیاه‌پوشی • تشت‌گذاری • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سنج و دمام • مرثیه‌خوانی • نوحه‌خوانی • دسته عزاداری • هیئت عزاداری • تعزیه‌خوانی • روضه‌خوانی • مقتل‌خوانی • قمه‌زنی • نخل‌گردانی • تابوت‌گردانی • مراسم‌تابوت • مشعل‌گردانی • حسی • گِل‌مالی • شاخسِی واخسِی • همایش شیرخوارگان • پیاده‌روی اربعین • خیمه‌سوزان • چاووش‌خوانی • عَلَم‌کشی • چهل منبر • یزله‌خوانی • عزاداری طویریج • پرده‌خوانی • یوم‌الحسین • جاماندگان اربعین • یوم العباس • کفن‌پوشی |  |
|---|---|---|
| روضه‌ها | ||
| تعزیه‌ها | ||
| مناسبت‌ها | ||
| مکان‌ها | کربلا • حرم امام حسین(ع) • حرم حضرت عباس(ع) • بین‌الحرمین • تل زینبیه • گودال قتلگاه • کف‌العباس • خرابه شام • خیمه‌گاه • فرات • غاضریه • نهر علقمه • نینوا • حسینیه • تکیه • سقاخانه • امام‌باره • حسینی‌دالان • بازار شام | |
| کتاب‌ها | ||
| آداب | ||
| مرثیه‌ها | ||
| وابسته | سوگواری • مقتل • توغ • زیارت عاشورا • تحریفات عاشورا • ادبیات عاشورایی • موکب • لعن یزید • گریه بر حسین(ع) • حدیث ریان بن شبیب • پیرغلام اهل‌بیت • فقه عزاداری | |