دسته عزاداری آیینی که در آن جمعی از عزاداران به صورت گروهی در کوچه‌ها و خیابان‌ها به سوگواری برای پیامبر وخاندانش به‌خصوص امام حسین(ع) می‌پردازند. دسته‌های عزاداری همراه با نوحه‌خوانی، زنجیرزنی و سینه‌زنی برگزار می‌شود. دسته‌های سینه‌زنی در کشورهای مختلف شیعه‌نشین از جمله ایران، عراق و لبنان برپا می‌شود و برخی از غیرشیعیان نیز در آن حضور می‌یابند. دسته‌های عزاداری در نقاط مختلف با سنت‌ها و آیین‌های مختلفی همراه است.
| دسته عزاداری | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات آئین | |
| زمان‌برگزاری | ایام عزاداری ازجمله دهه محرم |
| مکان برگزاری | خیابان‌های شهرهای شیعه‌نشین |
| گستره جغرافیایی | مناطق شیعه‌نشین |
| آیین‌های مهم | |
| سینه‌زنی • افطاری • تشییع جنازه • تعزیه خوانی سایر آیین‌ها | |
معرفی و تاریخچه
دسته عزاداری، آیینی است که گروه‌هایی از مردم با تشریفات خاصی در خیابان‌ها و کوچه‌ها برای اقامه عزاداری امام حسین و ائمه دیگر حرکت می‌کنند و با هم اشعاری می‌خوانند.[۱]
منابع تاریخی دربارهٔ عزاداری گروهی در کوچه‌ها در سه قرن نخست اسلام، اطلاعاتی ذکر نکرده‌اند. برخی احتمال داده‌اند این سکوت منابع، به‌دلیل تقیه شیعیان و مخالفت حاکمان با برگزاری مراسم و آیین‌های مذهبی آنان بوده باشد. آغاز عزاداری گروهی به‌صورت راهپیمایی در کوچه‌ها، از زمان آل بویه گزارش شده است. در دهم محرم سال ۳۵۲ قمری و در زمان حکومت معزالدوله دیلمی، شیعیان بغداد دکان‌ها و اماکن کسب را تعطیل کردند و لباس‌های سیاه مخصوص عزا پوشیدند. سپس در داخل شهر گشتند و بر سر و روی و سینه خود زدند و برای امام حسین (ع) عزاداری کردند.[۲] پس از آن، عزاداریِ گروهی در کوچه‌ها در زمان آل بویه رواج یافت و برگزاری عزاداری و همچنین برخی شعائر دیگر، درگیری‌هایی بین شیعیان و برخی از اهل سنت (به خصوص حنابله) پدیدآورد.[۳]
پس از رسمی‌شدن تشیع در ایران توسط صفویان، برگزاری مراسم عزاداری به‌صورت دسته‌های عزا رواج بیشتری یافت. پیتر دلاواله، سفرنامه‌نویس ایتالیایی، دربارهٔ مراسم عزاداری در محرم سال ۱۰۲۶ قمری در شهر اصفهان، نوشته است که «از تمام اطراف و محلات اصفهان، دسته‌های بزرگی به راه افتادند. بر روی اسبان آنان سلاح‌های مختلف و عمامه‌های متعدد قرار دارد و به‌علاوه چندین شتر نیز همراه دسته‌ها هستند که بر روی آنها جعبه‌هایی حمل می‌شود که درون هر یک سه چهار بچه به علامت بچه‌های اسیر حسین شهید (ع) قرار دارند.»[۴]
در عصر قاجار، دسته‌های عزاداری همانند دیگر مراسم عزاداری رونق بسیاری داشت. در عصر حکومت ناصرالدین شاه قاجار، دسته‌های روز با نقاره، علم، بیرق، کتل و دسته‌های شب با طبق‌های چراغ زنبوری، حجله و مشعل به‌راه می‌افتادند و با خواندن نوحه به سینه‌زنی می‌پرداختند.[۵]
در عصر پهلوی و در زمان رضاخان، از عزاداری‌های عمومی ممانعت شد.[۶]
دسته‌های عزاداری در ایران
در ایران و همزمان با ایام محرم، دسته‌های عزاداری در کوچه‌ها، خیابان‌ها و همچنین بازارهای شهرها و روستاهای ایران برگزار می‌شود. نوحه‌خوانی، سینه‌زنی، زنجیرزنی، گرداندن پرچم، اطعام و نذری دادن، از جمله شاخصه‌های دسته‌های عزاداری در ایران است. در کنار آن و در برخی مناطق، مراسم خاصی نیز مانند سنج و دمام، طوق‌بندان (علم‌بندان)، علم‌گردانی، نخل‌بندی، نخل‌گردانی، مشعل‌گردانی، سنگ‌زنی، راه‌اندازی کاروان‌های سبزپوش و سرخ‌پوش، حرکت شتران با کجاوه به عنوان نمادی از کاروان کربلا و اسرا، کرنا زنی، بَهرِ شهید بهرشهید و آیین پرسه در دسته‌ها برپا می‌شود.[۷]
در ایران راه‌اندازی دسته‌ها مختص شیعیان نیست و اهل سنت، به خصوص ساکنان سنی‌مذهب سیستان و بلوچستان، برای خود دسته‌های عزاداری دارند و برای امام حسین(ع) عزاداری می‌کنند. در برخی استان‌های ایران مانند تهران و آذربایجان غربی، اقلیت‌های دینی از جمله مسیحیان نیز در کنار دسته‌ها حضور می‌یابند.[۸]
دسته‌های عزاداری در کشورهای مختلف
در کشورهای مختلف شیعه‌نشین، حرکت دسته‌های عزا در کوچه‌ها و خیابان‌ها از مهم‌ترین مراسم مذهبی است. در کشور عراق هر شب بعد از مرثیه خوانی، مردم عزادار کنار هم می‌ایستند و به صورت دسته‌های منظم و آهنگین، سوگواری می‌کنند. آنان در شب تاسوعا، مشعل‌هایی با شاخه‌هایی از درخت نخل، می‌سازند و تا صبح روز عاشورا آن را می‌گردانند و شب تا صبح به سوگواری می‌پردازند. هنگام ظهر، مردم عزادار هروله کنان به سمت کربلا می‌روند.[۹] در لبنان مردم مناطق شیعه نشینی چون ضاحیه و بقاع در طول دهه اول محرم، لباس مشکی به تن دارند و در راهپیمایی عصر روز تاسوعا و نمایش آئینی روز عاشورا، شرکت می‌کنند.[۱۰] در شهرهای سمرقند، بخارا و تاشکند که در آسیای مرکزی است، حرکت دسته‌های عزاداری، برافراشتن پرچم سیاه و برپایی مراسمی که به آن «ماتم امام» می‌گویند، از جمله آداب و رسوم شیعیان در این ماه است.[۱۱] مردم اندونزی دسته‌ها و گروه‌هایی را تشکیل می‌دهند و در خیابان‌ها و معابر عمومی به عزاداری می‌پردازند. در این ایام، مردان مسلمان، لباس سیاه می‌پوشند، زنان از آرایش پرهیز می‌کنند، مراسم ازدواج برگزار نمی‌شود و مردم لباس نو نمی‌خرند.[۱۲] در دیگر کشورهای آسیایی مانند پاکستان، هند، مالزی، تایلند و میانمار نیز دسته‌های عزاداری در ایام محرم برپا می‌شود.[۱۳]
دسته‌های عزاداری شیعیان در کشورهای آفریقایی مانند نیجریه، الجزایر و تونس نیز در ایام محرم در خیابان‌ها حضور می‌یابند. در تونس مراسم مردم صبح عاشورا به مزار درگذشتگان می‌روند و در آنجا یاد شهیدان کربلا را گرامی می‌دارند. عده‌ای از آنها در شب عاشورا در نقاط مشخصی آتش روشن می‌کنند و این اعتقاد در تونس وجود دارد که این عمل، موجب شادمانی اطفال امام حسین در کربلا می‌شود.[۱۴]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۴۱۷ ق، ص۱۷۴.
- ↑ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۹۸۸م، ج۱۱، ص۲۷۰؛ ابن اثیر، الکامل، ۱۹۶۵م، ج۸، ص۵۴۹.
- ↑ برای بررسی بیشتر ر.ک. به: بارانی، «هم‌گرایی و واگرایی در اندیشه سیاسی امامیه و حنابله در بغداد دوره آل بویه»، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۰–۲۲۵.
- ↑ دلاواله، سفرنامه پیتر دلاوالهپ، ص۱۲۳.
- ↑ نگاه کنید به: حقیقی، «جستاری در تعزیه و تعزیه‌نویسی در ایران»، ۱۳۸۶ش، ص۷.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۴۱۷ق، ص۴۳۴.
- ↑ نگاهی به آیین‌های عزاداری ماه محرم در ایران، سایت حسینیه اعظم زنجان.
- ↑ نگاهی به آیین‌های عزاداری ماه محرم در ایران، سایت حسینیه اعظم زنجان.
- ↑ ر. ک. به: نگاهی به آیین‌های سوگواری محرم در میان مسلمانان، سایت رادیو دری.
- ↑ ر. ک. به: نگاهی به آیین‌های سوگواری محرم در میان مسلمانان، سایت رادیو دری.
- ↑ ر. ک. به: نگاهی به آیین‌های سوگواری محرم در میان مسلمانان، سایت رادیو دری.
- ↑ ر. ک. به: نگاهی به آیین‌های سوگواری محرم در میان مسلمانان، سایت رادیو دری.
- ↑ ر. ک. به: نگاهی به آیین‌های سوگواری محرم در میان مسلمانان، سایت رادیو دری.
- ↑ ر. ک. به: نگاهی به آیین‌های سوگواری محرم در میان مسلمانان، سایت رادیو دری.
منابع
- ابن اثیر، عزالدین ابوالحسین علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر - دار بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
- ابن کثیر، ابوالفداء، البدایه و النهایه، تحقیق علی شیری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
- بارانی، محمدرضا، چلونگر، محمدعلی، «هم‌گرایی و واگرایی در اندیشه سیاسی امامیه و حنابله در بغداد دوره آل‌بویه»، فصلنامه علمی – پژوهشی شیعه‌شناسی، سال هفتم، شماره ۲۶، تابستان ۱۳۸۸ش.
- حقیقی، شهین، «جستاری در تعزیه و تعزیه‌نویسی در ایران»، کتاب ماه ادبیات، شماره ۱۰، بهمن ۱۳۸۰ش.
- دلاواله، پیترو، سفرنامه پیتر دلاواله قسمت مربوط به ایران، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۱ش.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
- نگاهی به آیین‌های عزاداری ماه محرم در ایران، سایت حسینیه اعظم زنجان.
- نگاهی به آیین‌های سوگواری محرم در میان مسلمانان، سایت رادیو دری، تاریخ انتشار: دوشنبه، ۳۰ قوس ۱۳۸۸ش.
پیوند به بیرون
- نگاهی به موسیقی دسته‌های عزاداری در ایام محرم
- راه‌اندازی دسته‌های عزاداری در محرم حاصل تلاش آل‌بویه است
- سیر تاریخی عزاداری محرم در ایران از آل بویه تا امروز
- عزاداری در عصر صفویه
- مقاله از مرثیه تا تعزیه، نوشته غلامرضا گلی زواره