سید محسن طباطبائی حکیم (۱۳۰۶ـ۱۳۹۰ق)، مرجع تقلید شیعیان در قرن ۱۴ هجری قمری، ساکن نجف. او بعد از درگذشت آیت‌الله بروجردی، از مراجع تقلید مشهور بود. سیدمحسن در راستای مقابله با کمونیسم در عراق، عضویت در حزب کمونیست را تحریم کرد و در راستای گسترش فعالیت‌های دینی، جماعت العلماء را در نجف پایه‌گذاری کرد. حکیم در جوانی و در جریان جنگ جهانی اول، در دفاع از عثمانی، فرماندهی بخشی از عراقیان را بر عهده داشت. او چند کتابخانه در چند کشور خارجی تأسیس کرد. کتاب
مستمسک العروة الوثقی مشهورترین اثر فقهی اوست.
| مرجع تقلید | |
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| تاریخ تولد | ۱ شوال ۱۳۰۶ق |
| زادگاه | نجف |
| تاریخ وفات | ۲۷ ربیع‌الاول ۱۳۹۰ق/ ۱۳۴۹ش |
| محل دفن | نجف • مسجد هندی |
| خویشاوندان سرشناس | سید محمدباقر حکیم (فرزند) سید محمدسعید حکیم (نوه دختری) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | محمدکاظم خراسانی • آقاضیاء عراقی • محمدحسین نائینی • سید ابوتراب خوانساری |
| شاگردان | حسین وحید خراسانی • سید محمدباقر صدر • محمدتقی جعفری • سید مصطفی خمینی |
| تألیفات | مستمسک العروة الوثقی • حقائق‌الاصول • نهج‌الفقاهة • منهاج‌الصالحین |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | تأسیس جماعت العلماء فی النجف الاشرف |
تعدادی از فرزندان سید محسن حکیم، توسط حکومت بعث عراق زندانی و کشته شدند. سید محمدباقر حکیم مشهورترین فرزند اوست که در سال ۱۳۸۲ش در انفجار بمب در نجف کشته شد.
زندگی
سید محسن حکیم در ۱۳۰۶ق در نجف متولد شد.[۱] پدرش، سید مهدی حکیم، از عالمان نجف بود.[۲] محسن، در شش سالگی پدرش را از دست داد.[۳] حکیم، ده پسر و چهار دختر داشت. یوسف، محمدرضا، محمدمهدی، کاظم، محمدباقر، عبدالهادی، عبدالصاحب، علاءالدین، عبدالعزیز، و محمدحسین، پسران او هستند.
سال‌های پایانی زندگی سیدمحسن با حبس خانگی و سختگیری بر حوزه علمیه و شیعیان عراق و مقاومت وی همراه بود؛ پس از کودتای حسن‌البکر، فشارهای حزب بعث بر حکیم بیشتر شد و حزب بعث تلاش می‌کرد او تسلیم شود.[۴] سید محسن حکیم در ۲۷ ربیع‌الاول، ۱۳۹۰ق[۵]، در ۸۴ سالگی، بر اثر بیماری در بغداد درگذشت. پیکر او از بغداد تا کربلا و سپس تا نجف تشییع شد و در مسجد هندی و در کنار کتابخانه‌اش، به خاک سپرده شد.[۶]
تحصیلات
حکیم از هفت سالگی قرائت قرآن و خواندن و نوشتن، و از نه سالگی تحصیل علوم دینی را آغاز کرد.[۷] درس‌های مقدماتی، مانند ادبیات عرب و منطق و برخی متون اصول فقه (مانند قوانین و معالم) و برخی متون فقه (مانند شرایع و لمعه) را نزد برادرش، سید محمود، و دروس مقاطع بالاتر را نزد افرادی چون صادق جواهری و صادق بهبهانی خواند. [۸]
اساتید
حکیم در ۱۳۲۷ق، فراگیری دروس عالی حوزه (دوره خارج) را آغاز کرد و نزد محمدکاظم خراسانی، آقا ضیاء عراقی، شیخ علی جواهری، محمدحسین نائینی و ابوتراب خوانسانی، فقه و اصول و رجال را فراگرفت و به درجه اجتهاد رسید. در اخلاق، از سید محمدسعید حبوبی، باقر قاموسی، سید علی قاضی طباطبایی، ملا حسینقلی همدانی و شیخ علی قمی بهره برد.[۹]
شاگردان
حکیم از ۱۳۳۳ق، تدریس دوره سطح حوزه و از ۱۳۳۷ق، تدریس دوره خارج فقه و اصول را آغاز کرد و بیش از نیم قرن تدریس کرد. شماری از شاگردان او عبارتند از:
- محمدتقی آل فقیه از علمای لبنان (درگذشت ۱۳۷۸ش)
- سید اسماعیل صدر فرزند سید حیدر
- سید محمدحسین فضل الله
- محمدتقی جعفری
- سید محمدعلی قاضی طباطبائی
- سید محمد سرور واعظ بهسودی
- محمدآصف محسنی قندهاری[۱۰]
- سید محمدتقی بحرالعلوم
- سید محمد موسوی بجنوردی
- سید علی حسینی سیستانی
- سید جلال الدین آشتیانی
- سید هاشم رسولی محلاتی
- محمدمهدی شمس‌الدین
- سید حسین مکی عاملی
- سید محمدباقر صدر
- ناصر مکارم شیرازی
- حسین وحید خراسانی
- محمدهادی معرفت
- سید مصطفی خمینی
- محمدجواد مغنیه
- سید یوسف حکیم
- سید اسدالله مدنی
- سید حسن خرسان
- سید محمدسعید حکیم
- امام موسی صدر
- نصرالله شبستری
- محمدهادی امینی نجفی
- احمد کافی[۱۱]
- حسین راستی کاشانی
- عباسعلی عمید زنجانی
آثار علمی
سید محسن حکیم بیش از چهل اثر از خود به جای گذاشته که برخی از آنها تألیف و برخی شرح یا حاشیه‌اند.
- مستمسک العروة الوثقی، نخستین شرح استدلالی بر عروة الوثقی.
- حقائق الاصول، شرح بر کفایة الاصول.
- نهج الفقاهة، شرح و حاشیه بر کتاب المکاسب.
- منهاج الناسکین، مناسک و احکام تفصیلی حج.
- شرحی استدلالی بر تبصرة المتعلمین علامه حلی.
- شرح تشریح الافلاک شیخ بهایی در هیئت.
- شرح المختصر النافعِ محقق حلّی، نخستین اثر فقهی حکیم.
- المسائل الدینیة.
- رسالة فی ارث الزوجة.
- منهاج الصالحین، رساله عملیه است و شامل فتاوای حکیم در ابواب گوناگون فقه.[۱۲]
دوران مرجعیت
پس از درگذشت میرزا محمدحسین نائینی (۱۳۱۵ش)، برخی مقلدان او به سید محسن حکیم رجوع کردند و پس از درگذشت سید ابوالحسن اصفهانی (۱۳۲۵ش)، مرجعیت او تثبیت شد. سید محسن حکیم پس از درگذشت بروجردی در سال ۱۳۴۰ش، شهرت بیشتری به‌دست آورد.[۱۳]
اقدامات فرهنگی - اجتماعی
شماری از اقدامات فرهنگی و اجتماعی محسن حکیم عبارتند از:
- احداث یا بازسازی و مرمت ده‌ها مسجد، حسینیه و بنای فرهنگی.
- تأسیس کتابخانه‌ای عمومی مکتبة آیة الله الحکیم العامة در نجف و ایجاد شعبه‌هایی از آن در برخی شهرهای عراق و نیز در کشورهایی چون اندونزی، ایران، بحرین، پاکستان، سوریه، لبنان، مصر و هند.
- پشتیبانی مادی و معنوی از نشریاتی مانند الاضواء، رسالة الاسلام، النجف، الایمان، الثقافة الاسلامیة و سلسله کتاب‌ها و جزوه‌هایی با عنوان «مِنْ هُدَی النجف».
- حمایت از نویسندگان، خطیبان، ادیبان و شاعرانی که فرهنگ اسلامی را گسترش می‌دادند و با اندیشه‌های الحادی و کمونیستی یا انحرافی مقابله می‌کردند.
- فرستادن هیئتی به هند برای رفع اختلاف میان عالمان.
- موضع‌گیری در اعتراض به قتل‌عام مسلمانان پاکستان.
- پشتیبانی از تأسیس المجلس الاسلامی الشیعی الاعلی در لبنان.
- موضع‌گیری درباره اخوان‌المسلمین مصر.[۱۴]
ساماندهی حوزه
برخی از اقدامات سید محسن حکیم برای ساماندهی حوزه‌های علمیه شیعه عبارتند از:
- برنامه‌ریزی برای افزایش شمار طلاب؛ چنانکه شمار طلاب در حوزه علمیه نجف، از ۱۲۰۰ تن به حدود هشت هزار نفر رسید.
- تأسیس مدرسه علوم اسلامی و غنابخشیدن به دروس حوزه با برقراری درس‌هایی چون فلسفه، کلام، تفسیر و اقتصاد.
- برنامه‌ریزی برای آشنا شدن طلاب با اندیشه‌های الحادی مانند مارکسیسم، و توجه دادن بزرگان حوزه به خطر آنها.
- تمرکززدایی از حوزه و گسترش حوزه‌های علمیه در شهرها و مناطق دوردست و سایر کشورها مانند پاکستان، عربستان و کشورهای آفریقایی.
- اهتمام به تسهیلات و ملزومات تحصیل و اسکان طلاب خارجی؛ از جمله اختصاص مدرسه‌ای در نجف به طلاب هند و مدرسه‌ای به طلاب افغانستان و کشمیر.[۱۵]
مبارزه با کمونیسم
پس از کودتای عبدالکریم قاسم در عراق و به قدرت رسیدن او در ۱۳۳۷ش، زمینه مناسبی برای ترویج افکار کمونیستی و تصویب قوانین ناسازگار با احکام فقهی فراهم شد. آیت الله حکیم رسماً به تصویب این قوانین اعتراض کرد و عالمان و خطیبان را به آگاه کردن مردم از ماهیت ضد دینی آن فراخواند. او همچنین با صدور دو فتوای تاریخی در ۱۳۳۸ش، پیوستن به حزب کمونیست را شرعاً غیرمجاز و در حکم کفر و الحاد یا ترویج کفر و الحاد دانست. [یادداشت ۱]در پی این فتوا، دیگر عالمان نجف هم فتواهای مشابه دادند و سرانجام عبدالکریم قاسم را به عذرخواهی واداشتند.[۱۷]
فعالیت‌های سیاسی داخل عراق
برخی از فعالیت‌های سیاسی سید محسن حکیم در داخل عراق عبارتند از:
- تأسیس و تثبیت جماعت العلماء فی النجف الاشرف.
- سفر به بغداد در ۱۳۴۲ش در اعتراض به رژیم بعثی حکومت عبدالسلام عارف و حبس و شکنجه مخالفان.
- اعتراض شدید به سیاست طایفه‌گرایی، تبعیض مذهبی و تفرقه‌افکنی.
- اعتراض به تصویب قانون ملی‌سازی برخی از شرکت‌های تجاری در ۱۳۴۳ش که به تضعیف قدرت مالی شیعیان می‌انجامید.
- واکنش شدید به تصمیم حکومت عبدالسلام عارف در سرکوب کردهای شمال عراق. وی با فتوا به جایز نبودن جنگ با کردها، از کشتار آنان جلوگیری کرد.[۱۸]
فعالیت‌ها نسبت به مسلمانان جهان
سید محسن حکیم به مسئله فلسطین حساسیت ویژه‌ای نشان می‌داد. او در برابر تهاجم رژیم صهیونیستی اسرائیل به فلسطین در سال ۱۳۴۶ش، همه مسلمانان را به ایستادگی و بسیج امکانات فراخواند، به رسمیت شناختن اسرائیل از جانب حکومت وقت ایران را محکوم کرد و در حادثه آتش زدن مسجد الاقصی در ۱۳۴۸ش، با صدور بیانیه‌ای، مسئولیت شرعی و تاریخی مسلمانان را در برابر صهیونیست‌ها یادآور شد.[۱۹]سید احمد شبیری زنجانی اعتقاد داشت که علاوه بر ملا بودن درک مصالح عمومی اسلام از شرایط مرجعیت عامه است وسید محسن حکیم را واجد این شرط می دانست. [۲۰]
گفته شده در جریان محکومیت سید قطب (از رهبران جنبش اسلامی مصر) از سوی نظام جمال عبدالناصر، محسن حکیم در ۶ جمادی‌الاول ۱۳۸۶ق با ارسال تلگرافی خطاب به جمال عبدالناصر، خواستار لغو حکم اعدام وی و دوستانش شد.[۲۱][یادداشت ۲]
مواضع حکیم در مواجهه با رویدادهای ایران
آیت‌اللّه حکیم در برخی از رویدادهای سیاسی ایران، مخالفت خود را با عملکرد حکومت محمدرضا پهلوی نشان داد؛ از جمله:
- واکنش شدید به تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی.
- اظهار تأثر شدید از کشته شدن چند طلبه در واقعه فیضیه و ارائه این پیشنهاد که علما دسته‌جمعی به عتبات مهاجرت کنند تا او بتواند رأی صریح خود را درباره دولت ایران صادر کند. امام خمینی و شماری دیگر از علمای قم در پاسخ به این پیشنهاد، مهاجرت را به صلاح ندانستند و حضور در ایران را ضروری قلمداد کردند.
- محکومیت حادثه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش و اعلام ناتوانی حکومت ایران در اداره مملکت.[۲۲]
- عدم همراهی در برخی مسائل: حسینعلی منتظری در کتاب خاطرات خود، آورده که برخی، ذهن حکیم را نسبت به آیت‌الله خمینی مغشوش کرده بود و به همین دلیل، او با آیت‌الله خمینی همراهی و همکاری نمی‌کرد.[یادداشت ۳]
تک‌نگاری
کتاب «احیاگر حوزه علمیه نجف، آیت‌الله العظمی سید محسن حکیم» اثر صفاءالدین تبرائیان است که به زندگی، فعالیت‌ها و نقش آیت‌الله حکیم به عنوان مرجع شیعه در جهان اسلام می‌پردازد. این کتاب از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است.[۲۳]
کتاب «مرجع عصر آیت‌الله العظمی حکیم به روایت تصویر» نیز اثر تبرائیان است که در آن بیش از ۳۰۰ تصویر از آیت‌الله حکیم، فرزندان و شاگردانش و بناهای عتبات عالیات گردآوری شده است.
کتاب الامام الحکیم، نوشته سید احمد حسینی اشکوری نیز، به شرح‌حال سید محسن حکیم پرداخته است.[۲۴]
پانویس
- ↑ قاسمی، ساختار سیاسی - اجتماعی شیعیان عراق، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۳-۱۶۴.
- ↑ قاسمی، ساختار سیاسی - اجتماعی شیعیان عراق، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۳.
- ↑ نگاه کنید به: قاسمی، ساختار سیاسی - اجتماعی شیعیان عراق، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۳.
- ↑ تبرّائیان، احیاگر حوزه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۸۱-۵۶۲.
- ↑ حائری، روزشمار قمری، ۱۳۸۱ش، ص۸۷.
- ↑ علی‌صغیر، اساطین المرجعیة العُلیا فی النجف الاشرف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۶۲-۱۶۵.
- ↑ «طباطبایی حکیم، سید محسن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ شریعتی فرانی، حکیم، سیدمحسن، در دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۸۰۷.
- ↑ سراج، الامام محسن الحکیم، بیروت، ج۱، ص۲۷-۲۸؛ تبرائیان، مرجع مجدد امام حکیم، ۱۳۹۰ش، ص۳۵.
- ↑ مهدیزاده کابلی، ««محسنی، محمدآصف»،دانشنامه آریانا.
- ↑ فیاض حسینی، الامام المجاهد السید محسن الحکیم، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۲۱-۲۹؛ تبرائیان، مرجع عصر آیت الله حکیم به روایت تصویر، ۱۳۸۹ش، ص۱۸۲.
- ↑ باقری بیدهندی، «نجوم امت (۲۱) آیت الله العظمی حاج سید محسن حکیم»، ص۶۵-۶۸.
- ↑ بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ۱۳۵۷ش، ج۵، ص۱۹۰.
- ↑ حکیم، مرجعیة الامام الحکیم قدس سرّه، ج۱، ص۳۴-۳۵؛ فیاض حسینی، الامام المجاهد السید محسن الحکیم، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۳۷-۳۹.
- ↑ بَهادلی، الحوزة العلمیة فی النجف، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۴۲.
- ↑ https://psri.ir/?id=db95xh9y
- ↑ فیاض حسینی، الامام المجاهد السید محسن الحکیم، ۱۹۹۹م، الامام المجاهد السید محسن الحکیم، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۶۷-۶۹؛ سراج، الامام محسن الحکیم، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ سراج، الامام محسن الحکیم، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۱۶-۱۱۸؛ بیاتی، المرجعیة الدینیة و دورها القیادی، ۲۰۰۰م، ج۱، ص۵۵۱.
- ↑ فیاض حسینی، الامام المجاهد السید محسن الحکیم، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۸۶-۹۴.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای ازدریا، ۱۳۹۴ش، ج۲، ص۶۳۲.
- ↑ «تلگراف آیت‌الله حکیم به آقای رئیس‌جمهور»، سایت مشرق نیوز.
- ↑ باقری بیدهندی، «نجوم امت (۲۱) آیت الله العظمی حاج سید محسن حکیم»، ص۷۲؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۱۳۶۰ش، ج۳، ص۴۴-۴۶.
- ↑ «کتاب «احیاگر حوزه نجف» در نجف اشرف رونمایی شد»، خبرگزاری ابنا.
- ↑ حسینی اشکوری، حدیث عشق، ۱۳۸۴ش، ص۵۰.
یادداشت
- ↑ «الشیوعیۀ کفر و الحاد» (مرام اشتراکی یا کمونیسم، کفر و الحاد است) [۱۶]
- ↑ جمال عبدالناصر اعتنایی به این نامه نکرد و در تاريخ نهم آگست ۱۹۶۶م.( ۷ شهریور ۱۳۴۵ش.) هنگام طلوع خورشيد، سيد قطب و دوستانش اعدام شدند.
- ↑ «آیت الله حکیم آن وقت تقریبا مرجع عمده ایران بود و با توجه به ارتباط حکومت ایران با ایشان ذهن ایشان را نسبت به آقای خمینی مغشوش کرده بودند؛ من یادم هست یک بار آقای شیخ عبدالجلیل جلیلی کرمانشاهی که از طرفداران آقای خمینی بود گفت: من رفتم به آقای حکیم اعتراض کردم که آقا شما چرا نسبت به آقای خمینی موضع همکاری و همراهی ندارید؟ آقای حکیم گفت نامه‌ها را بیاورید، ۲۷ تا نامه از ۲۷ نفر از علمای مهم شهرستان‌ها پیش آقای حکیم بود که در آنها نوشته بودند شما گول حرف‌های آقای خمینی را نخورید، این‌ها یک عده نهضتی‌ها و بچه‌ها هستند که اطراف ایشان را گرفته‌اند!» ر.ک: خاطرات آیت الله منتظری، ج۱، ص۲۶۰.
منابع
- باقری بیدهندی، ناصر، «نجوم امت (۲۱) آیت الله العظمی حاج سید محسن حکیم»، در مجله نور علم، دوره۲، ش۲، دی ۱۳۶۶ش.
- بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران، ۱۳۵۷ش.
- بَهادلی، علی احمد، الحوزة العلمیة فی النجف: معالمها و حرکتها الاصلاحیة، بیروت، ۱۴۱۳ق.
- بیاتی، حامد، المرجعیة الدینیة و دورها القیادی، لندن، ۲۰۰۰م.
- تبرّائیان، صفاءالدین، احیاگر حوزه نجف، تهران، ۱۳۸۷ش. مجمع جهانی تقریب اسلامی، ۱۳۹۰ش.
- تبرائیان، صفاءالدین، مرجع مجدد امام حکیم، تهران.
- تبرائیان، صفاءالدین، مرجع عصر آیت الله حكیم به روایت تصویر، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- «تلگراف آیت‌الله حکیم به آقای رئیس‌جمهور»، سایت مشرق نیوز، تاریخ انتشار: ۹ آبان ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۶ خرداد ۱۴۰۲ش.
- حسینی اشکوری، حدیث عشق: استاد حسینی اشکوری: عرض‌حال، جستارها و گفتارها، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۴ش.
- حکیم، محمدباقر، مرجعیة الامام الحکیم قدّس سرّه: نظرة تحلیلیة شاملة.
- دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، ۱۳۶۰ش.
- سراج، عدنان ابراهیم، الامام محسن الحکیم، بیروت، ۱۴۱۴ق.
- شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا، موسسه کتاب شناسی شیعه، ۱۳۹۴ش.
- «طباطبایی حکیم، سید محسن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ انتشار: ۱۰ تیر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۶ خرداد ۱۴۰۲ش.
- علوی، حسن، الشیعه و الحکومه القومیه فی العراق.
- فیاض حسینی، هاشم، الامام المجاهد السیدمحسن الحکیم، لندن، ۱۹۹۹م.
- قاسمی، فرج‌الله، ساختار سیاسی - اجتماعی شیعیان عراق، تهران، مشعر، ۱۳۹۳ش.
- علی‌صغیر، محمدحسین، اساطین المرجعیة العُلیا فی النجف الاشرف، بیروت، ۱۴۲۴ق.
- «کتاب «احیاگر حوزه نجف» در نجف اشرف رونمایی شد»، خبرگزاری ابنا، تاریخ انتشار: ۲۷ مرداد ۱۳۸۹ش.
- شریعتی فرانی، سعید، حکیم، سیدمحسن (فقیه مجاهد عراقی و مرجع تقلید شیعیان در قرن چهاردهم)، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، ۱۳۸۸ش.
پیوند به بیرون