بَینُ‌النَهرَین (به‌معنی میان‌رودان یا میانْ دو رود، به عربی: بلاد الرافدين) منطقه‌ای جغرافیایی-تاریخی میان دو رود فرات و دجله است که بیشتر محدودهٔ آن در کشور عراق امروزی قرار دارد.
این منطقه، مهد تمدن‌های کهن و بزرگ بوده است. همچنین، پیامبران بزرگی در این منطقه به دنیا آمده یا در آن زیسته‌اند.
جغرافیای میان‌رودان
_%D8%AF%D8%B1_%DA%A9%D8%A7%D8%B8%D9%85%DB%8C%D9%86.jpg)
.jpg)
از کوههای توروس واقع در ترکیه امروزی دو رود، سرچشمه می‌گیرد که پیشتر نام‌های دیگری داشته‌اند اما امروزه به دجله و فرات، مشهور هستند[۱] و در «القرنه» عراق به هم می‌رسند[۲]و از این پس «شط العرب» نامیده می‌شود.[۳]
شط العرب تا مرز ایران امتداد می‌یابد و از این نقطه مرز آبی ایران و عراق می‌شود تا آن که در خرمشهر، رود کارون و شط العرب به هم می‌رسند و اروند رود را تشکیل می‌دهند. اروندرود به راه خود ادامه می‌دهد و در جزیره آبادان ایران و فاو عراق، به خلیج فارس می‌ریزد.[۴]
برخلاف معنای «بین النهرین» یا میان‌رودان، این منطقه تنها به خاک میان دو رود اشاره ندارد بلکه به سرزمینی اطلاق می‌شود که این دو رود در آن جاری هستند و شاخه‌ها و نهرهای گوناگونی از آن انشعاب می‌یابد و در نهایت به خلیج فارس می‌رسد. از مشرق به فلات ایران، در مغرب به صحرای شام، در شمال فلات آناتولی و در جنوب به خلیج فارس، محدود است.[۵]
بخش شمالی این جلگه، «بین النهرین علیا» جزیره نامیده شده که خشک است[۶] و سرزمین قدیم آشور بوده است. جنوب آن «عراق» یا «سواد» نام گرفته که حاصلخیز است و سرزمین بابِل قدیم بوده است.[۷] این منطقه خود به دلیل عبور نهرهای گوناگون به جزائر کوچک تقسیم می‌شود. شهرت برخی ساکنان این منطقه، جزائری است.
خاستگاه تمدن‌های کهن
تمدن‌های کهن و بزرگی در این منطقه پدیدار شده و یکی پس از دیگری از میان رفته‌اند. این تمدن‌ها را اقوام گوناگون مهاجر و بومی ساخته‌اند و مرکزیت آن‌ها در دولت‌شهرها قرار داشته که گاهی قلمرو حاکمیتی آن، کل میان‌رودان از خلیج فارس تا مدیترانه را فرا می‌گرفته است. تا پیش از اسلام، دو امپراتوری ایران و روم بر میان‌رودان نظر داشته‌اند تا این که مسلمانان ابتدا بین‌النهرین و پس از آن ایران را تصرف کردند.
دولت‌شهرهای العبید، سومر، اروک، جمدت‌نصر، بابل، کیش، اور، لاگاش، آگاده، لارسا، آشور و کلده از مشهورترین شهرهای میان‌رودان هستند که در دو دوره پیش و پس از طوفان، مهد تمدن‌های گوناگون شده‌اند.
سومریان، آموری‌ها، اکدیان، هوریایی‌ها، گوتی‌ها، آشوری‌ها، هخامنشی‌ها، ایلامی‌ها، میتانی‌ها، حتی‌ها و هیتی‌ها، کلدانیان، سلوکیان، اشکانیان، و در نهایت مسلمانان و در دوره‌ای مغولان بر این منطقه حکم‌رانی کرده‌اند.
آتانا، گلگمیش، مس‌آنی‌پادا، اورنانشه، لوگال‌زاگی‌زی، سارگُن، حمورابی، بخت‌النصر، کوروش و اسکندر، از پادشاهان بزرگ و تأثیرگذار در تاریخ این جغرافیا هستند.[۸]
پیامبران میان‌رودان
با توجه به قدمت سکونت در میان‌رودان، پیامبران بزرگی در این منطقه به دنیا آمده یا در آن زیسته‌اند و به پیامبری مبعوث شده‌اند.
آدم
گفته شده که حضرت آدم در نجف امروزی مدفون است. زیارت‌نامه آدم در محل بالاسر مزار امام علی (ع) در کتب دعا ذکر شده است.[۹] همچنین در زیارت امیرالمؤمنین به این مسئله تصریح شده است: “وَ السَّلامُ عَلَیک وَ عَلَی ضَجِیعَیک آدَمَ وَ نُوحٍ”[۱۰]
ادریس
گفته شده حضرت ادریس در بابِل می‌زیسته[۱۱] و در کوفه امروزی مبعوث شده است. از امام صادق(ع) نقل شده که حضرت ادریس در مکان مسجد سهله، دوزندگی (خیاطی) می‌کرده است.[۱۲]
نوح
یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های دینی میان‌رودان، نوح نبی است. گفته شده وی در نجف امروزی دفن شده است. طبق روایتی، حضرت نوح(ع) کشتی خود را در کوفه ساخت[۱۳] و قوم نوح در کوفه بت‌هایی گذاشته بودند.[۱۴] زیارت‌نامه نوح در محل بالاسر مزار امام علی علیه‌السلام در کتب دعا ذکر شده است.[۱۵] همچنین در زیارت امیرالمؤمنین به این مسئله تصریح شده است.[۱۶]
طوفان نوح
مهم‌ترین حادثه طبیعی و دینی در میان‌رودان، طوفانی است که تمدن‌ها و سکونت‌های پیشین را از میان برده و تمدن جدیدی را در این منطقه آغاز کرده است.[۱۷] انسان‌ها و حیواناتی که در کشتی نوح، بوده‌اند آغازگر دوره جدید تمدنی در میان‌رودان بوده‌اند. حادثه طوفان در آثار تاریخی و نیز مطالعات باستان‌شناسی درج و تحقیق شده و از مسلمات تاریخی است.[۱۸]
هود
مقبره حضرت هود در وادی السلام در شهر نجف امروزی قرار دارد.[۱۹]
صالح
مقبره حضرت صالح در وادی السلام در شهر نجف امروزی قرار دارد.[۲۰]
ابراهیم
زادگاه ابراهیم پیامبر، بابِل (یا دیگر شهرهای بین‌النهرین) دانسته و گفته شده که در همین شهر، مبعوث گشته است.
یونس
در کتاب مقدس، حضرت یونس پیامبر نینوا بوده است[۲۱]. گفته شده وی در کوفه امروزی دفن شده است [۲۲] و قبری نیز در موصل به نام او شهرت دارد که به دست داعشی‌ها ویران شد.[۲۳]
ذوالکفل (حزقیل)
گفته شده حضرت حزقیل، میان کوفه و حِلّه امروزی دفن شده است.[۲۴]
عزیر
در اسناد تاریخی آمده است که قبر عزیر در روستایی میان بصره و واسط قرار دارد و مورد احترام یهودیان بوده است.[۲۵]
میان‌رودان پس از اسلام
خلیفه دوم، میان رودان را که در سیطره ایرانیان بود طی جنگ قادسیه، تصرف کرد[۲۶] و از آن پس عراق عرب نامیده شد در برابر عراق عجم (اراک). از این پس رفته رفته عراق در مرکز خلافت و جغرافیای اسلامی قرار گرفت و شهرهای کوفه[۲۷] و بغداد[۲۸]، پایتخت جهان اسلام در دوره اولیه و دوره عباسیان گردیدند. مغولان نیز بغداد را تصرف کردند و عثمانیان نیز مدت مدیدی بر میان‌رودان حاکم شدند[۲۹] تا آنکه در عصر جدید و پس از جنگ‌های جهانی، انگلیس‌ها بر عراق، تسلط یافتند و در نهایت کشور جمهوری عراق در این منطقه تاریخی، شکل گرفت.
تشیع و میان‌رودان
پس از آن که در دوران خلیفه دوم اسلامی، میان‌رودان تصرف شد و عراق عرب نام گرفت، در دوره امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه‌السلام، خلیفه چهارم اسلامی، کوفه در مرکز عراق، در سال ۳۶ق پایتخت جهان اسلام گردید.[۳۰]آن حضرت پس از شهادت، در نجف امروزی به خاک سپرده شد. به دلیل حضور امیرالمؤمنین و پیروان ایشان، کوفه یک شهر شیعی به شمار می‌رود.
بیشتر قبیله‌های عرب که در زمان گسترش قلمرو اسلام در کوفه ساکن شدند، اهل یمن بودند و بیشتر قبیله‌های یمنی به ویژه قبیله هَمدان، شیعه بوده‌اند.[۳۱] همچنین بر اساس منابع اسلامی، قبیله طی یکی از قوی‌ترین قبایل حامی حضرت علی(ع) در جنگ‌های جمل و صفین در ابتدای شکل‌گیری کوفه بوده است.[۳۲] همچنین خاندان اشعری از شیعیان حضرت علی(ع) که اصالت یمنی داشتند، از جمله قبایلی بودند که به کوفه مهاجرت کردند.[۳۳]
امام حسن(ع) نیز در شهر کوفه زیست و مدت کوتاهی خلافت اسلامی را به عهده داشت. امام حسین(ع) در واقعه عاشورا در عراق به شهادت رسید و شهر امروزی کربلا، مدفن این امام است.
بر اساس منابع تاریخی، امام صادق(ع) در سال‌های آغازین حکومت عباسی، به عراق احضار شده و مدتی در کوفه اقامت داشته و در این فرصت، به تدریس و تبیین معارف اسلامی و مقابله با عقاید غلات پرداخته است.[۳۴]
امام موسی کاظم(ع) و امام جواد(ع) در شهر کاظمین امروزی و امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) در سامرا دفن شدند.
شیعیان عراق، بیشتر در جنوب این کشور زندگی می‌کنند و در حکومت آن پس از سقوط صدام، نقش و جایگاه مهمی دارند. امروزه زیارت اربعین و زیارت عتبات، بار دیگر میان‌رودان را محل تلاقی فرهنگ‌ها و اقوام گوناگون کرده است.
حضور ائمه در بین النهرین
| امام | حضور در بین‌النهرین | وقایع در عراق |
|---|---|---|
| امام علی(ع) | کوفه (پس از پذیرش حکومت) | جنگ جمل جنگ صفین جنگ نهروان |
| امام حسن(ع) | کوفه (تا صلح با معاویه) | صلح با معاویه |
| امام حسین(ع) | کوفه (تا صلح امام حسن با معاویه) کربلا (در جریان واقعه عاشورا) |
واقعه کربلا |
| امام سجاد(ع) | کربلا(در جریان واقعه عاشورا) کوفه(در دوران اسارت) | واقعه کربلا قیام توابین قیام مختار |
| امام باقر(ع) | کربلا (در جریان واقعه عاشورا) | واقعه کربلا قیام توابین قیام مختار |
| امام صادق(ع) | کوفه | قیام زید بن علی |
| امام کاظم(ع) | بغداد (زندانی) | |
| امام رضا(ع) | ||
| امام جواد(ع) | بغداد(اواخر عمر به دستور معتصم) | |
| امام هادی(ع) | سامرا (به دستور متوکل در ۲۳۳ ق تا زمان شهادت در آنجا بود) | |
| امام عسکری(ع) | به همراه پدرش به سامرا آورده شد. | |
| امام زمان(عج) | امام مهدی(عج) در ۲۵۵ق در سامرا زاده شد. |
پانویس
- ↑ لسترنج،جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه عرفان محمود، چاپ سوم، فصل دوم، ص۲۷
- ↑ بهمنش، احمد، تاریخ ملل قدیم آسیای غربی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، ص۳
- ↑ اصفهانی، رحلة ابی‌طالب‌خان إلی العراق و اوروبا، ۲۰۰۷م، ص۲۸۳
- ↑ بهمنش، احمد، تاریخ ملل قدیم آسیای غربی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، ص۳
- ↑ بهمنش، احمد، تاریخ ملل قدیم آسیای غربی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، ص۵
- ↑ لسترنج،جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه عرفان محمود، چاپ سوم، فصل اول، ص۵
- ↑ لسترنج،جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه عرفان محمود، چاپ سوم، فصل دوم، ص۲۷
- ↑ بهمنش احمد، تاریخ ملل قدیم آسیای غربی،چاپ چهارم، ۱۳۶۹ش، ص۳۶۲تا ۳۶۵
- ↑ علوی، احمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، قم، ۱۳۸۹ ش، ص۱۰۴
- ↑ مفاتیح الجنان، زیارت امیرالمؤمنین علیه‌السلام
- ↑ طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۹۵.
- ↑ سفینة البحار، ج ۱۲،ص ۴۴۴.
- ↑ مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۳۶۱ش، ج۱، ص۱۸۱.
- ↑ مجلسی، حیاة القلوب، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ علوی، احمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، قم، ۱۳۸۹ ش، ص۱۰۴
- ↑ مفاتیح الجنان، زیارت امیرالمؤمنین علیه‌السلام
- ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن،۱۳۸۰ش، فصل هفتم، ص۱۴۵
- ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن،۱۳۸۰ش، فصل هفتم، ص۱۴۵
- ↑ علوی، احمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، قم، ۱۳۸۹ ش، ص۱۳۶
- ↑ علوی، احمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، قم، ۱۳۸۹ ش، ص۱۳۶
- ↑ عهد عتیق، کتاب یونس، باب اول
- ↑ مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۳۶۱ش، ج۱، ص۱۸۱.
- ↑ تخریب مزار حضرت یونس توسط داعش، خبرگزاری مشرق.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۴۰۳
- ↑ معجم البلدان، ج۵ ص۲۴۳
- ↑ محمودآبادی، «تاریخ‌نگاران و رویداد قادسیه»، ص۲۵.
- ↑ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۹۱ش، ص۱۵۹.
- ↑ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۹۱ش، ص۵۸.
- ↑ گلی زواره، جغرافیای جهان اسلام، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۳.
- ↑ یوسف خلیف، حیاة الشعر فی الکوفه، ص۵۴.
- ↑ فیاض، پیدایش و گسترش شیعه، ۱۳۸۲ش، ص۸۰.
- ↑ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۳۰.
- ↑ براقی، تاریخ کوفه، ۱۳۸۱ش، ص۲۶۱.
- ↑ ثقفی، الغارات، انجمن آثار ملی، ج۲، ص۸۵۰-۸۵۶.
منابع
نام كتاب:
- اصفهانی، ابو طالب بن محمد، رحلة ابی‌طالب‌خان الی العراق و اوروبا، بیروت، دار الوراق، ۲۰۰۷م.
- بهمنش احمد، تاریخ ملل قدیم آسیای غربی، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۹ش.
- جعفری، سید حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه محمد تقی آیت اللهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- دورانت، ویل، مشرق زمین گاهواره تمدن، (تاریخ تمدن ویل دورانت)، ترجمه احمد آرام، چاپ هفتم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۰ ش.
- فیاض، عبدالله فیاض، پیدایش و گسترش تشیع، مترجم جواد خاتمی، سبزوار، نشر ابن ایمن، ۱۳۸۲.
- علوی، احمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، نشر معروف، قم، ۱۳۸۹ش.
- گلی زواره، غلامرضا، جغرافیای جهان اسلام: آشنایی با کشورهای اسلامی و قلمرو اقلیتهای مسلمان، قم،انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه عرفان محمود، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم، ۱۳۶۷ش.
- محمودآبادی، اصغر، «تاریخ‌نگاران و رویداد قادسیه»، در مجله تاریخ اسلام، ش ۳۰۷، پاییز ۱۳۸۰ش.
- یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، برگزیده مشترک یاقوت حموی، ترجمه پروین گنابادی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۳ش.
پیوند به بیرون