عبدالله بن جعفر حمیری

عبداللّه بن جعفر حمیری
محدث شیعی در سده سوم و چهارم هجری
اطلاعات فردی
تولد	نامشخص
وفات	نامشخص
مذهب	شیعه
اطلاعات حدیثی
روایت از	ایوب بن نوح نخعی، هارون بن مسلم، احمد بن محمد بن خالد برقی، محمد بن حسین بن ابی الخطاب، محمد بن خالد طیالسی
راویان از او	فرزندش محمد بن عبدالله حمیری، ابن جنید اسکافی، محمد بن حسن بن ولید قمی، علی بن حسین بن بابویه، ابوغالب زُراری
تألیفات	قُربُ الاِسناد

عبداللّه بن جعفر حِمیری، محدث شیعی سده سوم و چهارم هجری، صاحب اثر مشهور قُربُ الاِسناد و زنده در دوران امامت امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) و همچنین در دوره غیبت صغری.وی از نخستین کسانی است که در حوزه علمیه کربلا به تربیت شاگرد همت گمارده است. بنا بر نقل شیخ طوسی، عبدالله بن جعفر حمیری دارای هفده کتاب بود که تنها یک اثر او به دست ما رسیده است.^[۱]

ولادت

از تاریخ دقیق ولادت و وفات عبدالله بن جعفر اطلاعی در دست نیست، اما بدون شک در دوران امامت امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) و در دوره غیبت صغری می‌زیسته است.

حمیری، از مشایخ و بزرگان قم بود، در سال‌های پایانی قرن سوم قمری به کوفه سفر کرد و محدّثان آن شهر از وی احادیث بسیاری شنید.^[۲]

فرزندان

حمیری علاوه بر فرزندش محمد، که فردی مشهور و صاحب تألیفات بوده، سه فرزند دیگر، به نام‌های احمد و جعفر و حسین، داشته است که همگی دارای مکاتباتی با امام زمان(عج) بوده‌اند.^[۳]

راوی حدیث

حمیری نقش مهمی در روایت مکتوبات حدیثی محدثان قم داشته است.^[۴] همچنین نام وی در سلسله اسناد روایی بسیاری از آثار محدّثان شیعی کوفه و مناطق دیگر دیده می‌شود.^[۵]

برخی از کسانی که حمیری از آنها روایت کرده عبارت‌اند از:

مهم‌ترین راویان حدیث از حمیری نیز عبارت‌اند از:

فرزندش محمد بن عبدالله حمیری^[۱۰]
احمد بن محمد بن یحیی عطار قمی^[۱۱]
ابن همام اسکافی^[۱۲]
محمد بن حسن بن ولید قمی^[۱۳]
علی بن حسین بن بابویه^[۱۴]
ابوغالب زُراری^[۱۵]
محمد بن موسی بن متوکل^[۱۶]

البته شیخ طوسی در رجال طوسی^[۱۷] در میان اصحاب امام رضا (ع) از فردی به نام ابوالعباس حمیری یاد کرده که خویی^[۱۸] ـ با ارائه دلایلی، از جمله تاریخ سفر حمیری به کوفه، که نجاشی آن را گزارش کرده ـ وی را غیر از عبداللّه بن جعفر حمیری دانسته است.^[۱۹]

آثار

حمیری آثار متعددی تألیف کرده که اغلب شامل موضوعات مورد علاقه محدّثان آن دوره است. از جمله موضوعاتی که محدّثان شیعه آن دوره آثار متعددی درباره آن تدوین کرده‌اند، پاسخ‌های ائمه به پرسش‌های اصحاب درباره مسائل فقهی و کلامی است که موارد فراوانی از آنها در کتب اربعه نقل شده است.^[۲۰]

مکاتبات فقهی ـ کلامی

عبدالله بن جعفر حمیری برخی مکاتبات فقهی ـ کلامی بین امامان شیعه و اصحاب را گردآورده و آثاری با این موضوع تألیف کرده است.

وی در کتاب مسائل الرجال و مکاتباتهم اباالحسن الثالث،^[۲۱] نامه نگاری‌هایی بین برخی اصحاب امام هادی(ع) با ایشان را، که غالبا مشتمل بر مسائل فقهی است، گرد آورده است.

نام برخی از این افراد در منابع حدیثی دیگر آمده است که عبارت‌اند از:

حسن بن مالک^[۲۲]
محمد بن جزک^[۲۳]
حسین بن علی بن کیسان صنعانی^[۲۴]
ایوب بن نوح^[۲۵]
محمدبن سرو^[۲۶]
علی بن ریان بن صلت^[۲۷]

مسائلُ لأبی محمد الحسن

حمیری همچنین کتابی با عنوان مسائلُ أبی محمدالحسن علی ید محمد بن عثمان العَمری تألیف کرده که نقل قولهایی از آن در آثار گوناگون امامیه باقی مانده است.^[۲۸]

براساس این نقل قولها، به نظر می‌رسد که بخش اعظم این کتاب، پرسش‌های فقهی از امام عسکری(ع) بوده که حمیری آنها را از طریق محمد بن عثمان عَمْری دومین نایب خاص، به امام می‌رسانده و پاسخ‌هایی نیز از طریق عمری می‌گرفته است.^[۲۹]

الدلائل

عبدالله بن جعفر حمیری آثاری نیز در موضوع امامت تألیف کرده است. وی کتاب مهمی با نام الدلائل داشته است^[۳۰] که تا قرن هفتم موجود بوده و بهاءالدین اربلی^[۳۱] و ابن طاووس^[۳۲] بخش‌هایی از آن را نقل کرده‌اند. ابن طاووس نسخه‌ای از این کتاب را، به خط احمد بن حسین ابن غضائری، در اختیار داشته است.^[۳۳]

کتاب الغیبه

از جمله آثار حمیری درباره غیبت، کتاب الغیبة است. همچنین وی تألیف دیگری در این زمینه داشته که نجاشی^[۳۴] هم از آن با نام الغیبة و الحیرة یاد کرده و احتمالا همان است که طوسی، به نقل از ابوجعفر محمدبن جعفر ابن بُطّه قمی، نام آن را الفترةُ والحیرة ذکر کرده است.^[۳۵]

ابن ابی زینب،^[۳۶] ابن بابویه^[۳۷] و شیخ طوسی در کتاب الغیبة^[۳۸] روایات فراوانی درباره غیبت از حمیری نقل کرده‌اند که برگرفته از آثار وی در این باب است.

شیخ صدوق در کتاب التوحید^[۳۹] روایاتی به نقل از مشایخ خود از حمیری آورده که احتمالا از کتاب العظمة و التوحید یا کتاب التوحید و البداء و الارادة و الاستطاعة و المعرفة^[۴۰] است که شیخ طوسی^[۴۱] از کتاب اخیر با عنوان التوحید و الاستطاعة و الافاعیل و البداء یاد کرده است.

قرب الاسناد

تنها کتاب موجود از حمیری، قُرب الاِسناد است. نجاشی^[۴۲] از سه کتاب حمیری با نام‌های قرب الاسناد الی الرضا ، قرب الاسناد الی ابی جعفر بن الرضا، و قرب الاسناد الی صاحب الامر یاد کرده، اما شیخ طوسی^[۴۳] فقط از قرب الاسناد نام برده است.

قرب الاسناد به آثاری اطلاق می‌شود که در آن، محدّث، احادیث را با کوتاه‌ترین طریق تا معصوم روایت کند. حمیری در تألیف این کتاب از متون کهن‌تر نیز بهره برده^[۴۴] که از مهم‌ترین آنها، کتاب المسائل علی بن جعفر عُریضی است که حمیری بخش اعظم آن را در کتاب خود آورده است.^[۴۵]

ابن ادریس حلی^[۴۶] روایاتی از قرب الاسناد حمیری نقل کرده، ولی به اشتباه این کتاب را به فرزند وی، محمد نسبت داده است. منشأ این خطا ظاهرا آن است که سلسله سند آغازین کتاب به فرزند حمیری منتهی می‌شود.^[۴۷]

شاهد مهم بر صحت انتساب قرب الاسناد به عبدالله بن جعفر حمیری آن است که ابن‌ادریس حلی،^[۴۸] در نقل قول از این کتاب، حدیثی را بدون واسطه از محمد بن حسین بن ابی الخطاب (متوفی ۲۶۲ق) آورده که طبقه حدیثی آن تنها با طبقه مشایخ عبداللّه بن جعفر تطابق دارد.

پانویس

↑ سید کباری، حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان، ص۲۵۶
↑ نجاشی، رجال نجاشی،چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق،ص۲۱۹.
↑ نجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق، ص۳۵۴ ـ ۳۵۵.
↑ طوسی، رجال،چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۵ق، ص۴۲۴.
↑ نجاشی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق،ص۳۸، ۵۹، ۱۶۸، ۳۰۲، ۴۳۰.
↑ نجاشی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق،ص۵۵، ۱۳۷.
↑ حمیری،قرب الاسناد، قم، ۱۴۱۳ق، ص۳۷۹.
↑ نجاشی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق،ص۱۶۸.
↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۲۶۳.
↑ طوسی، الامالی، قم، ۱۴۱۴ق،ص۹، ۲۲، ۲۰۳.
↑ طوسی، الامالی، قم، ۱۴۱۴ق،ص۱۳، ۳۸، ۲۰۱.
↑ طوسی، الامالی، قم، ۱۴۱۴ق،ص۸۶، ۲۳۸، ۶۹۷.
↑ نجاشی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق،ص۱۷۶، ۲۷۴.
↑ نجاشی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق،ص۴۳۰.
↑ طوسی، الامالی، قم، ۱۴۱۴ق،ص۱۸۹.
↑ طوسی، رجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۵ق، ص۴۳۷.
↑ طوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۵ق، ص ۳۷۰.
↑ خویی، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، قم، مرکز نشر آثار الشیعة، ۱۴۱۰ق، ج ۱۰، ص۱۴۱.
↑ کلینی، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۳ش، ج ۵، ص۴۴۷ ؛ طوسی، تهذیب، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق، ج ۳، ص۲۳۱.
↑ کلینی، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۳ش،ج ۱، ص۸۷، ۱۰۰ و ج ۲، ص۲۷، ۳۹۹ ؛ شیخ صدوق، من لایحضر،چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۱۴ق، ج ۱، ص۲۶۲، ۵۴۴ ؛ طوسی، تهذیب، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق،ج ۱، ص۵۵، ۶۴،۱۵۰.
↑ نجاشی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق، ص۲۲۰
↑ شیخ صدوق، من لایحضر، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۱۴ق،ج۳، ص۴۳۴ و ج ۴، ص۲۳۲؛ طوسی، تهذیب، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق،ج۹، ص۱۸۹ ؛ طوسی، الاستبصار،چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۱۲۴.
↑ شیخ صدوق، من لایحضر،چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۴۴۰ـ۴۴۱؛ طوسی، تهذیب،چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق، ج ۳، ص۲۱۶ و ج ۷، ص۳۶۳، ۴۲۸.
↑ طوسی، تهذیب، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق،ج۲، ص۳۰۸؛ طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق، ج ۱، ص۳۴۳.
↑ طوسی، تهذیب،چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۹۱ و ج ۵، ص۲۷۳.
↑ طوسی، تهذیب،چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق، ج۵، ص۱۷۱؛ طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق،ج۲، ص۲۴۷.
↑ طوسی، تهذیب، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق،ج۵، ص۲۰۹؛ طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۲۶۷.
↑ کلینی، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۳ش،ج ۵، ص۴۴۷ و ج ۷، ص۱۱۴.
↑ شیخ صدوق، من لایحضر،چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۱۴ق، ج ۳، ص۴۳۵.
↑ نجاشی، ص۲۱۹ ؛ طوسی، فهرست، ص۲۹۴
↑ اربلی،کشف الغمة فی معرفة الائمة علیهم السلام، چاپ علی فاضلی، قم، ۱۴۲۶ق، ج ۳، ص۶۶، ۱۲۰، ۲۱۰، ۴۰۴.
↑ ابن طاووس،فتح الابواب،چاپ حامد خفاف، قم، ۱۴۰۹ق، ص۲۴۳ ؛ شیخ صدوق،کمال الدین، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۳ش، ص۲، ۹۷، ۱۱۹.
↑ شیخ صدوق، کمال الدین، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۳ش، ص۹۷، ۲۲۹.
↑ نجاشی، ص۲۱۹
↑ طوسی، فهرست، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۲۰ق،ص۲۹۴.
↑ ابن ابی زینب، کتاب الغیبة، چاپ علی اکبر غفاری، تهران،ص ۶۷، ۱۵۲، ۱۵۵، ۱۵۹.
↑ شیخ صدوق،کمال الدین، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص۱۲۷، ۱۵۲، ۲۱۱، ۲۲۸
↑ طوسی، الغیبة،چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم، ۱۴۱۱ق، ص ۳۵۲، ۳۵۴، ۳۶۱ ـ ۳۶۲، ۴۳۹.
↑ صدوق، التوحید،چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم، ۱۳۸۷ش، ص ۷۶، ۸۰، ۱۰۳.
↑ نجاشی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق،ص۲۱۹ ـ ۲۲۰
↑ طوسی، فهرست،چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۲۰ق، ص۲۹۴.
↑ نجاشی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق، ص ۲۲۰.
↑ طوسی، فهرست، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۲۰ق، ص۲۹۴.
↑ رحمتی،نکاتی درباره کتاب قرب الاسناد حمیری، کتاب ماه دین، سال ۷، ش ۴ و ۵، ۱۳۸۲ش، ص۲۷ ـ ۲۸.
↑ رحمتی، نکاتی درباره کتاب قرب الاسناد حمیری، کتاب ماه دین، سال ۷، ش ۴ و ۵، ۱۳۸۲ش، ص۲۷.
↑ ابن ادریس،موسوعة ابن ادریس الحلی، چاپ محمدمهدی موسوی خرسان، قم، ۱۳۸۷ش، ج ۱۴، ص۲۲۳ ـ ۲۳۰
↑ حمیری، قرب الاسناد، قم، ۱۴۱۳ق،ص۱.
↑ ابن ادریس، موسوعة ابن ادریس الحلی، چاپ محمدمهدی موسوی خرسان، قم، ۱۳۸۷ش، ج ۱۴، ص۲۲۳

منابع

ابن ابی زینب، کتاب الغیبة، چاپ علی اکبر غفاری، تهران.
ابن ادریس حلّی، موسوعة ابن ادریس الحلی، چاپ محمدمهدی موسوی خرسان، قم، ۱۳۸۷ش.
ابن طاووس، فتح الابواب بین ذوی الالباب و بین رب الارباب فی الاستخارات، چاپ حامد خفاف، قم، ۱۴۰۹ق.
ابن طاووس، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، نجف، ۱۳۶۸ق.
اربلی، بهاءالدین، کشف الغمة فی معرفة الائمة علیهم السلام، چاپ علی فاضلی، قم، ۱۴۲۶ق.
حِمیری، عبدالله، قرب الاسناد، قم، ۱۴۱۳ق.
خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، قم، مرکز نشر آثار الشیعة، ۱۴۱۰ق.
رحمتی، محمدکاظم، نکاتی درباره کتاب قرب الاسناد حمیری، کتاب ماه دین، سال ۷، ش ۴ و ۵، ۱۳۸۲ش.
شیخ صدوق، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم، ۱۳۸۷ش.
شیخ صدوق، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۱۴ق.
شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۳ش.
طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.
طوسی، الامالی، قم، ۱۴۱۴ق.
طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.
طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۵ق.
طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم واسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۲۰ق.
طوسی، کتاب الغیبة، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم، ۱۴۱۱ق.
کلینی، محمد، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۳ش.
نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.

پیوند به بیرون

[1] سید کباری، حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان، ص۲۵۶

[2] نجاشی، رجال نجاشی،چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق،ص۲۱۹.

[3] نجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق، ص۳۵۴ ـ ۳۵۵.

[4] طوسی، رجال،چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۵ق، ص۴۲۴.

[5] نجاشی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق،ص۳۸، ۵۹، ۱۶۸، ۳۰۲، ۴۳۰.

[6] نجاشی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق،ص۵۵، ۱۳۷.

[7] حمیری،قرب الاسناد، قم، ۱۴۱۳ق، ص۳۷۹.

[8] نجاشی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق،ص۱۶۸.

[9] خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۲۶۳.

[10] طوسی، الامالی، قم، ۱۴۱۴ق،ص۹، ۲۲، ۲۰۳.

[11] طوسی، الامالی، قم، ۱۴۱۴ق،ص۱۳، ۳۸، ۲۰۱.

[12] طوسی، الامالی، قم، ۱۴۱۴ق،ص۸۶، ۲۳۸، ۶۹۷.

[13] نجاشی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق،ص۱۷۶، ۲۷۴.

[14] نجاشی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق،ص۴۳۰.

[15] طوسی، الامالی، قم، ۱۴۱۴ق،ص۱۸۹.

[16] طوسی، رجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۵ق، ص۴۳۷.

[17] طوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۵ق، ص ۳۷۰.

[18] خویی، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، قم، مرکز نشر آثار الشیعة، ۱۴۱۰ق، ج ۱۰، ص۱۴۱.

[19] کلینی، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۳ش، ج ۵، ص۴۴۷ ؛ طوسی، تهذیب، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق، ج ۳، ص۲۳۱.

[20] کلینی، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۳ش،ج ۱، ص۸۷، ۱۰۰ و ج ۲، ص۲۷، ۳۹۹ ؛ شیخ صدوق، من لایحضر،چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۱۴ق، ج ۱، ص۲۶۲، ۵۴۴ ؛ طوسی، تهذیب، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق،ج ۱، ص۵۵، ۶۴،۱۵۰.

[21] نجاشی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق، ص۲۲۰

[22] شیخ صدوق، من لایحضر، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۱۴ق،ج۳، ص۴۳۴ و ج ۴، ص۲۳۲؛ طوسی، تهذیب، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق،ج۹، ص۱۸۹ ؛ طوسی، الاستبصار،چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۱۲۴.

[23] شیخ صدوق، من لایحضر،چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۴۴۰ـ۴۴۱؛ طوسی، تهذیب،چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق، ج ۳، ص۲۱۶ و ج ۷، ص۳۶۳، ۴۲۸.

[24] طوسی، تهذیب، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق،ج۲، ص۳۰۸؛ طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق، ج ۱، ص۳۴۳.

[25] طوسی، تهذیب،چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۹۱ و ج ۵، ص۲۷۳.

[26] طوسی، تهذیب،چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق، ج۵، ص۱۷۱؛ طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق،ج۲، ص۲۴۷.

[27] طوسی، تهذیب، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق،ج۵، ص۲۰۹؛ طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۲۶۷.

[28] کلینی، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۳ش،ج ۵، ص۴۴۷ و ج ۷، ص۱۱۴.

[29] شیخ صدوق، من لایحضر،چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۱۴ق، ج ۳، ص۴۳۵.

[30] نجاشی، ص۲۱۹ ؛ طوسی، فهرست، ص۲۹۴

[31] اربلی،کشف الغمة فی معرفة الائمة علیهم السلام، چاپ علی فاضلی، قم، ۱۴۲۶ق، ج ۳، ص۶۶، ۱۲۰، ۲۱۰، ۴۰۴.

[32] ابن طاووس،فتح الابواب،چاپ حامد خفاف، قم، ۱۴۰۹ق، ص۲۴۳ ؛ شیخ صدوق،کمال الدین، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۳ش، ص۲، ۹۷، ۱۱۹.

[33] شیخ صدوق، کمال الدین، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۳ش، ص۹۷، ۲۲۹.

[34] نجاشی، ص۲۱۹

[35] طوسی، فهرست، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۲۰ق،ص۲۹۴.

[36] ابن ابی زینب، کتاب الغیبة، چاپ علی اکبر غفاری، تهران،ص ۶۷، ۱۵۲، ۱۵۵، ۱۵۹.

[37] شیخ صدوق،کمال الدین، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص۱۲۷، ۱۵۲، ۲۱۱، ۲۲۸

[38] طوسی، الغیبة،چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم، ۱۴۱۱ق، ص ۳۵۲، ۳۵۴، ۳۶۱ ـ ۳۶۲، ۴۳۹.

[39] صدوق، التوحید،چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم، ۱۳۸۷ش، ص ۷۶، ۸۰، ۱۰۳.

[40] نجاشی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق،ص۲۱۹ ـ ۲۲۰

[41] طوسی، فهرست،چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۲۰ق، ص۲۹۴.

[42] نجاشی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق، ص ۲۲۰.

[43] طوسی، فهرست، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۲۰ق، ص۲۹۴.

[44] رحمتی،نکاتی درباره کتاب قرب الاسناد حمیری، کتاب ماه دین، سال ۷، ش ۴ و ۵، ۱۳۸۲ش، ص۲۷ ـ ۲۸.

[45] رحمتی، نکاتی درباره کتاب قرب الاسناد حمیری، کتاب ماه دین، سال ۷، ش ۴ و ۵، ۱۳۸۲ش، ص۲۷.

[46] ابن ادریس،موسوعة ابن ادریس الحلی، چاپ محمدمهدی موسوی خرسان، قم، ۱۳۸۷ش، ج ۱۴، ص۲۲۳ ـ ۲۳۰

[47] حمیری، قرب الاسناد، قم، ۱۴۱۳ق،ص۱.

[48] ابن ادریس، موسوعة ابن ادریس الحلی، چاپ محمدمهدی موسوی خرسان، قم، ۱۳۸۷ش، ج ۱۴، ص۲۲۳

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۴۶]

[۴۷]

[۴۸]

ن ب و حدیث‌شناسان شیعه
قرن اول	سلیم بن قیس هلالی
قرن دوم	مفضل بن عمر
قرن سوم	علی بن ابراهیم قمی • محمد بن حسن صفار قمی • احمد بن محمد بن خالد برقی • عبدالله بن جعفر حمیری
قرن چهارم	سید رضی • شیخ صدوق • فرات بن ابراهیم کوفی • محمد بن مسعود عیاشی • ابن‌قولویه قمی • محمد بن احمد بن على قمی • ابن همام اسکافی • ابن شعبه حرانی • شیخ مفید • محمد بن ابراهیم نعمانی
قرن پنجم	حسین بن عبیدالله غضائری • شیخ طوسی
قرن ششم	قطب‌الدین راوندی
قرن هفتم	محمد بن جعفر مشهدی
قرن هشتم	حسن بن محمد دیلمی
قرن نهم	ابن ابی‌جمهور احسایی • احمد بن فهد حلی • ابراهیم بن علی عاملی کفعمی
قرن دهم	محمدمحسن فیض کاشانی • محمدتقی مجلسی
قرن یازدهم	محمدباقر مجلسی
قرن دوازدهم	میرزا محمد قمی مشهدی
قرن سیزدهم	سید حسین طباطبایی بروجردی
قرن چهاردهم	عزیزالله عطاردی
مهم‌ترین کتاب‌های حدیثی فریقین • کتاب های حدیثی شیعه

ن ب و فقیهان شیعه (قرن ۳ قمری)
متوفای قبل از غیبت صغری	یونس بن عبدالرحمن (۲۰۸ق) • حماد بن عیسی جهنی (۲۰۹ق) • صفوان بن یحیی (۲۱۰ق) • علی بن اسماعیل میثمی (۲۱۵ق) • محمد بن ابی‌عمیر (۲۱۷ق‌) • حسن بن سعید اهوازی (۲۲۰ق) • احمد بن ابی نصر بزنطی (۲۲۱ق‌) • حسن بن محبوب (۲۲۴ق) • حسن بن علی بن فضال (۲۲۴ق) • عبدالعظیم حسنی (۲۵۲ق) • حسین بن سعید اهوازی (۲۵۴ق) • علی بن مهزیار اهوازی (۲۵۴ق) • محمد بن عیسی یقطینی (۲۵۴ق) • فضل بن شاذان نیشابوری (۲۶۰ق) • فضالة بن ایوب • ابراهیم بن هاشم قمی • احمد بن ادریس اشعری قمی • ایوب بن نوح بن دراج
متوفای در عصر غیبت صغری	ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی (۲۸۳ق) • محمد بن حسن صفار قمی (۲۹۰ق) • سعد بن عبدالله اشعری قمی (۳۰۰ق) • محمد بن قولویه (۳۰۱ق) • حسن اطروش (۳۰۴ق) • احمد بن محمد بن عیسی اشعری • عبدالله بن جعفر حمیری • حسین بن عبیدالله بن غضائری • علی بن ابراهیم قمی • محمد بن یحیی العطار
مراجع تقلید شیعه / رجالیان شیعه / متکلمان شیعه / مفسران شیعه / فقیهان شیعه