حوزه علمیه

حوزه علمیه، نهاد مذهبی-آموزشی شیعیان برای آموزش و تربیت طلاب علوم دینی است. این مراکز از دوره بعد از امامان شیعه و در طول زمان ایجاد و گسترش یافته است. قم، بغداد، نجف، حله، اصفهان از مهم‌ترین حوزه‌های علمیه شیعیان بوده است. حوزه‌های علمیه زیر نظر مراجع تقلید اداره می‌شود. علوم حوزوی در راستای فهم و استنباط آموزه‌های دینی از قرآن و حدیث طراحی شده است. فقه و اصول اصلی‌ترین دروس حوزوی است. هزینه‌های حوزه‌ها از طریق خمس و موقوفات تامین می‌شود. برخی از کسانی که در حوزه درس می‌خوانند لباس روحانیت به تن می‌کنند. کلاس‌های دروس حوزه علمیه در مدارس، مَدْرس‌ها، مساجد، مراقد مقدسه و در خانه‌های روحانیان و اساتید تشکیل می‌شود. در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی ایران مدیریت حوزه‌های ایران متمرکز شد، حوزه‌های خواهران در سراسر کشور تاسیس شد، مراکز تخصصی حوزوی شکل گرفت.

حوزه علمیه

اطلاعات کلی
رویکرد	نهاد مذهبی-آموزشی
نوع فعالیت	آموزش و تربیت طلاب علوم دینی
اهداف	ترویج مذهب شیعه
فعالیت‌ها	آموزش فقه و اصول
سایر
منابع مالی	وجوهات شرعی و موقوفات
وبگاه

تعریف

مراکز آموزشی علوم دینی در میان شیعیان حوزه علمیه نامیده می‌شود، این مراکز دارای کارکردهای آموزشی و تربیتی است که از قرون اول اسلامی ایجاد شده است. در مکان‌هایی مانند مدرسه و مسجد دروس مربوط به اسلام تدریس می‌شود، به کسانی که در این مراکز درس می‌خوانند طلبه می‌گویند و برخی از طلاب بعد از طی مراحل تحصیلی لباس روحانیت بر تن می‌کنند. تربیت اخلاقی در کنار امور آموزشی، بخش مهمی از هویت طلبگی را تشکیل می‌دهد. فقه و اصول مهم‌ترین محور دروس حوزوی است. حوزه‌های علمیه زیر نظر مراجع تقلید اداره می‌شود. وجوهات شرعی و موقوفات از منابع مالی این مراکز است.

برخی با استناد به آیه۳۹ سوره احزاب، این آیه را مبنای تشکیل حوزه‌های علمیه می‌دانند: «الَّذِینَ یبَلِّغُونَ رِ‌سَالَاتِ اللهِ وَیخْشَوْنَهُ وَلَا یخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا الله. ترجمه: کسانی که پیام‌های خدا را ابلاغ می‌کنند و از او می‌ترسند و از هیچ کس جز خدا بیم ندارند». برخی از علما تفقه در دین به معنای فهم عمیق دین را برگرفته از آیه نفر می‌دانند.

به کسانی که در حوزه تحصیل و تدریس می‌کنند، به نسبت درجه و مقام علمی آنها، القابی مانند: شیخ، آخوند، ثقةالاسلام، حجت‌الاسلام، حجت‌الاسلام والمسلمین، آیت‌الله، آیت‌الله‌العظمی گفته می‌شود.

تاریخچه

مرکزیت حوزه‌های علمیه

حوزه علمیه   دورهٔ مرجعیت
حوزه علمیه قم	قرن سوم و چهارم
حوزه علمیه بغداد	قرن چهارم و پنجم
حوزه علمیه نجف	قرن پنجم و ششم
حوزه علمیه حله	قرن هفتم تا نهم
حوزه علمیه نجف	قرن دهم
حوزه علمیه اصفهان	قرن یازدهم و دوازدهم
حوزه علمیه نجف	سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم
حوزه علمیه قم	چهاردهم و پانزدهم
حوزه‌های علمیه ایران • حوزه‌های علمیه عراق • حوزه‌های علمیه لبنان

نخستین حوزه‌هایی که در اسلام شکل گرفت حوزه مکه و مدینه بود. حوزه مدینه پس از رسول اکرم(ص)، مرکزیت علمی خود را حفظ کرد و در عصر امام باقر(ع) و امام صادق(ع) رونق جدی یافت. کوفه نیز از شهرهایی بود که در صدر اسلام در آن مساجد نقش مدرسه را داشتند، البته در کنار مساجد در منازل نیز درس برپا بوده است. و به تدریج مدارس و دارالعلم‌ها بنیاد گردید.

• حوزه علمیه قم: بر اساس گزارش‌های تاریخی با مهاجرت اشعریان شیعی در سده دوم هجری قمری، شهر قم به یکی از شهرهای شیعه نشین تبدیل شد و جلسات بحث و درس با حضور برخی از محدثان علاقمند به ائمه ایجاد شد. این جلسات در فاصله سده اول تا چهارم رونق داشت. مکتب قم در آن دوره گرایش حدیثی داشت و محدثانی از جمله زکریا بن آدم، اسحاق بن عبدالله اشعری، سهل بن یسع اشعری را تربیت کرد. کتاب من لا یحضره الفقیه نیز از آثار مربوط به این دوره است؛ اما تسلط نگرش‌های عقلی شیخ مفید و دیگر متکلمان شیعی عراق حوزه قم را تضعیف کرد.

• حوزه علمیه مشهد:

شکل‌گیری اولیه حوزه علمیه خراسان را به تاریخ حضور امام رضا(ع) در طوس و نیز پس از شهادت ایشان مرتبط دانسته‌اند.این دوره از قرن سوم تا نهم هجری را شامل می‌گردد که در آن بزرگانی چون شیخ طوسی( د. ۴۶۰ق.) و شیخ طبرسی متوفی ۵۸۴ ق. می‌زیسته‌اند. با وجود حملات تیموریان و مغولان و حملات نظامی و فرهنگی تفسیر مجمع البیان طبرسی در این دوره از حوزه علمیه مشهد نگارش یافته است. برخی از مدارس مشهور این دوره عبارتند از: مدرسه بالاسر، مدرسه پریزاد و مدرسه دو در. قرن دهم قمری تا سیزدهم را دوران بالندگی حوزه مشهد برشمرده‌اند؛ محمدباقر سبزواری(درگشت: ۱۰۹۰ق.) و شیخ حر عاملی(درگذشت: ۱۱۰۴ق.) نویسنده کتاب وسائل الشیعه از افرادی هستند که در رونق بخشیدن به حوزه مشهد در قرن یازدهم هجری قمری موثر بوده‌اند. در قرن ۱۲و۱۳ حوزه مشهد رونق خود را از دست داد و با حضور سید حسین قمی و میرزا محمد کفایی خراسانی(درگذشت: ۱۳۵۶ق-۱۳۱۶ش)حوزه مشهد مجددا اندکی رونق یافت وبا تبعید این دو دچار رکود شد و با حضور سید محمدهادی میلانی در ۱۳۷۳هجری قمری حوزه مشهد رونق خویش را بازیافت.

• حوزه علمیه بغداد: حضور برخی از امامان شیعه و فعالیت نواب اربعه امام دوازدهم(عج) در بغداد عامل اصلی تشکیل کانون‌های مباحث علمی از اواخر قرن دوم بوده است بعدها با ظهور عالمان تأثیرگذاری مانند ابن‌جنید، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی حوزه علمیه بغداد به اوج شکوفایی رسید. با توجه با مساله امامت و آغاز دوره غیبت و حضور اشاعره و معتزله، مباحث کلامی در این دوره رونق ویژه‌ای دارد. تصحیح الاعتقاد،

تنزیه الانبیاء از آثار این دوره است باورود طغرل سلجوقی به بغداد در ۴۴۷ق، این مرکز از رونق افتاد.

• حوزه علمیه نجف: برخی معتقدند پیش از آمدن شیخ طوسی، در نجف حلقه‌های بحث و درس در جوار مرقد امیرمؤمنان علیه‌السلام برقرار و حوزه علمیه شکل گرفته بوده است. اما اندکی پس از ورود طغرل سلجوقی به بغداد، در میانه‌های قرن پنجم هجری قمری، شیخ طوسی به نجف هجرت کرد و با فعالیت علمی او حوزه نجف پاگرفت و مرکزیت علمی و فکری تشیع پیدا کرد دو کتاب التهذیب و الاستبصار از آثار این دوره است شیخ طوسی شاگردان را به فقه استدلالی و اجتهادی تشویق کرد با درگذشت شیخ طوسی حوزه نجف رو به افول رفت.

• حوزه علمیه حله: این حوزه از قرن ششم هجری قمری بنا نهاده شد و از اواسط قرن ششم تا قرن هشتم از حوزه‌های علمیه معتبر شیعه بود. ابن‌ادریس، ابن نما، محقق حلی، علامه حلی، فخرالمحققین از علمای حوزه حله بودند. احیای روح تحقیق و انتقاد توسط ابن‌ادریس، دسته‌بندی احادیث به اعتبار سند توسط سید بن طاووس و سپس علامه حلی، ارائه سبک نوین در تدوین و تدریس فقه و نوگرایی در باب‌بندی موضوعات آن توسط محقق حلی از ویژگی‌ها و دستاوردهای این حوزه در آن عصر بوده است. حوزه علمیه حله به علت درگیری‌های مکرری که در دوره ملوک الطوایفی پس از سقوط ایلخانان بر سر تصرف حله روی داد، رفته رفته رونق خود را از دست داد.

• حوزه علمیه اصفهان: در قرن نهم و دوره صفویه بجهت فشار‌هایی که بر شیعیان در قلمرو عثمانی وارد شده بود، برخی از عالمان شیعی جبل عامل به ایران مهاجرت کردند و حوزه اصفهان در این دوره تأسیس شد. محمدتقی مجلسی، شیخ بهایی، میرداماد، میرفندرسکی، ملاصدرا، محقق کرکی از علمای این دوره هستند دو گرایش فلسفی و حدیثی در این حوزه قوت بیشتری داشتند. این حوزه از همان زمان تاکنون حیات خود را ادامه داده است اگر چه از قوت آن کاسته شد.

• حوزه علمیه قم در دوره معاصر: آیت الله حائری در سال (۱۳۰۱ش) در قم مستقر شد و حوزه علمیه قم در دوره جدید را بنا نهاد. حائری در مدت اقامت حدود پانزده ساله خود و با وجود فشار حکومت بر روحانیت، شمار طلاب حوزه قم را به هفتصد تن و بنابر نقلی دیگر به نهصد تن رساند. در اوایل دهه بیست شمسی با مستقر شدن آیت‌الله بروجردی در قم، حوزه قم دوره‌ای طلایی را تجربه کرد. با وقوع انقلاب در ایران، تحولاتی ساختاری و کیفی و کَمّی در وضعیت طلاب و روحانیت ایجاد شد.

نظام آموزشی

نظام تعلیمی حوزه، همواره متن محور بوده و در یک رابطه استاد-شاگردی تعریف می‌شد. اولین گام برای طلبه، کسب توانایی فهم درست متن است. با محوریت متون معین طراحی شده و تألیف شروح متعدد بر کتابهای درسی، حاکی از اهتمام حوزه‌ها به متون درسی است. این متون تألیف استادان برجسته حوزه‌ها بوده و غالباً پیچیدگی‌ها و دشواری‌هایی داشته که استادان در هنگام درس تبیین می‌کرده‌اند؛ به گونه‌ای که ورزیدگی استاد را با همین شرح و رفع ابهامات و دشواری‌ها می‌سنجیده‌اند، همچنانکه برای سنجش رتبه علمی طلبه نیز توانایی او را در توضیح این متون ملاک قرار می‌داده‌اند. در نظام آموزشی حوزه سنت مباحثه دروس همواره از شیوه‌های یادگیری بوده است که شاگردان در قالب گروه‌های چند نفری دروسی را که از استاد یاد گرفته بودند برای هم توضیح می‌دادند.

منابع و علوم حوزوی: قرآن و احادیث دو منبع اصلی در علوم حوزوی است و دیگر علوم حوزوی در راستای استفاده از همین دو منبع، جهت ارایه دیدگاه‌ها و تکالیف دینی به مخاطب است. فقه و اصول، علم رایج و محوری در حوزه‌های علمیه بوده است. ادبیات عرب، منطق، کلام، تفسیر قرآن، علوم حدیث، رجال، درایه و فلسفه از علوم حوزوی است. پیش از تاسیس مدارس جدید دایره علوم حوزوری وسیع‌تر بود. اجازه اجتهاد و اجازه روایتاز مدارک و مدارج حوزوی است. در نظام آموزشی حوزه، مدرّسان خود تصمیم به شروع درس معین می‌گرفته و به حسب تقاضای طلاب، درس و ساعت برگزاری آن را اعلام می‌کرده‌اند. شرط اصلی تدریس توانایی و مقبولیت علمی بوده و چون طلاب در انتخاب درس آزاد بوده‌اند، این شرط به خودی خود تحقق می‌یافته است.دروس حوزه در پنج روز اول تشکیل می‌شد و دو روز آخر هفته تعطیل بود، ایام تبلیغی مانند ماه رمضان، دهه اول محرم، دهه آخر صفر و فصل تابستان در برخی از حوزه‌ها از تعطیلات حوزه‌ها بوده است.

تحولات: پس از انقلاب اسلامی در ایران، برنامه و نظام آموزشی جدیدی برای حوزه علمیه طراحی شد. این برنامه سعی می‌کرد با حفظ برخی از ویژگی‌های نظام سنتی حوزه، با نظامات آموزش عالی در ایران هماهنگی داشته باشد. در برنامه درسی جدید، دروس حوزه در ۱۰ پایه تعریف شده است و هر پایه در یک سال تحصیلی ارائه می‌گردد. پس از اتمام پایه ۱۰ طلاب در درس خارج شرکت می‌کنند. دوره‌های آموزشی جدید عبارتند از سطح یک، سطح دو، سطح سه و سطح چهار، حوزه علمیه بنابه ضوابط خود برای هر کدام از این چهار دوره مدارک مطابق آن دوره را اعطا می‌کند.

در سالهای ۱۳۷۴ش، حوزه علمیه قم با هماهنگی وزارت علوم دولت جمهوری اسلامی، تصمیم گرفت به فارغ التحصیلان حوزوی مدارک و گواهینامه تحصیلی مورد قبول آموزش عالی اعطا کند.

تا نیمه دوم قرن چهاردهم هجری دانش آموز وارد مکتب خانه می‌شد و پس از آشنایی با حروف به فراگرفتن قرآن کریم می‌پرداخت و پس از آشنایی مختصری با مقدمات صرف و نحو به حوزه وارد می‌شد اما پس از تاسیس مدارس جدید، داوطبان پس از طی مراحلی از تحصیل در مدارس جدید وارد حوزه می‌شوند. امروزه در ایران داوطلبان پس از طی دوره سیکل، دیپلم و یا مقاطع بالاتر وارد حوزه می‌شوند.

تربیت و تهذیب

تربیت و تهذیب یکی از مولفه‌های تحصیل در حوزه‌های علمیه بوده است و استاد در کنار مسائل آموزشی برای پرورش اخلاقی شاگردان تلاش می‌کند. در برخی از دوره‌ها دروس اخلاق نیز برگزار می‌شد؛ به‌عنوان نمونه در آغاز ورود شیخ عبدالکریم حائری به قم، درس رسمی اخلاق در حوزه وجود نداشت، اما وی آموزش اخلاق رسمی را در برنامه‌های درسی حوزه گنجاند. از این دوره به بعد تاکنون، برخی استادان هر هفته در آخرین روز درس، بخشی از وقت را به بیان توصیه اخلاقی می‌پردازند. هدف از این دروس، توجه دادن طلاب به خصلت‌های اخلاقی، آداب و عرفیات مرتبط با اهل علم و روحانیت بوده است که گاه از آن به زیّ طلبگی تعبیر می‌شود که بخش مهمی از هویت طلبگی و روحانیت را تشکیل می‌دهد. همچنین برخی از کتاب‌ها به‌عنوان کتاب‌های اخلاقی تدریس می‌شده است؛ از جمله منیة المرید، جامع السعادات، معراج السعادة و منهج الرشاد.

مراکز و مکان آموزشی

در بیشتر شهرهای شیعه نشین، که روحانیان و دانش آموختگان حوزه‌ها ساکن می‌شدند، شماری از خانواده‌ها علاقمند بودند فرزندانشان به تحصیل علوم دینی بپردازند دانش آموختگان این محافل کوچک دینی برای ادامه تحصیل به حوزه‌های بزرگ‌تر می‌رفتند، برای مثال در ایرانِ عصر صفوی اصفهان حوزه معتبری بود و طلاب از مناطق مختلف راهی این شهر می‌شدند. یا مثلا در دوره‌های بعد حوزه علمیه نجف مرکزیت پیدا می‌کند و طلاب برای ادامه تحصیل به عراق سفر می‌کنند اما در حال حاضر حوزه علمیه قم مرکزیت دارد. حوزه علمیه نجف نیز بعد از دوره صدام در حال بازیابی جایگاه خود است.

فضاهای آموزشی

• مدارس علمیه: مهم‌ترین مکان تعلیم در نظام آموزشی حوزه مدرسه است. در گذشته این اماکن به نام مدرسه خوانده می‌شد اما در قرن اخیر با ایجاد نظام آموزشی جدید، و معمول شدن واژه مدرسه برای آموزش علوم جدید، برای اشاره به مدارس سنتی دینی از مدرسه علمیه استفاده می‌شود. در طول قرن‌های گذشته شیعیان مدارس پرشماری داشتند که مراکز تعلیمی آنان بوده است. بانیان این مراکز گاه رجال حکومتی، گاه تجار و خوانین و گاه علما و فقها بوده‌اند، در مواردی دیده می‌شود کسانی از طبقات دیگر مانند طبیبان و هنروران و... مدارسی ساخته‌اند. علاوه بر فعالیت آموزشی مدارس، مهم‌ترین امکان علمی آنها کتابخانه بود. پرداخت حق‌التدریس به استادان و شهریه به طلاب از موقوفات مدرسه و حجره‌هایی جهت اسکان طلاب از دیگر امتیازات مدارس علمیه بر دیگر فضاهای آموزشی بوده است.
• مساجد: استفاده از مساجد برای تعلیم علوم مختلف دینی، همواره به عنوان یک گزینه برای عالمان شیعه مطرح بوده است. با وجود امکانات مدارس علمیه، علما و مراجع تقلید تدریس در مساجد را به سبب فضای معنوی ترجیح داده‌اند.
• مکان‌های خصوصی: افزون بر مکان‌های عمومی گاهی دروس حوزوی در مکان‌های خصوصی برگزار می‌شده است رایج‌ترین نوع برگزاری دروس در اماکن خصوصی، منازل استادان بوده است. استفاده از اماکن خصوصی به جای مدارس، گاه به سبب شأن ویژه مُدرّس بوده و گاه بدان سبب بوده که مقررات مدارس برگزاری چنان درسی را بر نمی‌تابیده است، برای نمونه برای دروسی چون فلسفه در شهرها و دوره‌هایی که منع از تدریس فلسفه غلبه داشت فضاهای خصوصی بیشتر مناسب بوده است. در قرن‌های گذشته که امرار و معاش مُدَّرسان از طریق کسب بوده است. حجرات آنان در بازار نیز محلی برای تعلُّم طلاب بوده است.
• سایر مکان‌ها: برای درس فضاهای عمومی دیگری همچون، رواق‌های حرم امامان و امامزادگان و مقابر علما در اختیار بوده است. در حال حاضر مسجد اعظم و مدارس فیضیه، دار الشفا و گلپایگانی، مدرسه فقهی امام موسی کاظم(ع) زیر نظر آیت الله مکارم در قم از مراکز اصلی تدریس دروس حوزوی است.

مراجع تقلید و مدیریت حوزه‌ها

مرجع تقلید بالاترین رتبه علمی در حوزه علمیه است و شأن و منزلت اجتماعی-سیاسی نیز دارد. در تاریخ حوزه‌های علمیه، هر حوزه غالبا تحت نظارت بالاترین مقام علمی آن حوزه اداره می‌شده است که گاه یک نفر و گاه چند شخص (چند مجتهد و مرجع تقلید) در مدیریت حوزه مشارکت داشتند. مدیریت حوزه ناظر به اموری از قبیل مدرسه و محل سکونت طلاب (حجره)، شهریه، استاد، کتابخانه و... بوده است. از سوی دیگر نظارت بر امور عمومی حوزه، سلوک اجتماعی و اخلاقی طلاب و مناسبات آنها با سایر مردم، تنظیم مناسبات حوزه با قدرت سیاسی و... از دیگر موارد مربوط به اداره مدارس دینی بود. در دوره‌های گذشته هر مدرسه تحت نظارت یکی از علما یا مجتهدین باشد اما در دوره معاصر و با گسترش ارتباطات، اداره حوزه‌ها به مرور تمرکز یافت. این سیر در دوران معاصر از زمان زعامت آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری از سال ۱۳۰۴ شمسی آغاز شده و در دوره آیت‌الله بروجردی ادامه یافت و در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی تمرکز بیشتری یافت و در حال حاضر حوزه‌های علمیه در داخل ایران بصورت متمرکز و تحت نظارت شورای عالی حوزه که از سوی مراجع تقلید انتخاب و تایید می‌شوند اداره می‌شود. حفظ استقلال حوزه‌های علمیه در طول تاریخ حوزه‌های شیعی همواره مورد تأکید بوده است.

منابع مالی

از محتوای منابع قدیم درباره نظام مالی و اداری حوزه‌ها، چنان برمی‌آید که معیشت عموما از طریق کسب و کار تامین می‌شد. بسیاری از علمای قدیم به نام شغلشان مشهور شده‌اند بعدها و خصوصا در دوره‌های متاخر، مخارج حوزه‌ها غالباً با وجوه شرعی که مردم به مراجع تقلید می‌پرداخته‌اند، تامین می‌شد همچنین برخی خیرین موقوفاتی جهت اداره مدارس دینی وقف کرده‌اند در برخی از دوره‌ها نیز بخشی از هزینه‌ها توسط حکومت‌ها تامین شده است. در سالهای اخیر، در کشور ایران، ردیف بودجه دولتی مستقل به حوزه‌های علمیه اختصاص داده شده که بخشی از مخارج حوزه علمیه شیعه در ایران را تامین می‌کند.

شهریه طلاب

شهریه مبلغی کمک مالی است که به صورت ماهیانه از طرف مراجع تقلید به طلبه‌ها پرداخت می‌شود. پرداخت شهریه به طلاب علوم دینی از سنت‌های قدیمی در حوزه است که تاکنون پابرجا است. شهریه از محل خمس و دیگر منابع مالی مانند موقوفات اختصاصی حوزه‌ها پرداخت می‌گردد. در گذشته پرداخت شهریه توسط یک عالم، نشانه‌ای از مرجعیت او بود. پرداخت شهریه با هدف حمایت از تحصیل مستمر طلاب علوم دینی انجام می‌شود.

حوزه بعد از انقلاب

حوزه علمیه قم، پس از انقلاب اسلامی، تحولات زیادی پیدا کرد. به دستور امام خمینی، اعضای نخستین شورای مدیریت حوزه انتخاب شدند. در سالهای بعد مدارک حوزی معادل سازی شد. ساختار اداری حوزه به شورای عالی حوزه‌های علمیه، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، مدیریت حوزه‌های علمیه استانی و شوراهای استانی تغییر کرد و مدیریت مدارس علمیه تمرکز پیدا کرد. حوزه‌های علمیه خواهران گسترش یافت، مراکز علمی بسیاری از جمله مدارس، مؤسسات، انتشارات و... وابسته به حوزه ایجاد شد. کتابخانه‌های متعددی تاسیس و گسترش پیدا کرد. در سال ۱۳۹۴ تعداد حوزه‌های علمیه فعال در سراسر کشور حدود ۴۸۰ مدرسه، تعداد اساتید فعال در حوزه‌های علمیه سراسر کشور ۷ هزار استاد و تعداد حوزه‌های علمیه در دست ساخت ۱۷۰ واحد اعلام شده است.

مراکز حوزوی-دانشگاهی: در سالهای بعد از انقلاب با هدف تولید علوم انسانی-اسلامی مراکزی با عنوان دانشگاه، موسسه و پژوهشکده در حاشیه حوزه علمیه تاسیس شد که بعدها گسترش پیدا کرد. دانشگاه باقرالعلوم(ع)، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، دانشگاه مفید، دانشگاه ادیان و مذاهب، دانشگاه قرآن و حدیث، دانشگاه معارف اسلامی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلام، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی، موسسه فکر اسلامی، پژوهشگاه جامعه المصطفی العالمیه از جمله این مراکز است.

حوزه‌های علمیه در کشورهای دیگر: حوزه‌های علمیه در کشورهای شیعی فعال هستند حوزه علمیه نجف بعد از دوره صدام فعالیت بیشتری دارد، لبنان، پاکستان، افغانستان و برخی دیگر از کشورها مدارس متعدد دینی شیعی دارند این مدارس زیر نظر مراجع تقلید شیعه اداره می‌شوند. در ایران و در سالهای بعد از انقلاب حضور طلاب غیر ایرانی برای تحصیل در حوزه‌های علمیه شیعی مورد توجه قرار گرفت و مرکز جامعة المصطفی العالمیة برای این امر تاسیس شد این مرکز نهادی علمی و بین‌المللی با هویت حوزوی است که با هدف گسترش علوم اسلامی و تربیت طلاب غیرایرانی تشکیل شده است جامعه المصطفی دارای ۱۷۰ واحد تابعه است و در ۶۰ کشور واحد آموزشی دارد. بنابر اعلام این مرکز تا سال ۱۳۹۴ش تعداد ۵۰۰۰۰ نفر در این مرکز مشغول به تحصیل بوده، که تعداد ۲۵۰۰۰ نفر فارغ‌التحصیل شده‌اند. مرکز توسط هیئت اُمنا و زیر نظر دفتر رهبری اداره می‌شود.

حوزه‌های خواهران: در میان شیعیان تحصیل علوم دینی میان زنان به صورت منفرد و پراکنده بودایجاد مرکز آموزش رسمی برای زنان طلبه برای نخستین بار در دارالتبلیغ اسلامی صورت گرفت. در سال ۱۳۴۹ دارالزهرا تربیت طلاب خواهر را بر عهده گرفت که این فعالیت پس از تأسیس مکتب توحید، در آنجا مرکزیت یافت. در سالهای بعد از انقلاب حوزه‌های خواهران گسترش یافت بنا به گفته محمود رضا جمشیدی مدیر حوزه‌های علمیه خواهران، بیش از ۸۰ هزار نفر در بیش از ۵۰۰ مدرسه علمیه و با ۱۰ هزار کادر و استاد در حوزه‌های خواهران مشغول فعالیت هستند. مهمترین مدرسه جامعة الزهرا است این مرکز مؤسسه‌ای آموزشی در شهر قم برای تحصیل علوم دینی بانوان است که در سال (۱۳۶۳ ش) با حکم امام خمینی تأسیس شد و در چهار سطح به آموزش طلاب مشغول است. طلاب به‌صورت حضوری و غیرحضوری در این مرکز تحصیل می‌کنند. طلاب غیر ایرانی نیز در این مرکز پذیرش می‌شوند. به گفته مسولان، تا سال ۱۳۹۴ش، تعداد ۵۰ هزار طلبه ایرانی و غیرایرانی از جامعة الزهرا‌(س) فارغ التحصیل شده‌اند.

مراکز تخصصی: در سالهای بعد از انقلاب اسلامی در ایران، مراکز تخصصی به منظور پاسخگویی به نیازهای جامعه ایجاد شده و گسترش یافت این مراکز از نظر قوانین وابسته به حوزه هستند اما بیشتر از سیستم آموزشی جدید و شبه دانشگاهی استفاده می‌کنند. در حال حاضر ۲۱ مرکز تخصصی وابسته به حوزه وجود دارد. تخصصی امامت اهل بیت، تخصصی ائمه اطهار، تخصصی باقرالعلوم، تخصصی تبلیغ، تخصصی تفسیر و علوم قرآن، تخصصی حضرت مهدی، تخصصی حقوق و قضای اسلامی، تخصصی دارالهدی، تخصصی شیعه شناسی، تخصصی علوم و حدیث، تخصصی فلسفه اسلامی، تخصصی کلام اسلامی، تخصصی مذاهب اسلامی، تخصصی معارف اهل بیت، تخصصی نهج البلاغه، موسسه آموزش عالی حوزوی اسراء، موسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا، موسسه آموزش عالی حوزوی تربیت مدرس، موسسه آموزش عالی حوزوی خاتم النبیین، موسسه بین المللی مطالعات اسلامی از جمله مراکز تخصصی وابسته به حوزه علمیه است. اکثر این مراکز در قم قرار دارد اما در برخی از مراکز استانها که مدارس علمیه گسترده‌ای وجود دارد نیز تاسیس شده است.

کتاب سال حوزه: معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه، از سال ۱۳۷۸ش، همه ساله «همایش کتاب سال حوزه» را برگزار می‌کند و برادران و خواهران طلبه صاحب اثر (تألیف، تدوین، تصحیح و تحقیق، ترجمه) در زمینه علوم اسلامی یا انسانی مرتبط با حوزه دین می‌توانند در این همایش شرکت کنند؛‌ آثار برای حضور در این همایش شامل کتاب‌های چاپ اول و پایان‌نامه‌های سطح چهار (دکتری) هستند که در یکی از مراکز حوزوی یا دانشگاهی دفاع شده باشند.

جستارهای وابسته

• شورای عالی حوزه‌های علمیه

مطالعه بیشتر

• حوزه‌های علمیه شیعه در گسترۀ جهان: نویسنده؛ سید علیرضا سیدکباری، پژوهشکدۀ باقرالعلوم، انتشارت امیرکبیر، ۱۳۷۸ش.
• مدارس و حوزه‌های علمیه شیعه- از مجموعه کتابهای نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، نویسنده؛ دکتر علی اکبر ولایتی، شرکت سهامی کتابهای جیبی وابسته به انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۹ش.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله : دانشنامه جهان اسلام
• دائرة المعارف بزرگ اسلامی