بکاء

بُکاء (گریه) حالتی که نشان‌دهنده حزن، خوف، خضوع و ندامت در انسان است. واژه بُکاء در قرآن نیامده است، اما کلمات هم‌ریشه با آن هفت بار به کار رفته‌اند. در کتب اخلاقی و عرفانی، با استناد به قرآن و روایات، حالات حزن، تضرع و بکاء نیکو شمرده شده‌اند. در احادیث برای درمان بیماری‌های جسمی و روانی از جمله استرس گریه درمانی سفارش شده است. گریه کردن، یک از نیازهای طبیعی انسان است؛ ولی انسان حق ندارد این نیاز را از هر طریقی تأمین نماید. اسلام راه تأمین این نیاز را نشان داده و راه‌های انحرافی را نیز مشخّص کرده است.

برخی از گریه‌ها مانند گریستن به خاطر دنیا، مذموم است و برخی دیگر مانند گریستن به خاطر آخرت، ممدوح است. مسلمانان علاوه بر فواید مادّی و دنیوی گریه پسندیده، از برکات معنوی و اخروی آن نیز بهره‌مند می‌گردند. گریستن از ترس خدا و همچنین در مصائب پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، به ویژه در عزای امام حسین(ع)، در میان شیعیان از فضیلت و اهمیت بسیاری برخوردار است.

واژه‌شناسی

کلمه «بکاء» از ریشه «بکی» مصدر و به معنای گریستن است. ابن منظور در این باره می‌گوید: بکاء، به گفته فرّاء و برخی دیگر به دو صورت بیان می‌شود:

• با الف مقصور: (بُکا)، به معنای اشک و خارج شدن آن است.
• با الف ممدود: (بُکاء)، به معنای صدایی است که با گریه همراه باشد.

بنا بر این نظریه، «بُکاء»، به معنای گریه صدادار و «بُکا» به معنای گریه بی‌صداست.

امام باقر علیه‌السلام

کانَ فیما ناجی بهِ اللّه موسی علیه‌السلام علی الطُّورِ أن: یا موسی، أبلِغْ قَومَک أ نّهُ ما یتَقَرَّبُ إلَی المُتَقرِّبونَ بمِثلِ البُکاءِ مِن خَشیتی، وما تَعَبَّدَ لی المُتَعبِّدونَ بمِثلِ الوَرَعِ مِن مَحارِمی، ولا تَزَینَ لی المُتَزینونَ بمِثلِ الزُّهدِ فی الدنیا عمّا بهِمُ الغِنی عَنهُ. فقالَ موسی علیه‌السلام : یا أکرَمَ الأکرَمینَ، فماذا أثَبتَهُم علی ذلک ؟ فقالَ : یا موسی، أمّا المُتَقرِّبُونَ إلی بالبُکاءِ مِن خَشیتی فَهُم فی الرَّفیقِ الأعلی لا یشرَکهُم فیهِ أحَدٌ. (ترجمه: از نجواهای خداوند متعال با موسی علیه‌السلام در کوه طور این بود:‌ای موسی ! به قوم خود برسان که تقرّب جویان، با چیزی مانند گریستن از ترس من، به من نزدیک نشدند و متعبدان به چیزی مانند پرهیز از حرامهای من مرا عبادت نکردند و آراستگان، به چیزی مانند بی‌اعتنایی به چیزهایی از دنیا که بدان نیاز ندارند، خویشتن را نیاراستند.موسی عرض کرد:‌ای گرامیترین گرامیان! چه چیز آنان را در این راه، استوار و ثابت قدم گرداند؟فرمود:ای موسی! امّا آنان که با گریستن از ترس من جویای تقرّب به من هستند، در اعلی علییناند و هیچ کس در این (مرتبه) با آنان شریک نیست.)

ثواب الأعمال، ج۱، ص۲۰۵ - منتخب میزان الحکمة، ص۴۶۴

در قرآن

واژه بُکاء در قرآن نیامده است، اما کلمات همریشه با آن هفت بار به کار رفته‌اند. از این میان دو آیه، در وصف هدایت یافتگانی است که به هنگام تلاوت آیات الهی برآنان، خاشعانه می‌گریند. در قرآن دو بار نیز لبریز شدن چشم از اشک (تَفیض مِن الدَّمْع) به کار رفته که یک مورد آن در وصف و تمجید برخی کشیشان و راهبان مسیحی، به هنگام شنیدن آیات قرآنی است. همچنین واژه‌های تضرع، حزن و کلمات هم‌ریشه با آن‌ها مکرر در قرآن به کار رفته است. از نظر قرآن، گریستن از خوف خداوند و با تضرع به درگاه او روی آوردن، امری پسندیده است. گریستن در موقع تلاوت قرآن نیز مستحب دانسته شده و در روایات توصیه شده است. از پیامبر(ص) نقل شده است که قرآن را با گریه تلاوت کنید، و اگر به گریه نمی‌افتید حال گریه به خود بگیرید.

کلمه «بکاء» در قرآن و حدیث، نه تنها در مورد انسان، بلکه در مورد فرشتگان، شیطان، زمین، آسمان، کوه‌ها، جنبدگان، پرندگان و... به کار رفته است و این، نشان می‌دهد که مفهوم این کلمه در متون اسلامی، گسترده‌تر از مفهوم لغوی آن در مورد انسان است. در قرآن و بخصوص در احادیث، گریستن به هنگام عبادات توصیه شده است. حضرت محمد(ص) برخی اوقات در نماز به آوای بلند می‌گریست.

در احادیث

در کتب اخلاقی و عرفانی، با استناد به قرآن و روایات، حالات حزن، تضرع و بکاء نیکو شمرده شده‌اند. ابن فهد حلی گریه را نشانه رِقَّت و نرمی قلب دانسته که خود نشانه اخلاصی است که در پرتو آن اجابتی حاصل می‌شود. وی حدیثی از پیامبر(ص) نقل می‌کند که در آن خداوند دوستدار قلب حزین دانسته شده است. همچنین در روایتی از پیامبر(ص) و امام صادق(ع) چشمی که از خشیت خداوند بگرید، در زمره چشمانی شمرده شده است که در قیامت گریان نخواهند بود. در حدیث دیگری پیامبر(ص) گریه بر گناه را باعث ایمنی از دوزخ دانسته است. البته گریستن برای امور دنیوی نه تنها توصیه نشده بلکه در مواردی منع شده است. در حدیثی که ابن حنبل از پیامبر(ص) نقل کرده، گریه دنیوی، شیطانی دانسته شده است.

امام سجّاد علیه‌السلام:
ما مِن قَطرةٍ أحَبَّ إلی اللّه عز و جل مِن قَطْرَتَینِ : قَطرةُ دَمٍ فی سبیلِ اللّه، و قَطرةُ دَمعَةٍ فی سَوادِ اللّیلِ، لا یریدُ بها عبدٌ إلاّ اللّه عز و جل؛ (ترجمه: هیچ قطرهای نزد خدا محبوبتر از این دو قطره نیست : قطره خونی که در راه خدا ریخته شود و قطره اشکی که برای خدا در دل شب فرو افتد.)

بحار الأنوار، ج۶۹، ص۳۷۸، ح۳۱ - منتخب میزان الحکمة، ص۷۸

گریه، نیاز فطری

گریه مانند خنده، از نیازهای طبیعی انسان است و ریشه در خلقت و طبیعت بشر دارد. از این رو، خداوند متعال، این دو پدیده را مستقیما به خود، نسبت می‌دهد: وَأَنَّهُ هُوَ أَضْحَک وَأَبْکی﴿۴۳﴾ (ترجمه:و هم اوست که می‌خنداند و می‌گریاند.)^{[نجم–۴۳]}این سخن، بدان معناست که خداوند متعال در نظام تکوین، انسان را به گونه‌ای آفریده که می‌تواند شادی خود را با خنده، و اندوه خود را با گریه ابراز نماید. بنابر‌این، انسان برای برخورداری از یک زندگی سالم و طبیعی، همان‌طور که به خنده نیاز دارد، نیازمند گریه است.

فواید گریه کردن

با در نظر گرفتن نیاز طبیعی انسان به گریه، بدیهی است که تأمین این نیاز برای جسم و جان‌، مفید و سازنده است. با پیشرفت علم، بشر، بیش از پیش با فواید تأمین این نیاز آشنا می‌گردد. برخی از فواید گریه عبارت است از:

• هنگامی که ما دچار استرس (فشار روانی) هیجانی می‌شویم‌، مغز و بدن ما شروع به تولید ترکیبات شیمیایی و هورمون‌های خاصّی می‌کند. گریه کردن کمک می‌کند تا این ترکیبات شیمیایی که نیازی به آن‌ها نیست، از بدن خارج شوند.
• اشک‌های احساسی در واقع، موادّ سمّی‌ای را که در پی استرس هیجانی در خون جمع می‌شوند، از بدن دفع می‌کند.

گریه درمانی

وقتی اندوه به نهایت برسد، انسان دیگر نمی‌تواند گریه کند، چنان که در حکمت‌های منسوب به امام علی(ع) آمده است:إذا تَناهَی الغَمُّ انقَطَعَ الدَّمعُ (ترجمه: هر گاه غم به اوج رسد، اشک قطع می‌شود.) بر این اساس، پیش از این که آن اندوه به این مرحله خطرناک برسد، باید با گریه درمانی از شدّت آن کاسته گردد. کلینی از منصور صیقل، نقل می‌کند که از اندوه شدیدی که بر اثر مرگ فرزندم به من دست داد و می‌ترسیدم در اثر آن، عقلم را از دست بدهم، به امام صادق(ع) شکایت بردم. فرمود: إذا أصابَک مِن هذا شَی ءٌ فَأَفِض مِن دُموعِک فَإِنَّهُ یسکنُ عَنک (ترجمه: هر گاه چنین حالتی به تو دست داد، اشک بریز؛ زیرا این کار، تو را آرام می‌کند.)

انواع گریه

گریه کردن، یک نیاز طبیعی است؛ ولی این، بدان معنا نیست که انسان حق دارد این نیاز را از هر طریقی تأمین نماید، چنان که تأمین سایر نیازها نیز همین‌گونه است. از این رو، اسلام که دین فطرت است راه تأمین این نیاز را نشان داده و راه‌های انحرافی را نیز مشخّص کرده است. پیروان اسلام علاوه بر فواید مادّی و دنیوی گریه، از برکات معنوی و اخروی آن نیز بهره‌مند می‌گردند.

گریه نکوهیده

گریه فریبکار و منافق گریه بدعت گذار و تباهکار گریه دروغگو گریه خودبین گریه نادان گریه دنیاطلب گریه‌ای که به روحیه سپاهیان، صدمه بزند.

گریه پسندیده

گریستن بر کوتاهی نفس گریستن بر خطاهای نفس گریستن به خاطر آماده نبودن برای مرگ گریستن از ترس محشر گریستن بر مصیبت‌های اهل بیت(ع) گریستن برای از دست دادن نیکان گریستن در سختی مصیبت گریستن در فراق عزیزان گریستن بر بدفرجامی گریستن بر دین، آن گاه که به دست نااهل می‌افتد. گریه از ترس خدا

خاستگاه‌های گریه پسندیده

علم و معرفت ایمان رحمت خدا دل رحمی محبت پرهیزگاری زهد پیروی از اهل بیت(ع)

بکّائون

مقالهٔ اصلی: بکائین

بر خلاف آنچه که برخی گمان کرده‌اند، بکّائان «طبقة” خاصی تشکیل نمی‌داده‌اند و «بکّاء» بیشتر لقبی عام برای کسانی بوده که به کثرت می‌گریسته‌اند،و گاهی نیز به عنوان لقب به فردی داده می‌شده است.از این حیث، اصطلاح «بکّاء» تا حدی به اصطلاح حَمّاد شبیه است که در حلیة الاولیاء برای کسی به کار رفته که در شادی و غم، همه وقت، حمد خدای می‌گزارد. از این روست که ذکر «بکّائون” در میان قدمای بنی اسرائیل هم آمده است. محمدبن واسع که خود از کبار بکّائان بود،لقب «بکّاء» را بر خود خوش نمی‌داشت. در روایات شیعی، براساس حدیثی از امام صادق(ع)، از پنج نفر با عنوان بکّائون(گریه کنندگان، بسیار گریه کنندگان) یاد شده است:

• حضرت آدم(ع) که در اندوه دوری از بهشت بسیار می‌گریست.الإمام الصادق علیه‌السلام:إنَّ آدَمَ(ع) بَقِی عَلَی الصَّفا أربَعینَ صَباحا ساجِدا، یبکی عَلَی الجَنَّةِ، وعَلی خُروجِهِ مِنَ الجَنَّةِ مِن جِوارِ اللّهِ عز و جل (ترجمه: آدم علیه‌السلام چهل روز بر کوه صفا همچنان در حال سجده بود و برای بهشت و خارج شدنش از جوار خداوند عز و جل در بهشت، گریه می‌کرد)

• یعقوب(ع) که در فراق یوسف آنچنان گریست تا چشمانش سفید شد و بینایی خود را از دست داد.الإمام الباقر علیه‌السلام:لَمّا فَقَدَ یعقوبُ یوسُفَ، اشتَدَّ حُزنُهُ عَلَیهِ وبُکاؤُهُ حَتَّی ابیضَّت عَیناهُ مِنَ الحُزنِ (ترجمه: چون یعقوب، یوسف را از دست داد، چندان بر او اندوه خورد و گریست که چشمانش از اندوه، سپید گشت.)

• یوسف(ع) که گریه‌اش در فراق یعقوب(ع) به حّدی بود که زندانیان هم بند او به تنگ آمدند.
• فاطمه(س)، که پس از رحلت پیامبر(ص) بسیار می‌گریست و برای پرهیز از آزردن دیگران به مقابر شهدا در خارج شهر می‌رفت و می‌گریست تا اندوه وی فروبنشیند.حضرت امام جعفر صادق(ع) می‌فرماید: فاطمه زهراء(س) بقدری برای پیامبر(ص) گریه کرد که اهل مدینه متأذی شدند و به وی گفتند: تو ما را به علت کثرت گریه ناراحت کردی، یا شب گریه کن یا روز! لذا فاطمه از مدینه خارج می‌شد و در مزار شهداء گریه می‌کرد.
• امام سجاد(ع)، که سال‌ها در ماتم پدر و مصائب کربلا می‌گریست و این آیه را که در قرآن از زبان یعقوب(ع) است، تلاوت می‌کرد: اِنّما اَشْکُوا بَثّی و حُزْنی الی الله و أعْلمُ من اللّهِ مالا' تعلمونَ.

گریه از ترس خدا

در حدیثی از امام کاظم(ع) آمده است: کانَ یحیی بنُ زَکرِیا علیهماالسلام یبکی و لا یضحَک، و کانَ عیسَی بنُ مَریمَ علیهماالسلام یضحَک و یبکی، و کانَ الَّذی یصنَعُ عیسی علیه‌السلام أفضَلَ مِنَ الَّذی کانَ یصنَعُ یحیی علیه‌السلام. (ترجمه: یحیی بن زکریا علیه‌السلام اهل گریه بود و هیچ گاه نمی‌خندید؛ ولی عیسی بن مریم علیه‌السلام، هم خنده می‌کرد و هم گریه، و کاری که عیسی علیه‌السلام می‌کرد، برتر از کاری بود که یحیی علیه‌السلام می‌کرد.) طبق این حدیث‌، گریه از خوف خدا خوب است؛ امّا اگر در مواردی که انسان باید اظهار شادی کند، با خنده همراه نباشد‌، به گونه‌ای نقص محسوب می‌گردد. عکس این مطلب نیز صادق است و به عبارت دیگر، انسان کامل، هم می‌خندد و هم می‌گرید، چنان که عیسی(ع) این گونه بود و پیامبر(ص) و اهل بیت آن بزرگوار نیز چنین بوده‌اند.

آثار گریستن از ترس خدا

پاک کردن گناهان. روشنایی دل. رحمت خدا. خشنودی خدا. دوستی خدا. اجابت دعا. شادمانی در روز قیامت. امنیت در قیامت. خاموش‌کردن آتش جهنم. رهایی از آتش. درجات بهشت.

گریه در عزای امام حسین(ع)

مقالهٔ اصلی: گریه بر حسین(ع)

گریستن بر مصائب اهل بیت(ع) و پیامبر(ص)، به ویژه امام حسین(ع)، در میان شیعیان از اهمیت بسیار برخوردار است و با تاریخ تشیع و فرهنگ شیعی پیوندی ناگسستنی دارد. طبرسی از امام رضا(ع) آورده است که آنکه مصائب ما را ذکر کند و بگرید یا بگریاند، چشم او در روزی که چشم‌ها گریان‌اند، نخواهد گریست.

جعفربن محمد قولویه در کتاب معتبر کامل الزیارات‌، احادیث بسیاری درباره گریه بر امام حسین(ع) و فضیلت آن نقل کرده است؛ از جمله در روایتی از امام صادق(ع)‌، چشمی که برحسین(ع) بگرید، محبوب خداوند دانسته شده؛ و در روایتی دیگر از امام حسین(ع)، گریستن به یاد آن حضرت باعث ایمنی از آتش دوزخ شمرده شده است.

جستارهای وابسته

• تباکی

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
• حدیث نت
• «بکاء ممدوح از منظر قرآن و روایات».