شبک‌ها

دسته عزاداری شبک‌های استان نینوا

شَبَک‌ها یکی از قومیت‌های شیعه عراق هستند که به زبان خاصی نزدیک به زبان کردی صحبت می‌کنند. اکثر شبک‌ها از لحاظ مذهبی پیوند نزدیکی با مذهب علویان آناتولی دارند. محل اصلی زندگی شبک‌ها در استان موصل است و نزدیک به ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار شبک در این استان زندگی می‌کنند. ۵۰ روستا و شهرک در منطقه سهل نینوا محل زندگی شیعیان شبک عراق است.

جمعیت و جغرافیا

شَبَک‌ها، جمعیت مذهبی هستند که در ده‌ها روستای شرق موصل، در مثلث محدود به دجله و زاب بزرگ زندگی می‌کنند. در سال ۱۹۲۵ شمار آنها حدود ۱۰۰۰۰ نفر برآورد می‌شد؛ در سرشماری سال ۱۹۶۰ میلادی عراق، شمار آنها ۱۵۰۰۰ نفر بود که در ۳۵ روستا ساکن بودند. برآوردهای اخیر بسیار بیشتر است. امروزه محل اصلی زندگی شبک‌ها در استان موصل است و نزدیک به ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار شبک در این استان زندگی می‌کنند. ۵۰ روستا و شهرک در منطقه سهل نینوا محل زندگی شیعیان شبک عراق است.

پیشینه

شبک‌ها عموماً خود را کرد می‌دانند؛ ولی از دهه ۱۹۷۰م در معرض تلاش‌های هماهنگی برای عرب‌سازی قرار گرفته‌اند که به تخریب حدود ۲۰ روستای شبک در سال ۱۹۸۸ میلادی منتهی شد. زبانی که با آن آیین‌های مذهبی و نمازهای خود را انجام می‌دهند، ترکی است. بیشتر شبک‌ها به چند زبان سخن می‌گویند و همین موجب ادعاهایی شده که آنها درواقع ترکمان یا کردزبان و حتی عرب‌زبان‌اند؛ ولی زبان مادری‌شان یا دست‌کم زبان مادری بیشترشان گویشی از شاخه گورانی زبان‌های ایرانی است.

مذهب

مذهب آنها پیوند نزدیکی با مذهب علویان آناتولی (قزلباش‌ها) دارد؛ یکی از ادعیه‌شان که صراف آن را نقل کرده، صریحاً به حاجی بکتاش رهبر طریقت بکتاشیه و استادان اردبیلی (یعنی صفویان) به‌عنوان بنیان‌گذاران طریقت آن‌ها اشاره دارد. برخی از اشعار مذهبی که در اجتماعات عبادی آن‌ها خوانده می‌شود، منسوب به شاه اسماعیل اول و پیر سلطان ابدال علوی است. یک عقیده اساسی که در تعدادی از اشعار و ادعیه اظهار می‌شود، این عقیده شبک‌هاست که: الله، محمد(ص) و علی(ع) تثلیثی را شکل می‌دهند که در آن علی(ع) به‌مثابه تجلّی غالب خداوند ظاهر می‌شود.

«کتاب مقدس» شبک، کتاب المناقب یا بُیرُق (بُرُخ در تلفظ محلی) است که به‌ضمیمه رساله صراف چاپ شده و شامل دو بخش است. بخش اول گفت‌وگویی به‌صورت پرسش و پاسخ میان شیخ صفی‌الدین و پسرش صدرالدین درباره آداب طریقت است که در آن هیچ نشانه‌ای از تأثیرات شیعی غالی نیست؛ بخش دوم یعنی بُیرُق واقعی، از نظر محتوا شبیه متونی با همین عنوان است که در میان جوامع علوی آناتولی دیده می‌شود و مشتمل بر تعالیم و توصیه‌های گوناگونی است که با امام علی(ع) و امام جعفر صادق(ع) مرتبط‌اند و از ارتباط میان استاد (مربی) و شاگرد (طالب) و نهاد اخوّتِ آیینی بحث می‌کند.

پیوندهای شبک با جوامع صفوی قزلباش، آنان را از جمعیت‌های بدعت‌آمیز هم‌جوار، یزیدیان در شمال و صارلی‌ها در جنوب شرق، جدا می‌کند. صارلی‌ها، نظیر کاکایی‌ها، شاخه‌ای از اهل حق‌اند؛ آنان به گویشی گورانی سخن می‌گویند که بسیار شبیه گویش شبک است. غالباً گفته می‌شود که دیگر جامعه گورانی زبانِ هم‌جوار دیگر به نام باجوان یا باجلان بخشی از شبک است یا برعکس (شبک بخشی از باجوان است)؛ ولی باجوان ساختار قبیلگی دارد و رؤسای قبیله آن را رهبری می‌کنند، درحالی‌که شبک‌ها کشاورزانی بدون قبیله‌اند که در زمین‌های متعلق به خانواده‌های سادات شهرنشین کار می‌کنند، خانواده‌هایی که به دلیل تبار نبوی و علوی‌شان از مرجعیت اخلاقی بالایی برخوردارند. ازدواج آزادانه شبک با باجوان، صارلی و ترکمان‌های شیعی آن منطقه باعث شده که مرزهای میان این جمعیت‌های مذهبی نامشخص شود.

سنت‌ها

جامعه شبک با سلسله‌مراتبی روحانی مشابه سلسله‌مراتب علویان سازمان‌یافته است. هر فرد بالغ به یک پیر که مرشد روحانی اوست، وابسته است. این نقشی موروثی است و هر خانواده مایل است که وابستگی‌اش را نسل به نسل با سلسله نسب پیری خاص ادامه دهد. همه آیین‌ها را باید یک پیر اداره کند. در اکثر آیین‌ها یک رهبر یا راهنما باید به او کمک کند و در اعیاد سالانه مهم دوازده مجری باید حاضر باشند: پیر، رهبر، حامل چراغ، حامل مکنسه (جارو)، سقّا، قصّاب، چهار خادم و دو بوّاب (دربان). جوامع علوی آناتولی نیز این دوازده نفر را می‌شناسند، البته نام‌های آنان فرق می‌کند. پیران شبک خود نیز به‌طور سلسله‌مراتبی سازمان‌یافته‌اند و در میان آن‌ها مرجع روحانی عالی‌ای به نام بابا وجود دارد. شبک‌ها اجتماعات عبادی منظمی در خانه پیر دارند. سه عید سالانه مهم در میانشان وجود دارد، یکی در شب سال نو (که در دسامبر برگزار می‌شود)، دومی در شب عاشورا و سومی «شب آمرزش» است که در طی آن اعترافات عمومی به جرائم انجام می‌یابد و درگیری‌های داخل جامعه خاتمه می‌یابد. همین سه جشن شبانه است که در آن‌ها مردان و زنان شرکت می‌کنند و در نوشته‌های اولیه درباره شبک‌ها و صارلی‌ها به نام لیلة الکفشه خوانده شده است، همراه با اتهام معمول زشتی‌های ناگفتنی (فعل کَفَشَ در گویش عربی محلی، یعنی «قاپیدن».) مینورسکی پیشنهاد کرد که این نام از کفش فارسی که واژه‌ای بی‌کنایه و ضرر است، مشتق شده باشد و چندین تن از محققان پس از او پیشنهادش را پذیرفته‌اند، نظیر موسی که برداشتن نعلین را ریشه این نام‌گذاری می‌داند. ولی شبک‌ها خودشان ظاهراً هرگز از این نام استفاده نمی‌کنند.

سفرهای زیارتی بخش مهم دیگری از تقویم عبادی است. در عید فطر و عید قربان دو زیارتگاه مهم محلی به نام‌های علی رش («سیاه علی») و عباس زیارت می‌شوند. شبک‌ها اولی را با امام علی زین‌العابدین بن حسین(ع) و دومی را با عباس برادر جوان‌تر امام حسین(ع) که در کربلا به شهادت رسید، یکی می‌دانند. نوع دیگری از زیارت مشتمل است بر سنگ زدن به قبر ادعایی عبیدالله بن زیاد، فرماندار اموی عراق که مسبّب ماجرای کربلا بود. این عمل در سرتاسر سال انجام می‌شود.

هجوم داعش به شبک‌ها

با هجوم گروه تکفیری داعش به عراق، بسیاری از اقلیت‌های این کشور هدف حملات این گروه تروریستی قرار گرفتند. شیعیان شبک یکی از اقلیت‌های عراقی هستند که قربانی حمله داعش به موصل شدند؛ اما این شیعیان مورد توجه رسانه‌ها قرار نگرفتند و در سکوت رسانه‌ای صد‌ها نفر از شیعیان شبک در استان موصل کشته شدند.

پس از اعلام فرمان جهاد از سوی مرجعیت عراق، هزاران نفر از جوانان شیعه شبک به صفوف نیروهای مردمی عراق پیوستند. آن‌ها در ماه‌های اخیر دوره‌های آموزش نظامی را طی کردند و برای بازپس گیری مناطق شبک نشین در استان موصل آماده می‌شوند. اخیرا پنج نفر از این جوانان در حین دفاع از حرم امامین عسکریین(ع) در شهر سامراء به شهادت رسیدند.

پایگاه اینترنتی

شبک‌های عراق، پایگاهی اینترنتی به نام صدای شبک دارند که تقریبا فعال است و اخبار و مطالبی را درباره این گروه بیان می‌کنند.

• آدرس سایت: http://www.shabakvoice.com/

جستارهای وابسته

• علویان (ترکیه)
• بکتاشیه
• صفویان

منابع

• منبع اصلی مقاله: پایگاه شناخت بهائیت؛ مقاله شناخت فرقه شَبَک، کردهای موصل عراق
• الشبک.. عراقیون اصیلون متنوعوا المذاهب واللغات..
• سایت مشرق نیوز، شیعیان شبک؛ قربانیان مظلوم حمله داعش
• شیعیان شبک سایت ولی عصر