کردهای فیلی عراق

کردهای فیلی عراق

اطلاعات کلی
نام‌های دیگر	کردهای فیلی
وجه نام‌گذاری	تغییر شکل یافته از پَهله به معنی پهلوان
نسب	ایل‌های ایرانی الاصل
نژاد	کرد
خاستگاه	دو طرف رشته کوه‌های زاگرس
مذهب	تشیع
مکان استقرار	بغداد، دیالی، میسان، بصره، واسط، ایلام، لرستان، کرمانشاه.
ویژگی	اقلیت قومی- مذهبی
حوادث	اخراج گروهی و سلب تابعیت در عراق ۱۳۵۹ش، بازگشت به عراق ۱۳۸۲ش
شخصیت‌ها
مشاهیر	لقمان عبدالرحیم فیلی

کُردهای فیلی عراق از طوایف کُرد و شیعه‌مذهب با ریشه ایرانی، ساکن عراق هستند. حزب بعث عراق در ۱۹۸۰م/۱۳۵۹ش از کردهای سلب تابعیت کرد و آنها را به زور به مرزهای ایران راند. دارایی‌ آنها مصادره، جوانان‌شان زندانی و اعدام شدند. کردهای فیلی سه دهه به‌عنوان مردم بدون تابعیت در ایران به‌سر بردند. پارلمان عراق در ۲۰۱۱م/۱۳۹۰ش، جنایات انجام شده علیه کردهای فیلی در دوره حاکمیت حزب بعث عراق را به‌عنوان نسل‌کشی به رسمیت شناخت.

با فروپاشی حزب بعث عراق در ۲۰۰۳م/۱۳۸۲ش اغلب کردهای فیلی به عراق بازگشتند. قانون تابعیت عراق در ۲۰۰۶م/۱۳۸۵ش اعاده تابعیت عراقی کردهای فیلی را تصویب کرد؛ با این وجود گزارش‌هایی وجود دارد که کردهای فیلی پس از بازگشت به‌عراق برای دریافت مدارک هویتی، اطلاع از سرنوشت مفقودان، تصاحب دارایی‌ها و برخوداری برابر از حقوق سیاسی خود، با چالش‌های روبه‌رو شدند. از ۳۲۹ کرسی پارلمان عراق یک کرسی به کردهای فیلی تعلق دارد.

جمعیت کردهای فیلی حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر برآورد شده است. این طایفه از کردها به گویش لَکی که نزدیک به زبان لُری است صحبت می‌کنند.

معرفی

کردهای فیلی از طوایف کرد و شیعه‌مذهب هستند که بیشتر در عراق و ایران زندگی می‌کنند. منابعی حکایت از آن دارد که کردهای فیلی در دوره صفویه تشیع را به عنوان مذهب خود برگزیده‌اند. کردهای فیلی عراق، از اقلیت‌های قومی این کشور، پیوند خویشاوندی با مردم دو استان ایلام و کرمانشاه در ایران دارند و به لهجه‌ای از کردی صحبت می‌کنند که نزدیک به زبان لری است و به‌عنوان گویش لَکی شناخته می‌شود. به‌گفته برخی پژوهشگران، کردهای فیلی قرن‌ها در نوار مرزی ایران و عراق در دو طرف رشته‌کوه‌های زاگرس زندگی می‌کرده‌اند. گفته شده که ریشه و نسب کردهای فیلی به ایل‌های ایرانی‌الاصل ایلام، کرمانشاه و لرستان بر می‌گردد و اجداد آنها چند نسل پیش به عراق مهاجرت کردند و در جوامع محلی آن ادغام شدند. کردهای فیلی عراق اغلب در استان‌های بغداد، دِیالی، واسِط، مَیسان و بصره زندگی می‌کنند. جمعیت کردهای فیلی در عراق یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر بر آورد شده است.

وجه نام‌گذاری

در مورد اینکه چرا این طایفه‌‌ای از کردها، فیلی خوانده می‌شوند چند دلیل ذکر شده است:

• مهرداد ایزدی پژوهشگر کُرد معتقد است که زیست‌گاه کردهای فیلی از قرن سوم پیش از میلاد به بعد، به نام پَهلَه (به معنی پهلوان و قوی‌هیکل) شناخته می‌شد و جغرافی‌دانان نخست مسلمان نیز به همین نام یاد می‌کردند. در قرن سیزدهم میلادی پهله به لرستان تغییرنام یافت. در متون عربی پهله را فَهله یا بَهله ثبت کرده‌اند چون در الفبای عربی، حرف «پ» وجود ندارد. به مرور فهله به فیله یا فیلی تطور یافت؛ نامی که در عصر مدرن بر این طایفه‌ای از کردها اطلاق می‌شود.
• از یاقوت حموی در معجم البلدان نقل شده است که این دسته از کردها به دلیل هیکل قوی و نیرومندشان به فیل تشبیه شده، کرد فیلی نامیده شده‌اند.
• برخی نیز گفته‌اند که عنوان فیلی از نام یکی از حاکمان منطقه محل زیست این گروه قومی گرفته شده است.

تابعیت

پس از جنگ جهانی اول (۱۹۱۴-۱۹۱۸م) و فروپاشی امپراتوری عثمانی، کردهای فیلی ساکن قلمرو عراق این انتخاب را داشتند که تابعیت عراقی یا ایرانی داشته باشند. با اینکه تعدادی ترجیح دادند تابعیت ایران را داشته باشند و کنسولگری ایران نیز به آنها شناسنامه داد؛ اما بخش قابل توجهی، تابعیت عراق را درخواست کردند. قانون تابعیت ۱۹۲۴م عراق، ساکنان عراق را به دو دسته تقسیم کرد. دسته نخست که تابعیت عثمانی داشتند و عراقی‌الاصل قلمداد می‌شدند و دسته دوم کسانی که ریشه فارسی داشتند و نیازمند کسب تابعیت عراق بودند. این دسته از همان زمان به عنوان شهروندان درجه دوم محسوب شدند.

جایگاه اقتصادی

ارتباط کردهای فیلی با مسیر تجاری بین بغداد و ایران باعث شد که آنها در عرصه تجاری رشد کرده و به بازیگران اصلی این حوزه در بغداد تبدیل شوند. در پی تشکیل اسرائیل در ۱۹۴۸م و مهاجرت یهودیان عراق به اسرائیل، کردهای فیلی جای خالی اقتصادی آنها را نیز پر کرده و از لحاظ اقتصادی به طبقه متوسط و بالاتر جامعه عراق تبدیل شدند. وبگاه حقوق اقلیت‌ها گزارش کرده است که کردهای فیلی در نیمه نخست قرن بیست، کنترل اقتصادی بغداد را در دست داشتند و بازار شارجه و مجموعه تجاری جمیله متعلق به آنها بود.

اخراج از عراق و سلب تابعیت

رژیم بعث عراق در چهارم آوریل ۱۹۸۰م/ ۱۶ فروردین ۱۳۵۹ش، به استناد قانون تابعیت ۱۹۲۴م عراق و به بهانه ایرانی بودن، شیعه بودن و کرد بودن، کردهای فیلی را از عراق اخراج و به مرزهای ایران فرستاد. به‌ استناد فرمان شماره ۶۶۶ شورای فرماندهی انقلاب حزب بعث عراق در ۱۹۸۰م، از کردهای فیلی سلب تابعیت عراقی صورت گرفت. علاوه بر فرمان شماره ۶۶۶ که به مدت ۲۴ سال اعتبار داشت، حدود ۳۰ فرمان دیگر نیز توسط شورای فرماندهی انقلاب حزب بعث عراق، علیه کردهای فیلی صادر شده است. گزارش شده است که اخراج دسته‌جمعی کردهای فیلی و عرب‌های شیعه از ۱۹۶۹ تا ۱۹۸۸م دوام داشته و بیشترین اخراج گروهی در دو بازه زمانی ۱۹۶۹-۱۹۷۱م و ۱۹۸۰م صورت گرفته است. به گفته صلاح شمشیر طَهماسَب از فعالان اجتماعی کردهای فیلی، ۴۵۰ هزار کرد فیلی (زن، مرد، کودک) به ایران رانده شدند. برخی منابع نیز تعداد آنها را تا ۵۰۰ هزار نفر برآورد کرده‌اند. بر اساس این گزارش‌ها، چندین نهاد دولتی عراق در شناسایی، تهیه لیست و اخراج کردهای فیلی همکاری داشتند. در یکی از حوادث معروف، ۹۰۰ تاجر مهم بغداد در ساختمان اتاق بازرگانی فراخوانده شدند با این وعده که به آنها جواز تجاری مهم جدید اعطا خواهد شد. آنگاه ۴۰۰ کرد فیلی از بین آنها شناسایی و به مرز ایران منتقل شدند.

بشیر الحداد نایب رئیس پیشین پارلمان عراق گفته است که رژیم بعث، با اخراج کردهای فیلی جوانان آنها را زندانی و دارایی‌های شان را مصادره کرد. گزارش شده است که دارایی‌‌های آنان بین اعضای حزب بعث تقسیم می‌شد. همچنین به آن دسته از شهروندانی عراقی‌الاصل که حاضر به طلاق همسران کُرد خود می‌شدند، مبلغ ۱۰ هزار دینار عراقی معادل ۳ هزار دلار آمریکایی پرداخت می‌شد. طهماسب گفته است که جوانان فیلی زندانی و بعدا بر اساس آمار نهادهای بین‌المللی اعدام گردیدند تا مبادا به تهدیدی علیه رژیم بعث عراق تبدیل شوند. اما هنوز مدارکی دال بر هویت و اعدام آنها ارائه نشده است. این منابع، تعداد جوانان زندانی شده در زندان‌های «نقره (نگره) السلمان»، «ابوغُریب» و دیگر زندان‌های عراق را، تا ۲۰ هزار نفر گزارش کرده‌اند. همچنین گزارش شده است که اجساد جوانان اعدام شده کردهای فیلی در گورهای دسته‌جمعی که بعد از سقوط صدام حسین کشف شده‌اند، مدفون بوده‌اند.

دلایل اخراج و سرکوب

حمایت مادی و معنوی کردهای فیلی از قیام کردهای عراق در آغاز دهه ۱۹۶۰م و پشتیبانی از حزب دموکراتیک کردستان عراق به رهبری مصطفی بارزانی، فعالیت آنها در حزب الدعوه و حزب کمونیست عراق که هر دو دشمن رژیم بعثی عراق بودند، از جمله دلایلی نگرانی رژیم بعث از کردهای فیلی ذکر شده است. همچنین گفته شده است که رژیم بعث عراق از موقعیت اقتصادی و نفوذ اجتماعی کردهای فیلی با ریشه فارسی و ایرانی، احساس خطر می‌کرد. بنابراین با هدف تغییر ساختاری اجتماعی بغداد کردهای شیعه را اخراج و عرب‌های سنی را جایگزین کرد. با روی کار آمدن جمهوری اسلامی ایران در ۱۳۵۷ش و تشدید تنش در روابط ایران و عراق، خشونت علیه کردهای فیلی افزایش یافت و دولت بعث به رهبری صدام حسین در تبلیغات خود، شهروندان عراقی با اصالت ایرانی را به عنوان خائنان به ناسیونالیسم عربی، ستون پنجم ایران و حتی آلوده‌کننده خون عربی، معرفی می‌کرد. در آوریل ۱۹۸۰م سمیر غلام یک کرد فیلی مسئول سوءقصد به جان طارق عزیز معاون نخست‌وزیر وقت عراق شناخته شد؛ به همین دلیل غلام و کل فامیلش اعدام شدند.

استقرار در ایران

برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: معاودین

بسیاری از خانواده‌های کرد فیلی اخراج شده از عراق در استان‌های مرزی ایلام، کرمانشاه، خوزستان و لرستان، برخی نیز در تهران، یزد و قم مستقر شدند. گزراش شده است که بسیاری از کردهای فیلی اخراج شده از عراق دارای تحصیلات عالی، فعالان اقتصادی و کارمندان عالی‌رتبه دولتی بودند. در ایران به بخشی از پناهندگان عراقی به دلیل ایرانی‌الاصل بودن ‌معاودین، اطلاق می‌شود. اغلب کردهای فیلی پناهنده به ایران در نواحی شهری زندگی می‌کردند و تعدادی نیز در اردوگاه‌های آوارگان مثل اردوگاه جَهرُم (دستغیب)، مستقر بودند. گفته شده که تعدادی از انها که اسناد دال بر تابعیت ایران ارائه کردند، به عنوان شهروند در ایران پذیرفته شدند.

بازگشت به عراق

به دنبال سقوط رژیم بعثی عراق در سال ۲۰۰۳م، بخش قابل توجهی از کردهای فیلی داوطلبانه به عراق بازگشتند. از این جهت تعداد کردهای فیلی و کل مهاجران عراقی در ایران از ۲۰۰۳م به بعد کاهش یافت. بر اساس آمار آژانش پناهندگان سازمان ملل، تعداد کردهای ثبت شده در ایران، در ۲۰۰۸م ۷هزار نفر، در ۲۰۱۱م ۵۷۱۹ نفر اعلام شد.

نسل‌کشی

۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.کنفرانس بین المللی نسل‌کشی کردهای فیلی در اربیل عراق.

پارلمان عراق در سال ۲۰۱۱م/۱۳۹۰ش، قطع‌نامه‌ای را به اتفاق آراء تصویب کرد که به موجب آن جنایت‌های اعمال شده علیه کردهای فیلی به‌عنوان نسل‌کشی به رسمیت شناخته شد. پیش از آن در مقدمه قانون اساسی عراق مصوب ۲۰۰۵م/۱۳۸۴ش، کردهای فیلی را به عنوان قربانیان قتل عام به رسمیت شناخته شده بودند. دادگاه عالی عراق چهار تن از مقامات سابق رژیم بعث را به‌خاطر اخراج کردهای فیلی مقصر شناخت.

دانشگاه‌های صلاح الدین، دهوک و سوران به مناسبت چهل و سومین سالروز جنایت علیه کردهای فیلی، کنفرانس بین‌المللی نسل‌کشی کردهای فیلی را در روزهای ۱۲ تا ۱۴ اردیبهشت ۱۴۰۲ش/۲۰۰۳م در اربیل عراق برگزار کردند. کردهای فیلی خواهان شناسایی و تعیین سرنوشت افراد مفقود شده، جبران خسارت و تشکیل نهاد اختصاصی برای رسیدگی به جنایت‌های اعمال شده بر ‌آنها هستند.

حقوق شهروندی

لقمان فیلی از چهره‌های فعال کردهای فیلی که از ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۱م به عنوان سفیر عراق در ژاپن، آمریکا و آلمان و سخنگوی رئیس جمهور عراق کار کرده است.

ناظران معتقدند که کردهای فیلی عراق به صورت‌ مداوم از سوی مقامات دولتی عراق به دلیل شیعه و کرد بودن، مورد تبعیض بوده‌اند؛ هرچند که در دوره حاکمیت حزب بعث عراق به اوج خود رسیده است. گزارش شده است که کردهای فیلی سه دهه به‌عنوان شهروندان بدون دولت و تابعیت زندگی کرده‌اند. بر اساس قانون عراق افرادی که شناسنامه ملی نداشته باشند، از حقوق شهروندی برخوردار نبوده و از خدمات اجتماعی نیز محروم خواهند بود.

دولت عراق در سال ۲۰۰۶م فرمان شماره ۶۶۶ رژیم بعث را ملغی اعلام کرد و حق اعاده تابعیت عراقی را برای کردهای فیلی و هر فردی که توسط دولت قبلی عراق سلب تابعیت شده است، به رسمیت شناخت. بر اساس آمار وزارت مهاجرین عراق از ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۰م برای ۲۰ هزار خانواده؛ تقریبا یکصد هزار نفر اعاده تابعیت صورت گرفته است. قانون انتخابات عراق نیز از ۳۲۹ کرسی پارلمان آن کشور، یک کرسی ثابت را به کردهای فیلی اختصاص داده است. گفته می‌شود کردهای فیلی برای اخذ مجدد تابعیت عراق نیز با چالش‌های مختلف مواجه شدند؛ زیرا اخذ تابعیت مجدد در گرو احراز هویت افراد است. تنها افرادی می‌توانند عراقی محسوب شوند که در سرشماری ملی عراق در ۱۹۵۷م شرکت کرده باشند. گزارش شده است که در طی سه دهه جنگ و آوارگی اجباری، تعدادی از خانواده‌ها مدارک‌شان را از دست داده‌اند و یا در ۱۹۵۷م در سرشماری شرکت نکرده باشند. چالش دیگری که برای کردهای فیلی پس از بازگشت به عراق گزارش شده است، مرتبط به تصاحب دارایی‌ها و املاک‌شان می‌شود با این وجود افراد معدودی از کردهای فیلی مثل لقمان فیلی در دوره پس از صدام حسین، توانسته‌اند در سمت‌های مهم دیپلماتیک عراق کار کنند.

گرامی‌داشت

روز چهارم آوریل در عراق به مناسبت اخراج کردهای فیلی در ۱۹۸۰م و اعدام جوانان این گروه قومی، به‌عنوان «روز شهید فیلی» نام‌گذاری شده و همه ساله از آن تجلیل می‌شود.