مُوکِب ایستگاه خدمت‌رسانی است که در مکان‌ها یا مناسبت‌های مذهبی شیعه بین زائران و مردم، غذا، چای و شربت رایگان پخش می‌کند. در مسیر پیاده‌روی اربعین موکب‌هایی برای اسکان، خدمات بهداشتی و درمانی، ماساژ بدن و پاها و تعمیر وسایل نیز، برپا می‌شود. این اصطلاح در فرهنگ شیعیان عراق رایج بود و در دهه نود شمسی، به ایران منتقل شد. پیش از آن، «ایستگاه صلواتی» با کاربردی مشابهِ موکب در ایران وجود داشت.
واژه موکب در فرهنگ شیعیان عرب برای اشاره به هیئت و دسته عزاداری نیز به کار رفته است. در کشور عراق از دو واژه «موکبُ الْعَزاء؛ موکب عزاداری» و «موکبٌ خِدْمیّ؛ موکب خدماتی» استفاده می‌شود. برپایی موکب در هند و پاکستان نیز مرسوم است. هزینه موکب‌ها را معمولا مردم و خیرین تأمین می‌کنند.
مفهوم‌شناسی و تاریخچه
موکب به ایستگاه خدمت‌رسانی گفته می‌شود[۱] که در مکان‌ها[۲] یا مناسبت‌های مذهبی شیعه،[۳] به مردم و زائران خدمات رایگان ارائه می‌کند. موکب‌ها در خیمه‌ها، سازه‌های پارچه‌ای یا ساختمان‌ها برپا می‌شود.[۴]
پیشینه
واژه موکب در فرهنگ شیعیان عرب برای اشاره به هیئت،[۵] دسته عزاداری[۶] و دیگر حرکت‌های گروهی که به صورت عزاداری و راهپیمایی انجام می‌شود، به‌کار می‌رود.[۷][یادداشت ۱] در کتاب ادبُ الطَّف که حدود سال ۱۳۴۷ش نگاشته شده،[۸] از موکب‌هایی (هیئت‌های عزاداری) گزارش شده که در روزهای نزدیک به اربعین از مناطق مختلف، به اطراف کربلا می‌آمدند، خیمه برپا می‌کردند و از زائران پذیرایی می‌کردند.[۹]
بر اساس کتاب فرهنگ سوگ شیعی که در سال ۱۳۹۵ش چاپ شده، در عراق به خیمه‌ها و مکان‌هایی که در ایام اربعین از زائران پذیرایی می‌کنند نیز، موکب می‌گویند.[۱۰] در این کشور برای فرق گذاشتن بین موکبی که به معنای هیئت و دسته عزاداری است و موکبی که برای خدمات به‌کار می‌رود، از واژگان «موکبُ الْعَزاء؛ موکب عزاداری» و «موکبٌ خِدْمی؛ موکب خدماتی» استفاده می‌شود.[۱۱]
فرهنگ برپاسازی موکب در دهه نود شمسی، از کشور عراق به ایران منتقل شد؛[۱۲] البته پیش از آن، «ایستگاه صلواتی»[یادداشت ۲] با کاربردی مشابهِ موکب وجود داشت.[۱۳] دو واژه «موکب» و «ایستگاه صلواتی» بین فارسی‌زبانان ایران، به جای یکدیگر به‌کار رفته است.[۱۴]
خدمات
خدمات ارائه شده در موکب‌ها رایگان است و شامل پخش خوراکی، چای، شربت[۱۵] و واکس زدن کفش[۱۶] می‌شود. در موکب‌های مسیر پیاده‌روی اربعین، غیر از خوراک‌دهی، اسکان، خدمات بهداشتی و درمانی، ماساژ بدن و پاها و تعمیر وسایل نیز ارائه می‌شود.[۱۷]
برخی موکب‌ها در حوادث غیرمترقه مانند سیل و زلزله، اقلام ضروری مانند مواد غذایی، چادر، پتو و آب توزیع می‌کنند.[۱۸] بودجه موکب و خدمات ارائه شده در آن، از طریق کمک‌های مردمی[۱۹] و گاه دولتی[۲۰] تأمین می‌شود.
زمان و مکان برپایی
موکب‌ها در مناسبت‌های مذهبی شیعه، ازجمله پیاده‌روی اربعین،[۲۱] ماه محرم،[۲۲] نیمه شعبان،[۲۳] و سالروز شهادت و ولادت معصومان(ع)[۲۴] در شهرهای شیعه‌نشین برپا می‌شوند. همچنین موکب‌ها در مکان‌های مذهبی شیعه، مانند حرم امامان(ع)، برای ارائه خدمات به زائران برقرار می‌شوند.[۲۵]
موکب‌ها در پیاده‌روی نیمه شعبان، که هر ساله در روزهای نزدیک به نیمه شعبان از نجف به سوی کربلا انجام می‌شود نیز، برپا می‌شوند.[۲۶] همچنین حدود ۳۵۰ موکب در عید غدیر ۱۴۰۱ش، در جشنی با نام «مهمانی ده کیلومتری» که در تهران برگزار شد از مردم پذیرایی کردند.[۲۷]
در پیاده‌روی اربعین
موکب‌ها در پیاده‌روی اربعین از سوی اجتماعات مذهبی عراق، عشایر بومی منطقه و ساکنان روستاهای حوالی هر مسیر برقرار می‌شود[۲۸] و مدیریت آنها به شکل مردمی و مستقل از دولت عراق است.[۲۹]
بر اساس گزارش «اداره شعائر، موکب‌ها و حسینه‌ها در عراق» که زیر نظر آستان قدس حسینی و عباسی کار می‌کند، ایام اربعین ۱۳۹۹ش در کل کشور عراق، ۳۲ هزار موکب فعالیت داشته است.[۳۰] طبق گزارش آستان قدس عباسی، در اربعین ۱۴۰۱ش در کربلا و مسیرهای منتهی به آن ۱۴۵۰۰ موکب برپا بوده، که از آن میان، ۳۰۰ موکب از دیگر کشورها از جلمه ایران بوده‌اند.[۳۱]
آستان قدس عباسی تعداد وعده‌های غذایی پخش شده را در کربلا و محورهای منتهی به آن در سال ۱۴۰۱ش، بیش از چهار میلیون شمرده است.[۳۲]
موکب در کشورهای شیعه‌نشین
جز عراق و ایران، در برخی از دیگر کشورهای شیعه‌نشین نیز، مکان‌هایی با کاربری موکب برپا می‌شود.[۳۳] در پاکستان و هند به این مکان‌ها وقتی نوشیدنی پخش می‌کنند، «سَبیل»[۳۴] و وقتی غذا تقسیم می‌کنند، «نیازِ حسین»[۳۵] می‌گویند.[یادداشت ۳] اهل‌سنت نیز در پاکستان در ایام محرم سبیل و نیاز برپا می‌کنند.[۳۶] حلیم و بریانی از جمله غذاهایی است که در این ایام در پاکستان پخش می‌شود.[۳۷]
پانویس
- ↑ «همه چیز در مورد موکب‌های اربعین»، بلیط اینجا.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «موکب‌داران سراسر کشور از زائران در جوار حرم مطهر امام رضا(ع) پذیرایی می‌کنند»، خبرگزاری تسنیم؛ «مواکبُ الخدمة الحسینیة تفتتح موائدَها الرمضانیة لإفطار الزائرین»، شبکة الکفیل العالمیة.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «برنامه‌های محرم و صفر در منطقه ۱۴»، همشهری آنلاین (سایت خبری روزنامه همشهری)؛ «۲۰۰ موکب مردمی ایام نیمه شعبان در قم به زائران خدمت‌رسانی می‌کنند»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ اسحاقی، «پیاده‌روی اربعین»، ص۱۰۰.
- ↑ اسحاقی، «موکب»، ص۴۸۱.
- ↑ نگاه کنید به «بمشارکة أکثر من ۲۰۰ موکب عزاء.. عتبات کربلاء»، العتبة الحسینیة المقدسة.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۱۷۵.
- ↑ اسفندیاری، کتابشناسی تاریخی امام حسین(ع)، ۱۳۸۰ش، ص۱۷۸.
- ↑ شبر، ادب الطف، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۲.
- ↑ اسحاقی، «پیاده‌روی اربعین»، ص۱۰۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «العتبةُ العبّاسیة المقدّسة ترفد مواکب الخدمة الحسینیة بموادّ غذائیة»، شبکة الکفیل العالمیة.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «راه‌اندازی ۱۰۰ موکب پذیرایی هیات‌های مذهبی ایلام در اربعین ۹۶»، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)؛ «هزینه ۶۰ میلیارد تومانی موکب‌داران خوزستانی در ایام اربعین»، خبرگزاری مهر.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «در سالروز رحلت امام خمینی»، ص۱۹۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «این موکب ۶۰ روز میزبان بی‌خانمان‌هاست»، سایت روزنامه همشهری؛ «لیست ایستگاه‌های صلواتی همدان»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «موکب‌های سرو غذا در پیاده‌روی اربعین»، الکوثر.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «کفاشان موکب در انتظار کفش‌های امام زمان(عج)»، خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ اسحاقی، «پیاده‌روی اربعین»، ص۱۰۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «موکب‌های استان مرکزی در نقاط سیل زده فعال شد»، ستاد بازسازی عتبات عالیات؛ «برپایی موکب ۱۰۰۰ نفری در مناطق زلزله‌زده غرب کشور»، خبرگزاری تسنیم؛ «استقرار ۶ موکب اربعین در مناطق زلزله‌زده‌اندیکا»، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا).
- ↑ «من این تحصل المواکب الحسینیة علی التمویل؟»، السومریة.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «اسقرار موکب‌های جهاد کشاورزی استان در مرز میرجاوه برای زوار اربعین»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایرنا)؛ «ارائه خدمات به زائران حسینی در ۴۳ موکب داخلی و خارجی در کردستان»، خبرگزاری کردپرس.
- ↑ اسحاقی، «پیاده‌روی اربعین»، ص۱۰۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «برنامه‌های محرم و صفر در منطقه ۱۴»، همشهری آنلاین (سایت خبری روزنامه همشهری).
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «۲۰۰ موکب مردمی ایام نیمه شعبان در قم به زائران خدمت‌رسانی می‌کنند»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «پذیرایی بیش از ۲۰ نفر در ایام شهادت امام صادق(ع)»، خبرگزاری رسمی حوزه؛ «برپایی موکب امام رضا ع) در دهه کرامت»، خبرگزاری رضوی.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «موکب‌داران سراسر کشور از زائران در جوار حرم مطهر امام رضا(ع) پذیرایی می‌کنند»، خبرگزاری تسنیم؛ «مواکبُ الخدمة الحسینیة تفتتح موائدَها الرمضانیة لإفطار الزائرین»، شبکة الکفیل العالمیة.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «جزئیات میزبانی موکب ایرانی خدام‌الحسین از زائران پیاده‌روی نیمه شعبان»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا).
- ↑ «در مهمونی ۱۰ کیلومتری خیابان ولیعصر چه گذشت؟»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ اسحاقی، «پیاده‌روی اربعین»، ص۱۰۰.
- ↑ اسحاقی، «پیاده‌روی اربعین»، ص۱۰۰.
- ↑ «إحصائیات حول عدد المواکب الخدمیة والعزائیة ووجبات الطعام والخدمات الطبیة وعدد المتطوعین بالأربعینیة»، خبرگزاری شفقنا.
- ↑ «جزئیات خدمات ارائه شده از سوی آستان قدس عباسی در اربعین حسینی»، شبکه جهانی الکفیل.
- ↑ «جزئیات خدمات ارائه شده از سوی آستان قدس عباسی در اربعین حسینی»، شبکه جهانی الکفیل.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «Holding on to the tradition of setting up sabeels»، DAWN.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «Holding on to the tradition of setting up sabeels»، DAWN؛ «امام حسین کے یوم ولاد ت پر شہر میں جگہ جگہ ہوا سبیلوں کا اہتمام»، اخبار آپ کا.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید «Trend of ‘Niaz’ distribution on Ashura still alive across country»، Daily Pakistan؛ «Ashura observed peacefully in Khyber Pakhtunkhwa»، DAWN.
- ↑ «SWAT organized a Sabeel on the 10th of Muharram»، Daily Azb.
- ↑ «Trend of ‘Niaz’ distribution on Ashura still alive across country»، Daily Pakistan.
یادداشت
- ↑ در برخی کتاب‌های لغت قرن چهارم و پنجم قمری، موکب به معنای «گروهی که سواره یا پیاده در حرکتند» دانسته شده است. (ابن درید، جمهرة اللغة، ذیل واژه وکب، ۱۹۸۸م، ج۱، ص۳۷۸؛ ابن سیده، المحکم و المحیط الاعظم، ۱۴۲۱ق، ج۷، ص۱۵۳.) برخی برای اشاره به کاروان امام حسین(ع) نیز، از عبارت «الموکب الحسینی» استفاده کرده‌اند. (نقدی، زینب الکبری، منشورات مکتبة المفید، ص۹۳.) به دسته عزاداری حسینیه اعظم زنجان که هر سال در هشتم محرم حرکت می‌کند نیز، «موکب عزادارن حسینه اعظم زنجان» گفته می‌شود. («روایتی دیگر از عشق و دلدادگی زنجانی در یوم العباس»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.)
- ↑ ایستگاه صلواتی: محل خاصی از جنبه مذهبی که در آنجا مواد خوراکی را با گفتن صلوات، بدون پرداخت وجهی دریافت می‌کنند. (معین، فرهنگ فارسی معین، ج۱ (آ-ح)، ۱۳۸۴ش، ذیل واژه ایستگاه.)
- ↑ در پاکستان به مکان‌هایی که غذا پخش می‌کنند، «لنگرِ حسین» نیز گفته می‌شود. («Ashura observed peacefully in Khyber Pakhtunkhwa»، DAWN.)
منابع
- «۱۸۰۰ موکب ایرانی به زائران اربعین در عراق خدمات‌رسانی می‌کنند»، خبرگزاری تسنیم، ۱۲ شهریور ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید ۳۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «۲۰۰ موکب مردمی ایام نیمه شعبان در قم به زائران خدمت‌رسانی می‌کنند»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
- ابن درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغة، بیروت،دار العلم للملایین، ۱۹۸۸م.
- ابن سیده، علی بن اسماعیل، المحکم و المحیط الاعظم، بیروت،دار الکتب العلمیة، به تصحیح و تحقیق عبدالحمید هنداوی، ۱۴۲۱ق.
- «إحصائیات حول عدد المواکب الخدمیة والعزائیة ووجبات الطعام والخدمات الطبیة وعدد المتطوعین بالأربعینیة»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اکتبر ۲۰۲۰م، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «ارائه خدمات به زائران حسینی در ۴۳ موکب داخلی و خارجی در کردستان»، خبرگزاری کردپرس، تاریخ درج مطلب: ۱۴ شهریور ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «استقرار ۶ موکب اربعین در مناطق زلزله‌زده‌اندیکا»، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، تاریخ درج مطلب: ۲۸ مهر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۹ شهریور ۱۴۰۰ش.
- اسفندیاری، محمد، کتابشناسی تاریخی امام حسین(به ضمیمه امام حسین در الذریعة)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- «استقرار موکب‌های جهاد کشاورزی استان در مرز میرجاوه برای زوار اربعین»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایرنا)، تاریخ درج مطلب: ۷ شهریور ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «امام حسین کے یوم ولاد ت پر شہر میں جگہ جگہ ہوا سبیلوں کا اہتمام»، اخبار آپ کا، تاریخ درج مطلب: ۱۰ آوریل ۲۰۱۹م، تاریخ بازدید: ۲۲ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «این موکب ۶۰ روز میزبان بی‌خانمان‌هاست»، سایت روزنامه همشهری، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مهر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «برپایی موکب امام رضا ع) در دهه کرامت»، خبرگزاری رضوی، تاریخ درج مطلب: ۱۳ تیر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۱ش.
- «برپایی موکب ۱۰۰۰ نفری در مناطق زلزله‌زده غرب کشور»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «برنامه‌های محرم و صفر در منطقه ۱۴»، همشهری آنلاین (سایت خبری روزنامه همشهری)، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مرداد ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «بمشارکة أکثر من ۲۰۰ موکب عزاء.. عتبات کربلاء»، العتبة الحسینیة المقدسة، تاریخ درج مطلب: ۲۶ ژوئه ۲۰۲۲م.
- «پذیرایی بیش از ۲۰ نفر در ایام شهادت امام صادق(ع)»، خبرگزاری رسمی حوزه.، تاریخ درج مطلب: ۹ تیر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۱ش.
- «جزئیات خدمات ارائه شده از سوی آستان قدس عباسی در اربعین حسینی»، شبکه جهانی الکفیل، تاریخ درج مطلب: ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۳۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «جزئیات میزبانی موکب ایرانی خدام‌الحسین از زائران پیاده‌روی نیمه شعبان»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۱ش.
- «الجموع المؤمنة تواصل التوافد الی سامراء لاحیاء ذکری استشهاد الإمام الحسن العسکری(ع)»، اخبار الشیعة، تاریخ درج مطلب: ۱۴ اکتبر ۲۰۲۱م، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «در سالروز رحلت امام خمینی»، در مجله مشکوة، شماره ۲۷، تابستان ۱۳۶۹ش.
- «در مهمونی ۱۰ کیلومتری خیابان ولیعصر چه گذشت؟»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: ۲۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- «راه‌اندازی ۱۰۰ موکب پذیرایی هیات‌های مذهبی ایلام در اربعین ۹۶»، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، تاریخ درج مطلب: ۱۹ مهر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «روایتی دیگر از عشق و دلدادگی زنجانی در یوم العباس»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۵ مرداد ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
- شبر، جواد، ادب الطف او شعراء الحسین(ع)، بی‌جا،دار المرتضی، ۱۴۰۹ق.
- «العتبةُ العبّاسیة المقدّسة ترفد مواکب الخدمة الحسینیة بموادّ غذائیة»، شبکة الکفیل العالمیة، تاریخ درج مطلب: ۱۵ آگوست ۲۰۲۱، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «کفاشان موکب در انتظار کفش‌های امام زمان(عج)»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مهر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «لیست ایستگاه‌های صلواتی همدان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱۴ شهریور ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «مئات المواکب الحسینیة تشارک فی تقدیم الخدمات لزوار الأربعین»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۹ سپتامبر ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، ۱۳۷۶ش.
- «موکب‌های استان مرکزی در نقاط سیل زده فعال شد»، ستاد بازسازی عتبات عالیات، تاریخ درج مطلب: ۱ بهمن ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
- اسحاقی، پیمان، «پیاده‌روی اربعین»، در فرهنگ سوگ شیعی، مدیر و سرویراستار محسن‌حسام مظاهری، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
- اسحاقی، پیمان، «موکب»، در فرهنگ سوگ شیعی، مدیر و سرویراستار محسن‌حسام مظاهری، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی معین (۶ جلدی)، تهران، نامن، ۱۳۸۴ش.
- «من این تحصل المواکب الحسینیة علی التمویل؟»، السومریة، تاریخ درج مطلب: ۲۹ آگوست ۲۰۱۸م، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «مواکبُ الخدمة الحسینیة تفتتح موائدَها الرمضانیة لإفطار الزائرین»، شبکة الکفیل العالمیة، تاریخ درج مطلب: ۱۴ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «موکب‌داران سراسر کشور از زائران در جوار حرم مطهر امام رضا(ع) پذیرایی می‌کنند»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۹ خرداد ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «موکب‌های سرو غذا در پیاده‌روی اربعین»، الکوثر، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آبان ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «موکب‌های مردمی جشن عید غدیر خم در شیراز»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۷ تیر ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
- نقدی جعفر، زینب الکبری، بی‌جا، منشورات مکتبة المفید، بی‌تا.
- «هزینه ۶۰ میلیارد تومانی موکب‌داران خوزستانی در ایام اربعین»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب:۲۲ آذر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «همه چیز در مورد موکب‌های اربعین»، بلیط اینجا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «Ashura observed peacefully in Khyber Pakhtunkhwa»، DAWN،تاریخ درج مطلب: ۱۱ آگوست ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «Holding on to the tradition of setting up sabeels»، DAWN، تاریخ درج مطلب: ۳۰ آگوست ۲۰۲۰م، تاریخ بازدید: ۳۰ آگوست ۲۰۲۰م، تاریخ بازدید: ۲۲ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «SWAT organized a Sabeel on the 10th of Muharram»، Daily Azb، تاریخ درج مطلب: ۲۹ سپتامبر ۲۰۱۸م، تاریخ بازدید: ۲۲ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «Trend of ‘Niaz’ distribution on Ashura still alive across country»، Daily Pakistan، تاریخ درج مطلب: ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۹م، تاریخ بازدید: ۲۲ شهریور ۱۴۰۱ش.