عِراق عرب نام نیمه جنوبی بین‌النهرین است. این اسم در زمان سلجوقیان و با ایجاد اصطلاح عراق عجم رواج یافت. پیش از آن این منطقه به نام عراق خوانده می‌شد. عراق اکنون یک کشور مستقل با اکثریت شیعه در خاورمیانه و در همسایگی ایران است.
 محدوده عراق عرب و عراق عجم در نقشه‌های قدیم | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| ویژگی | از مناطق مهم شیعه نشین |
| زبان | عربی |
| نژاد | عرب |
| ادیان | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات تاریخی | |
| نام قدیم | بین‌النهرین |
| پیشینه اسلام | دوران حکومت خلیفه دوم |
| پیشینه تشیع | از زمان حکومت امام علی(ع) |
| وقایع مهم | واقعه کربلا |
| مکان‌های تاریخی | کربلا، نجف |
| اماکن | |
| زیارتگاه | امام علی(ع) در نجف، امام حسین(ع) در کربلا |
| قبرستان‌ها | قبرستان وادی السلام در نجف اشرف |
| حوزه علمیه | حوزه علمیه نجف و حوزه علمیه کربلا |
| مساجد | مسجد کوفه، مسجد سهله، مسجد حنانه |
چند واقعه تاریخی و مهم شیعه در صدر اسلام مانند حکومت و جنگ‌های امام علی(ع) و قیام امام حسین(ع) در عراق عرب اتفاق افتاد. مرقد شش امام شیعه و مساجد مشهور شیعیان نیز در این سرزمین واقع است.
نام عراق از قرن ۶ میلادی در متون تاریخی دیده می‌شود. مورخان ریشه و مفهوم عراق را به خاک سیاه یا کناره دریا (زبان عربی) و شهر (زبان سومری) مربوط می‌دانند. چهار گوشه سرزمین عراق قدیم در زمان بنی‌عباس به حدیثه در شمال شرق، حلوان (سرپل ذهاب) در شمال غرب، آبادان در جنوب شرق و نجف در جنوب غرب محدود می‌شد.
ریشه و مفهوم عراق
علی‌اکبر دهخدا (لغت‌شناس ۱۳۳۴-۱۲۵۷ش) کلمه عراق را کلمه عربی و برابر عراق عرب دانسته، و بیش از ده معنا مانند کرانه دریا به درازا، کناره آب و اطراف نهر از نزدیک آن تا منتهای آن از منابع مختلف برای آن نوشته است.[۱] طریحی در مجمع البحرین، عراق را به ساحل و کناره دریا و رودخانه معنا کرده است.[۲] عده‌ای دیگر ریشه کلمه عراق را سومری می‌دانند که در زبان عربی تغییر شکل داده است.[۳] آنان معتقدند عراق از کلمه سومری Uruk(اوروک) به معنای شهر، به araqa`(اراکا) و سپس Iraq (عراق) در عربی تبدیل شده است.[۴]
پیشینه
نام عراق از قرن ۶ میلادی در متون تاریخی دیده می‌شود.[۵] مسلمانان قسمت شمالی بین‌النهرین (اطراف و بین دو رود دجله و فرات) را جزیره و قسمت جنوبی آن را عراق می‌نامیدند.[۶] لسترنج، خاورشناس انگلیسی (۱۹۳۳م-۱۸۵۴م) [یادداشت ۱] کاربرد نام عراق را به حاصل‌خیزی زمین‌های آن مربوط کرده، و نام اولیه آن را سواد به معنای خاک سیاه دانسته است.[۷] پس از فتح عراق توسط مسلمانان، نام عراق در تقسیمات کشوری سرزمین‌های اسلامی وارد شد.[۸] یاقوت حموی (جغرافی‌دان و تاریخ‌نویس مسلمان ۶۲۶-۵۷۴ ق) معتقد است نام عراق عرب در زمان سلجوقی (۵و۶ق/۱۰و۱۱م) هم‌زمان با نام عراق عجم رواج یافت.[۹] پس از تصرف عراق توسط یکی از سلاطین سلجوقی، از سوی خلیفه عباسی وقت، به او لقب سلطان العراقین داده شد و این تصور را در او بوجود آورد که منظور از عراق دوم، منطقه جبال است و آن را عراق عجم نامید و عراق به عراق عرب معروف گشت.[۱۰] دهخدا نام‌گذاری جبال را به عراق عجم، بخاطر اشتباه نشدن آن با عراق عرب دانسته است.[۱۱]
منطقه عراق عرب پس از انتقال حکومت امیرالمومنین به کوفه (۳۶ق)، تا اکنون به یکی از مراکز عمده شیعیان تبدیل شده است.[۱۲] وجود مرقد شش امام شیعه و مساجد مشهور مانند مسجد کوفه، مسجد سهله[۱۳] و نیز وقوع حوادث تاریخی مانند جنگ جمل، صفین، نهروان، قیام امام حسین، قیام زید بن علی و نقل روایاتی درباره نقش عراق در ظهور امام زمان،[۱۴] از ویژگی‌های شیعی عراق است.
گستره
ابنخرداذبه (جغرافی‌دان قرن ۳ق) حدود شمالی عراق را از قادسیه (غرب) تا حلوان (شرق) و حدود جنوبی آن را منطقه آب‌ریز دجله و فرات شامل میسان و بصره و نجف مشخص کرده است.[۱۵] یاقوت حموی معتقد است منطقه عراق همان بابل قدیم، بین جزیره و نجد است.[۱۶] لسترنج با بررسی نظرات تاریخی، نقشه‌ای از حدود منطقه عراق در زمان خلافت بنی‌عباس کشیده است. این ناحیه از حدیثه در آخرین نقطه شرقی به حلوان (بین سرپل ذهاب و قصرشیرین) در آخرین نقطه شمال غربی و از بصره در ساحل خلیج فارس تا نجف کشیده شده است. شهرهای عراق در آن زمان شامل تکریت، سامرا، بغداد، انبار، قصرشیرین، قادسیه، کربلا، حیره، نجف، مداین، بصره و عبادان (ابادان) می‌شده است.[۱۷] در صور الاقالیم آمده که حدود عراق به بیابان نجد (جنوب) و کردستان (شمال) و دریای فارس (جنوب شرق) پیوسته است.[۱۸]
امروزه بخش بزرگ عراق عرب، بخش جنوبی کشور عراق، با اکثریت شیعه و در خاورمیانه است.[۱۹] بخش جنوبی جزیره نیز، نیمه شمالی عراق را تشکیل می‌دهد.[۲۰] بخش باریک و شرقی عراق عرب، از قصرشیرین تا آبادان در استان خوزستان ایران قرار دارد.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ج۱۰، ص۱۵۷۸۵.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۶۷.
- ↑ عبدالوهاب، العرب فی العصور القدیمه، دار المعرفة الجامعیة، ص۴۸.
- ↑ سایت سومرین، «Sumerian Lexicon»
- ↑ لغت‌نامه برخط
- ↑ لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ۱۳۶۴ش، ص۲۶.
- ↑ لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ۱۳۶۴ش، ص۲۶.
- ↑ ریاحی، تقسیمات کشوری، ۱۳۸۲ش، ص۷۸۰.
- ↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۹۹.
- ↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۹۹.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ج۱۰، ص۱۵۷۸۶.
- ↑ ملک‌مکان، اراسته، سلطانی، تشیع در عراق، ۱۳۸۹ش، ص۴۷
- ↑ الرهیبی، تاریخ جنبش اسلامی در عراق، ۱۳۸۰ش، ص۷۳-۷۲.
- ↑ مهدی پور، اماکن زیارتی منتسب به امام زمان(ع) در ایران و جهان، ۱۳۸۱ش، ص۳۷۶-۳۴۱.
- ↑ ابنخرداذبه، المسالک و الممالک، ۱۸۸۹م، ص۱۸۷.
- ↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۹۵.
- ↑ لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ۱۳۶۴ش، ص۹۲-۲۶.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ج۱۰، ص۱۵۷۸۵.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ج۱۰، ص۱۵۷۸۵.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۷۷ش، ج۱۰، ص۱۵۷۸۵.
یادداشت
- ↑ لسترنج مولف کتاب The Lands of The Eastern Caliphate که بانام جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی در فارسی ترجمه شده است.
منابع
- لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه:محمود عرفان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.
- عبدالوهاب، لطفی، العرب فی العصور القدیمه، بیروت، دار المعرفه الجامعیه، بی‌تا.
- ریاحی، وحید، «تقسیمات کشوری»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، ۱۳۸۲ش.
- دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- ابنخرداذبه، المسالک و الممالک، بیروت، دار صادر افست لیدن، ۱۸۸۹م (۱۲۶۸ش).
- حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر افست لیدن، چاپ دوم، ۱۹۹۵م (۱۳۷۴ش).
- رامپوری، غیاث‌الدین محمد، غیاث اللغات، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۵ش.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، ۱۴۰۸ق/۱۳۶۷ش.
- ملک‌مکان، حمید؛ جوان‌آراسته، امیر؛ سلطانی، مصطفی، تشیع در عراق، قم، انتشارات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۹ش.
- مهدی پور، علی اکبر، «اماکن زیارتی منتسب به امام زمان(ع) در ایران و جهان»، فصلنامه انتظار، ش۶، زمستان ۱۳۸۱ش.
- الرهیبی، عبدالحلیم، تاریخ جنبش اسلامی در عراق، ترجمه:جعفر دلشاد، اصفهان، نشر چهارباغ، ۱۳۸۰ش.
- سایت سومریان، بازدید:۱۳۹۸/۲/۸ش.