جمال‌الدین احمد بن شمس‌الدین محمد بن فَهْد حِلّی اَسَدی(۷۵۷-۸۴۱ق)، از فقیهان و محدّثان امامی که شهرت او بیشتر در اخلاق، دعا و عرفان است. از او کتاب‌ها و آثار خطی به یادگار مانده است. اثر مشهور او در این زمینه، کتاب عدة الداعی و نجاح الساعی است که به دعا و آداب و مسائل مربوط به آن می‌پردازد. این کتاب، با عنوان آیین بندگی و نیایش و آداب راز و نیاز به درگاه بی‌نیاز به فارسی ترجمه شده است. با اینکه زادگاه او معلوم نیست، اما به گفته‌ی بعضی‌ها مدتی در حله در مدرسه علمیه زینبیه مشغول تدریس بوده و مدتی هم در کربلا زندگی کرده است. او در علوم فقه و حدیث مسلط بوده و از علی بن محمد بن مکی اجازه حدیث داشته. وی نزد اساتیدی همچون ابن مُتَّوج بَحرانی و مقداد بن عبدالله حلی بوده و شاگردانی را نیز تربیت کرده است. عده‌ای مقام ایشان را از لحاظ معنوی و عرفانی، بسیار بالا دانسته‌اند به طوریکه او داری مقام تمکن در توحید می‌دانند. اوج شهرت ایشان نزد حاکم بغداد، با پیروزی در مناظره با علمای اهل تسنن بوده که به ترویج مذهب شیعه انجامید. سرانجام وی در سال ۸۴۱ق در کربلا وفات یافت و در باغ نقیب علویان به خاک سپرده شد.
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوالعباس جمال الدین احمد بن شمس الدین محمد بن فَهْد حِلّی اَسَدی |
| لقب | جمال‌الدین |
| تاریخ تولد | ۷۵۷ق |
| تاریخ وفات | ۸۴۱ق |
| شهر وفات | کربلا |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | علی بن خازن حائری، علی بن یوسف بن عبدالجلیل نیلی، ابن مُتَّوج بَحرانی، مقداد بن عبدالله حلی، جمال الدین ابن اعرج عمیدی و علی بن عبدالحمید نسابه حسینی و.... |
| شاگردان | علی بن هلال جزایری، ابن راشد قطیفی، عبدالسمیع بن فیاض اسدی، ابن عشره كركی، مفلح بن حسن صیمری، محمد بن محمد بن حسن حولانی و سید محمد بن فلاح مشعشعی و.... |
| محل تحصیل | حله و جبل عامل |
| تألیفات | عدة الداعی و نجاح الساعی، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، الفصول فی دعوات اعقاب الفرائض، المقتصر من شرح المختصر، التحصین فی صفات العارفین، الرسائل العشر و.... |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | اقناع حاکم بغداد (اسپند میرزا) بر ترویج مذهب تشیع به سبب پیروزی در مناظره با سنی‌های عراق و رسمیت دادن به تشیع و ضرب سکه به نام امامان معصوم (ع) به سبب این پیروزی. |
زندگی‌نامه و حیات علمی
زادگاه ابن فهد به درستی معلوم نیست، اما به گفته بعضی‌ها، زمانی در حلّه اقامت داشته و در مدرسه زینیه به تدریس مشغول بوده است. [۱] و مدتی از عمر خود را در کربلا سپری کرده است.[۲]
وفات
ابن فهد سال ۸۴۱ق در ۸۴ سالگی درگذشت[۳]با اینکه عده‌ای ۵۸ سالگی دانسته‌اند.[۴] مدفنش به گفته خوانساری در کربلا کنارِ خیمه‌گاه واقع شده است.[۵]
تحصیلات
وی نزد شاگردان فخرالمحققین و شهید اول به تحصیل فقه و حدیث پرداخت.[۶]
آقابزرگ بدون ذکر دلیل او را از شاگردان شهید اول دانسته است[۷]، اما این مقدار روشن است که وی در حدود سال ۸۲۴ق به منطقه جَبَل عامِل سفر کرده است.[۸]در جِزّین از علی بن محمد بن مکی، فرزند شهید اول، به دریافت اجازه نایل شده است.[۹]
اساتید
- علی بن خازن حائری
- علی بن یوسف بن عبدالجلیل نیلی
- ابن مُتَّوج بَحرانی
- مقداد بن عبدالله حلی
- جمال الدین ابن اعرج عمیدی
- علی بن عبدالحمید نسابه حسینی[۱۰]
شاگردان
- علی بن هلال جزایری
- ابن راشد قطیفی
- عبدالسمیع بن فیاض اسدی
- ابن عشره کرکی
- مفلح بن حسن صیمری
- محمد بن محمد بن حسن حولانی
- سید محمد بن فلاح مشعشعی.[۱۱]
مناظره با اهل سنت
حاکم بغداد اسپند میرزا، در سال ۸۴۰ق ابن فهد و عده‌ای از شیعیان را از حله و دیگر مناطق به مناظره با علمای اهل سنت به بغداد دعوت کرد.[۱۲]با پیروزی عالمان شیعه در این مناظره، حاکم بغداد تغییر مذهب داد و به ترویج مذهب تشیع امر کرد و به نام دوازده امام(ع) خطبه خواند و سکه زد.[۱۳]
شهرت در عرفان و تصوف
ابن فهد به زهد و تقوا مشهور بوده و آثاری نیز در اخلاق و عرفان نوشته. قاضی نورالله شوشتری وی را صوفی و مرتاض خوانده است.[۱۴]
جوادی آملی نیز او را از جمله کسانی می‌داند که مقامات معنوی بسیار والایی داشته است.[۱۵]گفته‌اند ابن فهد حلی و سید بن طاووس و سید بحرالعلوم از کاملان هستند. علامه طباطبایی از استادش سید علی قاضی طباطبایی عارف بزرگ نقل کرده که سه نفر در طول تاریخ عرفان به مقام «تمکّن در توحید» رسیده‌اند که عبارتند از: سید بن طاووس، احمد بن فهد حلی و سید محمدمهدی بحرالعلوم .[۱۶]
آثار چاپی
- عدة الداعی و نجاح الساعی، تهران، ۱۲۷۴ق؛ ابن فهد، در عدةالداعی به آثار و شرایط دعا، قرآن و ذکر پرداخته. او در خاتمه کتاب، توضیح مختصری از اسماءالله داده و وجه جمع تکثر اسما و وحدت ذات را بیان کرده. حسین غفاری ساروی، این کتاب را با عنوان «آیین بندگی و نیایش» به فارسی ترجمه کرده است.[۱۷]
- المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، کتاب او در فقه که امروزه نیز فقیهان شیعه در تحقیقات خود به آن توجه کرده و ارجاع می‌دهند، که این کتاب شرح کتاب المختصر النافع اثر محقق حلی است، جلد اول کتاب المهذب البارع فی شرح المختصر النافع در ۱۴۰۷ق و جلد دوم آن در ۱۴۱۱ق در قم به چاپ رسیده است؛
- الفصول فی دعوات اعقاب الفرائض، ۱۳۱۴ق (در حاشیه مکارم الاخلاق)
- المقتصر من شرح المختصر، مشهد، ۱۴۱۰ق
- التحصین فی صفات العارفین، تهران، ۱۳۱۴ق (در حاشیه مکارم الاخلاق) و نیز قم، ۱۴۰۶ق (همراه مثیر الاحزان)
همچنین مجموعه‌ای از رساله‌های ابن فهد تحت عنوان الرسائل العشر در قم، ۱۴۰۹ق چاپ شده است که عبارتند از:
- جوابات المسائل البحرانیه
- جوابات المسائل الشامیه الاولی
- رسالة وجیزة فی واجبات الحج
- غایة الایجاز لخائف الاعواز
- کفایة المحتاج الی مناسک الحاج
- اللمعة الجلیة فی معرفة النیة
- المحرّر فی الفتوی
- مصباح المبتدی و هدایة المقتدی
- الموجز الحاوی لتحریر الفتاوی
- نبذة الباغی فی ما لابدَّ منه من آداب الداعی. این کتاب مختصر عدة الداعی است.
آثار خطی
- الادعیة و الختوم[۱۸]
- التواریخ الشرعیة عن الائمة المهدیة[۱۹]
- الخلل فی الصلاة[۲۰]
- جوابات المسائل الشامیة الثانیة[۲۱]
- تعیین ساعات اللیل و تشخیصها بمنازل القمر[۲۲]
- شرح الارشاد، که ظاهراً قسمتی از آن در کتابخانه مرکزی، به شماره (۴) ۲۶۲۱ موجود است.
- فقه الصلاة[۲۳]
- اللوامع[۲۴]
- نیات العبادات و صیغ العقود و الایقاعات[۲۵]
- الهدایة.[۲۶]
علاوه بر این موارد، چند کتاب دیگر از جمله استخراج الحوادث که متضمن پیشگویی‌هایی براساس سخنان امام علی (ع) بوده، به وی منسوب است.[۲۷]
قاضی نورالله شوشتری[۲۸] مدعی شده، کتابی در زمینه علوم غریبه نزد ابن فهد بوده که هنگام مرگ، آن را به فردی سپرده و از وی خواسته بود کتاب را در رود فرات اندازد. براساس همین روایت سید محمد بن فلاح مشعشعی که در آغاز، از شاگردان ابن فهد بوده است، آن کتاب را با حیله به چنگ آورد و با استفاده از مطالب آن، بر خوزستان استیلا یافت. آقا بزرگ این کتاب را همان استخراج الحوادث دانسته که به نظر درست نمی‌آید.
پانویس
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۷۱-۷۲.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۷۱-۷۲.
- ↑ بحرالعلوم، رجال السید بحر العلوم، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۱۱۱؛ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۷۴.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۷۴.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۷۴.
- ↑ حرعاملی، امل الامل، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۱؛ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۷۲
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۱۰۸
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۷۳
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۱، ص۶۴؛ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۷۳
- ↑ ابن فهد حلی، المهذب البارع، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۹۴؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۵۷۹؛ ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی العزیزیه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۸؛ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۷۱-۷۲
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۵۸۰؛ ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی العزیزیه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۸؛ حرعاملی، امل الامل، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۷۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۵، ص۲۶-۲۷؛ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۱۲۱؛ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۷۳ و ج۷، ص۱۶۹
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۳۶۸-۳۷۰.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۳۶۸-۳۷۰.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۵۷۹
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۷۸ش، ذیل بقره ۱
- ↑ پژوهشکده علمی-کاربردی باقرالعلوم قم، گلشن ابرار، ۱۳۸۶ش، ج۱، ذیل شرح حال ابن فهد حلی.
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی کتابخانه‌های ایران
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۹۳
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۴۷۵
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۲۴۷
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۲۳
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۲۲۸
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۶، ص۲۹۳
- ↑ اردلان جوان، فهرست کتابهای خطی کتابخانه آستان قدس، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۱۳۰-۱۳۱، ۵/۴۸۷؛ حافظیان بابلی، فهرست کتابهای خطی مجلس شورا، ۱۳۹۲ش، ج۱۲، ص۲۲۶
- ↑ حسینی اشکوری، فهرست کتابهای خطی کتابخانه مرعشی، ۱۳۷۱ش، ش(۲)۴۱۵۰
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۵، ص۱۶۴
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۲۱، ج۸، ص۶۸، ج۱۳، ص۱۰۸، ج۲۰، ص۳۹، ج۲۴، ص۷۴
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۳۹۵-۳۹۶
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه إلی تصانیف الشیعه، محقق: احمدبن محمد حسینی، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
- ابن ابی جمهور، محمدبن زین‌الدین، عوالی اللئالی العزيزيه فی الأحاديث الدينيه، محقق: مجتبی عراقی، قم، موسسه سیدالشهداء، ۱۴۰۳ق.
- ابن فهد حلی، احمدبن محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، محقق: مجتبی عراقی، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
- اردلان جوان، سید علی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۵ش.
- افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، رياض العلماء و حياض الفضلاء، محقق: احمد حسینی اشکوری، بیروت، مؤسسه التاريخ العربی، ۱۴۳۱ق.
- بحرالعلوم، سید محمد مهدی، رجال السید بحر العلوم المعروف بالفوائد الرجالیه، محقق: سید حسین بحرالعلوم، تهران، مکتبه الصادق، ۱۳۶۳ش.
- پژوهشکده علمی-کاربردی باقرالعلوم قم، گلشن ابرار، قم، انتشارات نورالسجاد(ع)، ۱۳۸۶ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنيم تفسير قرآن کريم، مصحح: علی مدبر، قم، اسرا، ۱۳۷۸ش.
- حافظیان بابلی، ابوالفضل، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۲ش.
- حرعاملی، محمدبن حسن، أمل الآمل فی علماء جبل عامل، محقق: احمد حسینی اشکوری، بغداد، مکتبه الأندلس، ۱۳۸۵ق.
- حسینی اشکوری، سید احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، زیرنظر: سید محمود مرعشی نجفی، قم، صدرا، ۱۳۷۱ش.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، محقق: محمدباقر ساعدی خراسانی، تهران، نشر اسلامیه، ۱۳۶۰ش.
- شوشتری،سید نورالله، مجالس المؤمنین، مصحح: سید احمد عبدمنافی تهران، نشر اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار(ع)، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله : دایرة المعارف بزرگ اسلامی