متکلم

مُتَکَلِّم به عالِم علم کلام گفته می‌شود. کلام علمی است که در آن عقاید دینی اثبات و شبهات مربوط به آن رد می‌شود. استنباط عقاید و آموزه‌های دینی از متون مقدس و دفاع عقلانی از این آموزه‌ها از مهم‌ترین وظایف متکلم به شمار می‌رود.

متکلم با فیلسوف متفاوت است. یکی از فرق‌های متکلم با فیلسوف این است که متکلم از پیش اعتقادات دینی را پذیرفته و خود را موظف و متعهد به دفاع از آن‌ها می‌داند، در حالی که فیلسوف خود را متعهد به دفاع از آموزه‌های دینی نمی‌داند و هدف او صرفاً شناخت حقیقت هستی به روشی آزادانه است.

نص‌گرایی و عقل‌گرایی به عنوان دو رویکرد عمده در کلام شیعه به شمار می‌روند. شیخ صدوق را از متکلمان نص‌گرا و افرادی چون شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی را از متکلمان عقل‌گرا دانسته‌اند.

مفهوم‌شناسی

به عالم علم کلام متکلم گفته می‌شود. علم کلام، علمی است که متکلم به کمک آن می‌تواند با ارائه دلایل و رد شبهات، عقاید دینی را اثبات کند. به عبارت دیگر، کلام، علمی است که انسان (متکلم) به کمک آن می‌تواند از راه گفتار به یاری و دفاع از آراء و افعال محدود و معینی که صاحب شریعت آنها را به صراحت بیان کرده، بپردازد و هر چه را مخالف آن است، ابطال نماید.

وظایف متکلم

استنباط عقاید و آموزه‌های دینی از متون مقدس و دفاع از این آموزه‌ها را مهم‌ترین وظیفه متکلم برشمرده‌اند. پس از استنباط آموزه‌های دینی توسط متکلم، دفاع از آنها در قالب فعالیت‌های زیر امکان‌پذیر است:

1. دسته‌بندی و نظام‌مند کردن آموزه‌های استنباط شده از متون دینی؛
2. تبیین و توضیح آن آموزه‌ها و تحلیل مبانی و لوازم آنها در صورت نیاز؛
3. اثبات و مستدل کردن آن آموزه‌ها؛
4. رد شبهاتی که به این آموزه‌ها یا عقاید وارد شده؛
5. رد عقاید معارض دین حتی اگر به صورت شبهه مطرح نشده باشد.

براین اساس متکلم کسی است که در دو مقام استنباط آموزه‌های دینی و دفاع از آنها با روش عقلی-نقلی نقش‌‌آفرینی می‌کند و لذا به‌گفته رضا برنجکار، کلام‌پژوه و مدرس حوزه علمیه قم، اگر کسی تنها به استنباط آموزه‌های دینی اکتفا کند و به دفاع از آنها نپردازد، متکلم گفته نمی‌شود.

فرق متکلم و فیلسوف

بین متکلم و فیلسوف تفاوت‌هایی بیان شده که برخی از آنها به شرح زیر است:

• متکلم خود را موظف و متعهد به دفاع از حریم دین می‌داند؛ در حالی که فیلسوف متعهد به دفاع از دین نیست و هدف او شناخت حقیقت هستی به روشی آزادانه است.
• متکلم از پیش، اعتقادات دینی را پذیرفته و سپس درصدد اثبات یا دفاع از آنها برمی‌آید؛ ولی فیلسوف درصدد اثبات مطالب از پیش تعیین‌شده نیست.
• هم متکلم و هم فیلسوف تکیه‌شان بر استدلال‌های عقلی است، با این تفاوت که متکلم به استدلال‌هایی استناد می‌جوید که بر پایه اصولی مانند حسن و قبح عقلی، قاعده لطف و وجوب اصلح است، ولی فیلسوف بدیهیات عقلی چون «محال بودن اجتماع و ارتفاع نقیضین» را پایه استدلال خود قرار می‌دهد.
• متکلم و فیلسوف، هر دو به بحث درباره «موجود بما هو موجود»، اوصاف و عوارض آن می‌پردازند؛ با این تفاوت که متکلم در استدلال‌ها و قیاس‌های خود بایستی از مبادی‌ای استفاده کند که با مسائل اثبات‌شده از راه ظواهر شرع، مطابقت داشته باشد؛ اما فیسلوف از مبادی‌ای که مطابق با قوانین عقلی صرف است، استفاده می‌کند؛ اعم از این که با ظواهر شرع سازگار باشد یا سازگار نباشد و اگر با ظواهر شرع سازگار نباشد، از راه تأویل، آن را با قوانین عقلی سازگار می‌کند.

متکلمان نص‌گرا و عقل‌گرا

متکلمان مسلمان به دو دسته نص‌گرا و عقل‌گرا تقسم می‌شوند. عقل‌گرایی در مباحث علم کلام به رویکردی اشاره دارد که برای شناخت معارف دینی، نقش عقل و دیگر ابزار عادی کسب معرفت را نادیده نمی‌گیرد و نص‌گرایی رویکردی است که دین‌داران را از ارزیابی عقلانی باورهای دینی برحذر می‌دارد و معتقد است که معارف دینی باید از متون دینی و منابع وحیانی اخذ شود. گفته می‌شود شیخ صدوق از متکلمین نص‌گرا است و متکلمانی چون شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی از نمایندگان رویکرد عقل‌گرایی در کلام شیعه، به شمار می‌روند. عقل‌گرایی را از مهم‌ترین ویژگی‌های مکتب کلامی بغداد و نص‌گرایی را از ویژگی‌های مهم مکتب کلامی قم برشمرده‌اند.

متکلمان شیعه

اصول اعتقادی متکلمان شیعه

برخی از اصول اعتقادی متکلمان شیعه و تفاوت آن با متکلمان اهل سنت به قرار زیر است:

• متکلمان شیعه با پذیرش حسن و قبح عقلی، معرفت به خدا را به دلیل وجوب شکر منعم و دفع ضرر محتمل، واجب عقلی می‌دانند؛ حال آن که اشاعره (از فرقه‌های کلامی اهل سنت) با انکار حسن و قبح عقلی، معرفت به خدا را واجب شرعی دانسته‌اند.
• متکلمان شیعه در توحید صفاتی به عینیت صفات با ذات الهی قائلند؛ در حالی که اشاعره به زائد بودن صفات ذات الهی اعتقاد دارند.
• در مسئله جبر و اختیار، بر خلاف معتزله که قائل به تفویض هستند و بر خلاف اشاعره که قائل به کسب هستند، متکلمان شیعه با استفاده از روایات امامان معصوم(ع)، نظریه امر بین الامرین را پذیرفته‌اند.
• در مسئله امامت و خلافت پس از پیامبر(ص)، برخلاف متکلمان اهل سنت، متکلمان شیعه اجماع دارند بر این که امام علی(ع) جانشین بلافصل پیامبر(ص) بوده و از طرف وی با نص جلی منصوب شده است.

متکلمان معروف شیعه

برخی از متکلمان معروف شیعه عبارتند از:

ردیف	نام متکلم	ولادت	وفات	مهم‌ترین اثر کلامی	رویکرد کلامی	مکتب کلامی
۱	هشام بن حکم	اوایل قرن دوم قمری	۱۷۹ق	التوحید، الامامة
۲	ابوسهل نوبختی	۲۳۷ق	۳۱۱ق	التنبیة فی الامامة	عقل‌گرا	بغداد
۳	شیخ صدوق	۳۰۵ق	۳۸۱ق	التوحید، الاعتقادات	نص‌گرا	قم
۳	شیخ مفید	۳۳۶ یا ۳۳۸ق	۴۱۳ق	اوائل المقالات، تصحیح الاعتقادات	عقل‌گرا	بغداد
۴	سید مرتضی	۳۵۵ق	۴۳۶ق	الشافی، تنزیه الانبیاء	عقل‌گرا	بغداد
۵	شیخ طوسی	۳۸۵ق	۴۶۰ق	تمهید الاصول فی علم الکلام، کتاب الغیبة	عقل‌گرا	بغداد
۶	سدیدالدین حمصی رازی	۴۸۵ق	۵۸۵ق	المنقذ من التقلید و المرشد الی التوحید	عقل‌گرا	حله
۷	ابن میثم بحرانی	۶۳۶ق	۶۷۹ یا ۶۹۹ق	قواعد المرام فی علم الکلام	عقل‌گرا	حله
۸	خواجه نصیرالدین طوسی	۵۹۷ق	۶۷۲ق	تجرید الاعتقاد، قواعد العقائد	عقل‌گرا
۹	علامه حلی	۶۴۸ق	۷۲۶ق	کشف المراد، نهج الحق و کشف الصدق	عقل‌گرا	حله
۱۰	عبدالرزاق لاهیجی		۱۰۷۲ق	گوهر مراد، شوارق الالهام	عقل‌گرا
۱۱	سید نورالله حسینی شوشتری	۹۵۶ق	۱۰۱۹ق	احقاق الحق و ازهاق الباطل
۱۲	محمد حسن مظفر	۱۳۰۱ق	۱۳۷۵ق	دلائل الصدق لنهج الحق
۱۳	جعفر سبحانی	۱۳۰۸ش	زنده	محاضرات فی الالهیات	عقل‌گرا