حدیث حقیقت
| حدیث حقیقت | |
|---|---|
| اطلاعات روایت | |
| صادره از | امام علی(ع) |
| راوی اصلی | کمیل بن زیاد نخعی |
| منابع شیعه | روضات الجنات، مجالس المؤمنین، کلمات المحققین |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
حدیث حقیقت حدیثی عرفانی که در آن کمیل نخعی از امام علی(ع) معنای «حقیقت» را می‌پرسد و امام علی(ع) ابتدا با بیانی رمزی پاسخ می‌دهد و در ادامه با اصرار کمیل، مطالب بیشتری به آن می‌افزاید. پژوهشگران معتقدند که در کتاب‌های متقدم شیعه، اثری از این حدیث وجود ندارد. همچنین برخی عالمان حدیث تصریح کردهاند که این روایت جعلی و از آثار صوفیان است. با این حال مضامین عرفانی این حدیث باعث شده که بسیاری از عارفان و فیلسوفان شیعه در آثار خود به آن ارجاع دهند. همچنین این حدیث در سال‌های مختلف، از سوی افراد مختلفی همچون شیخ بهایی، شاه نعمت‌الله ولی، ملا عبداللّه زنوزی و ملا عبدالرزاق کاشانی ترجمه و شرح شود. همچنین شرح‌هایی از این حدیث به ابن‌سینا و علامه حلی نسبت داده شده است.
جایگاه
حدیث حقیقت، روایتی منسوب به امام علی(ع) است. در این روایت کوتاه، کمیل نخعی یکی از اصحاب سر امام علی(ع)[۱] از او درخواست می‌کند که «حقیقت» را به او توضیح دهد و امام علی(ع) با زبانی رمزی و سربسته به او پاسخ می‌دهد.[۲] این حدیث را حاوی مضامینی عرفانی دانسته‌اند و برخی از شارحین، آن را به شطحیات صوفیه تشبیه کردهاند.[۳]
اهمیت اساسی این حدیث را می‌توان در توجه خاص عارفان و فیلسوفان شیعه به آن دید.[۴] پژوهشگران، برخی از بحث‌های عرفانی امام خمینی را نیز الهام گرفته از این حدیث برشمرده‌اند.[۵] این حدیث مورد توجه فیلسوفان نیز بوده است. برای مثال گفته شده است که ابن‌سینا شرحی بر این حدیث داشته است.[۶] همچنین نقل شده که ملا عبدالله زنوزی (فیلسوف قرن ۱۱ق) بر اساس این حدیث، خوانشی خاص از مباحث فلسفی ملاصدرا ارائه کرده است.[۷]
همچنین این حدیث الهام بخش نام برخی از کتاب‌های سیاسی یا اعتقادی شیعیان بوده است. برای مثال کتاب «محو الموهوم و صحو المعلوم» اثر سید اسدالله خرقانی (روحانی مشروطه‌خواه) و کتاب «محو الموهوم» اثر محمدحسن شریعت سنگلجی (روحانی شیعه، ۱۲۷۱-۱۳۲۲ش) برگرفته از این حدیث است.
متن حدیث حقیقت
مضامین عرفانی
در ابتدای حدیث حقیقت، کمیل از امام علی(ع) دربارۀ حقیقت می‌پرسد و امام علی(ع) از پاسخ صریح امتناع می‌کند. به گفتۀ شارحان دلیل امتناع امام این بوده است که پرسش از حقیقت مخصوص مقامات بالای عرفانی است و کشف اسرار آن مایۀ هلاکت افراد ناآماده خواهد شد.[۹] از نظر شارحان امام علی(ع) در فراز «کشف سبحات جلال...» به این مطلب اشاره می‌کند که شناخت خداوند فقط از طریق فنای در ذات او[۱۰] یا بر افتادن پردههای ظلمت از برابر چشم عارف[۱۱] رخ می‌دهد و نمی‌توان حقیقت ذات الهی را برای کسی را که به این مقام نرسیده است آشکار کرد.[۱۲]
از نظر این اندیشمندان، امام علی(ع) در فراز «محو الموهوم...» به این مسئله اشاره می‌کند که توحید مقامی است که جز با گذشتن از تکثرات وهمی و عبور از بت‌های موهوم به دست نمی‌آید.[۱۳] دیگر شارحان این مرتبه از شناخت را مقام ولایت و قرب نامیده‌اند.[۱۴] از نظر محمدرضا حکیمی، این فراز به اهمیت حذف پیش‌فرض‌های وهمی ذهن در رسیدن به حقیقت امور اشاره دارد.[۱۵]
به گفتۀ پژوهشگران، فراز پایانی حدیث نیز از طرفی نشان می‌دهد که گفتۀ نخستِ امام صحیح بوده است و حتی کمیل نیز توان ادراکِ حقیقت این معانی را ندارد و از سوی دیگر به ظهور حضرت حق بر قلب عارف و ناتوانی عقل از ادراک آن اشاره دارد.[۱۶]
اعتبار روایی
محققان علوم حدیث، «حدیث حقیقت» را جزو احادیثی دسته‌بندی کردهاند که در منابع اولیه شیعه نامی از آنها نیست.[۱۷] به گفتۀ مهدی مهریزی (پژوهشگر علوم حدیث) این حدیث در منابع شیعی متأخر همچون روضات الجنات،[۱۸] مجالس المؤمنین[۱۹] و کلمات المحققین[۲۰] نیز بدون سند نقل شده است.[۲۱] بنا بر این، برخی در انتساب این روایت به امام علی(ع) تردید کردهاند، و دیگران حتی این حدیث را جعلی و از آثار صوفیان برشمرده‌اند.[۲۲]
شرح و ترجمه
یکی از ویژگی‌های مهم حدیث حقیقت، تعداد فراوان شروحی است که عارفان شیعه بر آن نگاشته‌اند.[۲۳] همچنین تعداد زیادی شرح عرفانی بر این اثر وجود دارد که مولفی ناشناخته دارند.[۲۴] علاوه بر شرح‌های مختلف، این اثر در قرون مختلف از سوی مترجمان مختلفی به فارسی ترجمه شده است که نام بسیاری از آنان ناشناخته است.[۲۵] فهرست برخی از شرح‌هایی که مولف شناخته‌شده دارند به ترتیب تاریخی بدین شرح است:
- شرح منسوب به علامه حلی (متوفای۷۲۶ق). [یادداشت ۱]
- شرح شیخ عزالدین محمود بن ابی‌طاهر کاشانی (متوفای ۷۳۵ق).[۲۷]
- شرح ملا عبدالرزاق کاشانی (متوفای ۷۳۰ یا ۷۳۵ق).[۲۸]
- شرح کمیلیه اثر شاه نعمت‌الله ولی(متوفای ۸۳۴ق).[۲۹]
- شرح قاضی حسین بن معین‌الدین میبدی (متوفای ۹۰۴ یا ۹۱۱ق)[۳۰]
- شرح ابن همام شیرازی (متوفای قرن ۱۰ق).[۳۱]
- شرح شیخ بهایی (متوفای ۱۰۳۰ق).[۳۲]
- شرح محمد بن محمود دهدار (متوفای ۱۰۱۶ق)[۳۳][یادداشت ۲]
- شرح منظوم مظفرعلی‌شاه کرمانی (متوفای ۱۱۲۵ق)[۳۵]
- بخشی از «اجوبة مسائل الثلاث» نوشتۀ احمد ابن زین‌الدین احسایی (قرن ۱۲ و ۱۳ق.).[۳۶]
- شرح ابوالقاسم بن محمد راز شیرازی مشهور به میرزا بابا ذهبی (۱۲۸۶-۱۲۰۲ق).[۳۷]
- «دُرّۀ سلطانی» اثر محمد بن نصیر گیلانی (قرن ۱۳ق).[۳۸][یادداشت ۳]
- الأنوار الجلیة فی کشف أسرار الحقایق العلویة نوشتۀ ملا عبداللّه زنوزی (متوفای ۱۲۵۷ق)[۴۰][یادداشت ۴]
- شرح حاج ملاهادی سبزواری (متوفای ۱۲۸۹ق)[۴۱][یادداشت ۵]
- شرح میرزا حسن بن عبدالرحیم مراغی (متوفای ۱۳۰۰ق)[۴۳]
- شرح میرزا محمد بن سلیمان تنکابنی نویسنده قصص العلماء (متوفای ۱۳۰۲ق).[۴۴]
- اکمال الحجة فی شرح حدیث الحقیقیة، سیدعبدالرحیم بن ابراهیم حسینی یزدی (متوفای ۱۳۱۵ق).[۴۵]
- شرح شیخ مفید متخلص به داور (متوفای ۱۳۲۰ق).[۴۶]
- «قوله قوله» نوشتۀ ابوالحسن شریف اصطهباناتی لاری (متوفای ۱۳۳۸ق).[۴۷]
پانویس
- ↑ مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۸۱؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۰.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۲۳۷.
- ↑ خدایاری و پوراکبر، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های هشتم تا یازدهم، ۱۳۹۰ش، ص۲۲۶.
- ↑ هادی‌زاده، «مقدمه» در مصنفات عبدالرزاق کاشانی، ۱۳۸۰ش، ص۲۲۹.
- ↑ جهانی‌پور، اسرار عرشیه، ۱۳۹۷ش، ج۲، ص۳۱۱.
- ↑ هادی‌زاده، «مقدمه» در مصنفات عبدالرزاق کاشانی، ۱۳۸۰ش، ص۲۲۹.
- ↑ فیض کاشانی، اصول المعارف، ۱۳۷۵ش، ص۲۹۸.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۲۳۷.
- ↑ جهانی‌پور، اسرار عرشیه، ۱۳۹۷ش، ج۲، ص۳۱۱.
- ↑ جهانی‌پور، اسرار عرشیه، ۱۳۹۷ش، ج۲، ص۳۱۱.
- ↑ خسرو پناه، شریعۀ شهود، ۱۳۸۵ش، ص۲۷۱.
- ↑ اسیری لاهیجی، مفاتیح الإعجاز...، ۱۳۱۲ش، ص۹۲.
- ↑ جهانی‌پور، اسرار عرشیه، ۱۳۹۷ش، ج۲، ص۳۱۲.
- ↑ اسیری لاهیجی، مفاتیح الإعجاز...، ۱۳۱۲ش، ص۹۲.
- ↑ حکیمی، الحیاة، ج۷، ۱۴۰۰ش، ص۳۳۱.
- ↑ جهانی‌پور، اسرار عرشیه، ۱۳۹۷ش، ج۲، ص۳۱۳.
- ↑ خدایاری و پوراکبر، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های هشتم تا یازدهم، ۱۳۹۰ش، ص۱۸۵.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۲۳۷.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۲.
- ↑ خواجه نصیرالدین طوسی و دیگران، کلمات المحققین، ۱۴۰۲ق، ص۴۹۸.
- ↑ مهریزی، «مقدمه»، در شرح حدیث حقیقت، ص۱۹۳.
- ↑ مهریزی، «مقدمه»، در شرح حدیث حقیقت، ص۱۹۳.
- ↑ مهریزی، «مقدمه»، در شرح حدیث حقیقت، ص۱۹۵-۱۹۶.
- ↑ صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث...،۱۳۸۲ش، ج۴، ص۲۵۵.
- ↑ غلامی جلیسه، کتاب شناسی ترجمه‌های متنون حدیثی شیعه، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۷، ۲۲۷، ۲۸۶، ۴۳۶، و ۴۳۷.
- ↑ خدایاری و پوراکبر، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های هشتم تا یازدهم، ۱۳۹۰ش، ص۲۲۵.
- ↑ مهریزی، «مقدمه»، در شرح حدیث حقیقت، ص۱۹۵.
- ↑ مهریزی، «مقدمه»، در شرح حدیث حقیقت، ص۱۹۶.
- ↑ صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث...،۱۳۸۲ش، ج۴، ص۲۵۴.
- ↑ صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث...،۱۳۸۲ش، ج۴، ص۲۵۱.
- ↑ مهریزی، «مقدمه»، در شرح حدیث حقیقت، ص۱۹۶.
- ↑ صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث...، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۲۵۳.
- ↑ صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث...،۱۳۸۲ش، ج۴، ص۲۵۳.
- ↑ دهدار،«شرح حدیث حقیقت»، ص۱۸۵-۲۱۰.
- ↑ مهریزی، «مقدمه»، در شرح حدیث حقیقت، ص۱۹۵.
- ↑ صفره، حسین، تاریخ حدیث شیعه...، ۱۳۸۵ش، ص۲۱۶.
- ↑ صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث...، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۲۵۸.
- ↑ صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث...،۱۳۸۲ش، ج۴، ص۶۳.
- ↑ صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث...،۱۳۸۲ش، ج۴، ص۶۳.
- ↑ صفره، حسین، تاریخ حدیث شیعه...، ۱۳۸۵ش، ص۲۱۸.
- ↑ مهریزی، «مقدمه»، در شرح حدیث حقیقت، ص۱۹۶.
- ↑ مهریزی، «مقدمه»، در شرح حدیث حقیقت، ص۱۹۶.
- ↑ جمع نویسندگان، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت الله گلپایگانی، ۱۳۸۸ش، ج۹، ص۵۰۵۶.
- ↑ مهریزی، «مقدمه»، در شرح حدیث حقیقت، ص۱۹۵.
- ↑ مهریزی، «مقدمه»، در شرح حدیث حقیقت، ص۱۹۶.
- ↑ مهریزی، «مقدمه»، در شرح حدیث حقیقت، ص۱۹۵.
- ↑ صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث...،۱۳۸۲ش، ج۴، ص۲۵۰.
یادداشت
- ↑ آقا بزرگ تهرانی احتمال داده که این اثر متعلق به جلال‌الدین دوانی باشد.[۲۶]
- ↑ این اثر با مقدمه و تصحیح مهدی مهریزی از سوی انتشارات دارالحدیث قم به چاپ رسیده است.[۳۴]
- ↑ این اثر در ۱۲۵۱ق نگارش شده است.[۳۹]
- ↑ این شرح با تحقیق سیدجلال الدین آشتیانی در سال ۱۳۵۴ش به چاپ رسیده است.
- ↑ ملاهادی سبزواری این حدیث را در ضمن شرح دعای جوشن کبیر و در کتاب اسماء الحسنی شرح کرده است.[۴۲]
منابع
- غلامی جلیسه، مجید، کتاب‌شناسی ترجمه‌های متون حدیثی شیعه، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث،۱۳۹۰ش.
- اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح الإعجاز فی شرح گلشن راز، بمبئی، بی‌نا، ۱۳۱۲ش.
- اعوانی، غلامرضا، مولانا و دین، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۸۶ش.
- جمع نویسندگان، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی آیت الله العظمی گلپایگانی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۸ش.
- جهانی‌پور، یاسر، اسرار عرشیه: بررسی و تحلیل تحقیقات امام خمینی بر مصباح‌الانس، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) و مؤسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۹۷ش.
- حکیمی، محمدرضا، الحیاة.ترجمۀ احمد آرام. قم، دلیل ما، ۱۴۰۰ش.
- خدایاری، علینقی؛ پور اکبر، الیاس، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های هشتم تا یازدهم هجری، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث،۱۳۹۰ش.
- خسروپناه، عبدالحسین، شریعه شهود درباره استاد سید جلال الدین آشتیانی و پاره‌ای از آراء حکمی او، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- خواجه نصیرالدین طوسی، محمدبن محمد و دیگران، کلمات المحققین، قم، مکتبة المفید، ۱۴۰۲ش.
- خوانساری، محمد باقر بن زین العابدین، روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۰ش.
- شوشتری، نورالله بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۷ش.
- صفره، حسین، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های دوازدهم و سیزدهم هجری، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، ۱۳۸۵ش.
- فیض کاشانی، محمد، اصول المعارف، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- مهریزی، مهدی، «مقدمه» در شرح حدیث حقیقت، تألیف خواجه محمد دهدار، قم،دار الحدیث، ۱۳۷۸ش.
- هادی‌زاده، مجید، «مقدمه» در مصنفات عبدالرزاق کاشی، تألیف عبد الرزاق بن جلال الدین کاشانی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۸۰ش.