حدیث رفع القلم
| رفع القلم | |
|---|---|
 متن حدیث رفع القلم در نسخه خطی کتاب مجموع الاعیاد نوشته طبرانی نُصَیری | |
| اطلاعات روایت | |
| موضوع | ثبت نشدن گناه شیعیان |
| صادره از | امام هادی(ع)، امام جواد(ع) و پیامبر(ص). |
| راوی اصلی | یحیی بن محمد بن جَریح بغدادی |
| اعتبار سند | غیر معتبر |
| منابع شیعه | المحتضر، زوائد الفوائد، بحار الانوار. |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
حدیث رُفِعَ القَلَمُ حدیث مشهوری است که در آن گفته شده گناهان در روز نهم ربیع‌الاول ثبت نمی‌شوند. روایت در منابع کهن شیعه ذکر نشده و از قرن پنجم هجری به بعد وارد متون شیعی شده است. قدیمی‌ترین منبع حدیث، کتاب مجموع الاعیاد تألیف طبرانی نُصَیری (از بزرگان غالیان قرن چهارم و پنجم) می‌باشد.
برخی عالمان دینی اشکالات سندی و دلالی زیادی به حدیث وارد کرده‌اند، از جمله تعارض متن روایت با قرآن و احادیث دیگر، مجهول بودن تعدادی از راویان، احتمال جعلی بودن آن و اختلاف تاریخ قتل خلیفه دوم با نهم ربیع الاول. به همین جهت روایت را نپذیرفته‌اند.
از قرن هفتم هجری تا امروز، برخی افراد با استناد به این روایت، مراسمات جشن و پایکوبی را برپا کرده‌اند. این افراد علاوه بر توهین به مقدسات مذاهب دیگر و دامن زدن به تفرقه بین شیعه و اهل سنت، مرتکب اعمال حرامی مانند رقص و نوازندگی شده‌اند که به فتوای مراجع تقلید، اینگونه اعمال جایز نیست. این رفتارها نه تنها منجر به خدشه‌دار شدن وحدت مذهبی شده، بلکه در بسیاری از مواقع باعث بروز بحران‌های اجتماعی و تنش‌های مذهبی نیز گردیده است.
به گفته عده‌ای از فقیهان و رجال شناسان، برداشت اشتباهی از این حدیث وجود دارد. آنها تأکید می‌کنند مراد روایت، مجاز بودن گناه عمدی در این روز نیست. بلکه اگر کسی به‌طور غیرعمد مرتکب معصیت شود، به برکت اهل بیت(ع)، گناه وی ثبت نمی‌شود یا در صورت ثبت، مورد مواخذه قرار نمی‌گیرد.
معرفی و جایگاه
روایت «رفع القلم» که به ثبت نشدن گناهان در روز نهم ربیع‌الاول اشاره دارد. در منابع مختلفی از قرن پنجم قمری به بعد همچون نسخه خطی کتاب مجموع‌الاعیاد تألیف طبرانی نصیری (بزرگ فرقه نُصَیریه از غالیان قرن چهارم و پنجم هجری)،[۱] زوائد الفوائد اثر سید ابن طاووس (عارف شیعی) و المحتضر[۲] نوشته حسن بن سلیمان حلی (شاگرد شهید اول) گزارش شده است. علامه مجلسی (محدث قرن یازدهم هجری) در بحار الانوار این روایت را از هر دو کتاب نقل کرده است.[۳]
در قسمتی از روایت، جمله «َيَا مُحَمَّدُ وَ أَمَرْتُ الْکِرَامَ الْكَاتِبِينَ أَنْ يَرْفَعُوا الْقَلَمَ عَنِ الْخَلْقِ فِی ذَلِکَ الْيَوْمِ وَ لَا يَكْتُبُونَ شَيْئاً مِنْ خَطَايَاهُمْ كَرَامَةً لَک؛ ای محمد به جهت گرامی داشتن تو به فرشتگان کاتب، امر کردم که در این روز از همه انسانها قلم برداشته شود و خطاهای آنان را ثبت نکنند»[۴] آمده است. برخی منابع بیان می‌کنند که رفع قلم تا سه روز ادامه دارد.[۵]
بر اساس تحقیقات رسول جعفریان (تاریخ پژوه معاصر) برگزاری مراسم عیدالزهراء یا فرحةالزهراء از قرن هشتم هجری تا عصر صفوی در کاشان ادامه داشته است.[۶] این مطلب در اشعار برخی شاعران شیعی قرن هفتم و هشتم هجری قمری مانند حمزه کوچک ورامینی موجود است.[۷]
اشکالات سندی و محتوایی روایت
فقیهان و رجال شناسان، اشکالات سندی و محتوایی زیادی به روایت نهم ربیع الاول وارد کرده‌اند که برخی از آنها ذکر می‌شود:
- تردید در صدور روایت
گفته شده این روایت در منابع اولیه شیعه همچون کافی و تهذیب نقل نشده است. قدیمی‌ترین کتاب موجود هم مربوط به فرقه نُصَیریه از فرقه‌های غالیان در قرن چهارم و پنجم هجری قمری است؛ لذا در صدور این روایت، تردید وجود دارد[۸] و برخی مراجع تقلید معاصر همچون میرزا جواد تبریزی و مکارم شیرازی صراحتاً روایت رفع قلم را رد کرده‌اند.[۹]
- تعارض با متون دینی دیگر
ناصر مکارم شیرازی می‌نویسد این روایت با برخی آیات قرآن[۱۰] تعارض دارد. علاوه بر این، اهل بیت(ع) هیچ‌گاه اجازه گناه کردن را نمی‌دهند.[۱۱]
- برداشت غلط از «رفع القلم»
برخی از عالمان شیعی مانند ملا احمد نراقی، عبدالله مامقانی و ناصر مکارم شیرازی بر این باورند که برداشت مردم از این جمله (أَنْ يَرْفَعُوا الْقَلَمَ عَنِ الْخَلْقِ فِی ذَلِکَ الْيَوْمِ) نادرست است. بسیاری از افراد تصور می‌کنند که در روز نهم ربیع‌الاول گناه کردن مجاز است، در حالی که معنای اصلی روایت این است که اگر فردی به طور غیرعمد مرتکب گناه شود، به برکت اهل بیت(ع) آن گناه ثبت نمی‌شود یا حتی اگر ثبت شود، فرد از مواخذه معاف خواهد بود.[۱۲]
- تفاوت در تاریخ قتل خلیفه دوم
کفعمی در مصباح گزارش می‌کند اجماع شیعه و اهل سنت بر این است که خلیفه دوم در ۲۶ ذی‌الحجة[۱۳] یا ۲۷ ذی‌الحجة[۱۴] به قتل رسیده است.[۱۵] صاحب جواهر نیز می‌نویسد بین عالمان شیعه مشهور است خلیفه دوم در ۲۶ یا ۲۷ ذی‌الحجة کشته شده است.[۱۶]
پیامدهای عمل به روایت رفع قلم
محمدتقی بهجت درباره مراسم عیدالزهراء(ع) می‌گوید:
ممکن است این کارها موجب اذیت و آزار و یا قتل شیعیانی که در بلاد و کشورهای دیگر در اقلیت هستند، گردد. در این صورت اگر یک قطره‌ی خون از آنها ریخته شود، ما مسبِّب آن و یا شریک در جرم خواهیم بود.[۱۷]
- تفرقه انداختن بین مسلمانان
قاضی نورالله شوشتری (فقیه و شاعر دوره صفوی) در کتاب مصائب النواصب به میر مخدوم شریفی (عالم اهل سنت در عهد صفوی) که گفته بود شیعیان در سالروز مرگ خلیفه دوم به شادی و پایکوبی مشغول می‌شوند، پاسخ می‌دهد هیچ یک از فقهای شیعی فتوا نداده است که در این روز، رقص و دشنام دادن جایز است؛ بلکه برخی مردم از روی تعصب جاهلانه این امور را انجام می‌دهند.[۱۸]
- ارتکاب گناه
محمدحسن نجفی (نویسنده جواهر الکلام) می‌نویسد که بعضی از شیعیان، این روز را به دلیل مرگ خلیفه دوم جشن می‌گیرند.[۱۹] ناصر مکارم شیرازی هم اشاره می‌کند که برخی افراد در این روز به بهانه رفع قلم، مرتکب گناهان مختلفی همچون رقص و اختلاط زن و مرد می‌شوند.[۲۰]
احکام فقهی
به نظر مراجع تقلید معاصر همچون میرزا جواد تبریزی، مکارم شیرازی و صافی، انجام کارهای خلاف شرع همچون رقص و دشنام به مخالفان در مجالس نهم ربیع الاول، جایز نیست.[۲۱]
پانویس
- ↑ طبرانی نصیری، مجموع الاعیاد، ص۲۶۷.
- ↑ حلی، المحتضر، ۱۳۸۲ش، ص۹۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۱، ص۱۲۰؛ ج۹۵، ص۳۵۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۳۵۳.
- ↑ طبرانی نصیری، مجموع الاعیاد، ص۲۶۷؛ حلی، المحتضر، ۱۳۸۲ش، ص۹۵.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۸۳۶.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۸۳۵.
- ↑ شیردل و بهارزاده، «نقد سندی و دلالی روایت رفع قلم»، ص۱۳۲.
- ↑ تبریزی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۵۱۶؛ مکارم، احکام بانوان، ۱۴۲۸ق، ص۱۹۹.
- ↑ سوره انعام، آیه ۱۰۸، سوره یس، آیه ۱۲ و سوره آل عمران، آیه ۳۰.
- ↑ مکارم، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۱۵۸.
- ↑ نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، ۱۴۱۵ق؛ مامقانی، غایة الآمال، ۱۳۱۶ق، ج۲، ص۳۲۶؛ مکارم، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۱۵۸.
- ↑ کفعمی، المصباح، ۱۴۰۵ق، ص۵۱۱؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۰، ص۴۳۹؛ ابن سعد، طبقات، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۲۷۸؛ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۱۹۳.
- ↑ مفید، مسار الشیعة، ۱۴۱۳ق، ص۴۲؛ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۱۹۴
- ↑ کفعمی، المصباح، ۱۴۰۵ق، ص۵۱۱.
- ↑ نجفی، جواهر، ۱۴۰۴ق، ج۵، ص۴۳.
- ↑ رخشاد، در محضر بهجت، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۱۳۹.
- ↑ شوشتری، مصائب النواصب، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۲۴۲-۲۴۳.
- ↑ نجفی، جواهر، ۱۴۰۴ق، ج۵، ص۴۳.
- ↑ مکارم، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۱۵۸.
- ↑ تبریزی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۵۱۶؛ مکارم، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۳،ص۶۱۰؛ صافی، جامع الاحکام، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۲۹.
منابع
- تبریزی، جواد، استفتائات جدید، قم، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، تهران، علم، ۱۳۸۷ش.
- حلی، حسن بن سلیمان، المحتضر، تحقیق علی اشرف، قم، مکتبة الحیدریة، ۱۳۸۲ش.
- رخشاد، محمدحسین، در محضر بهجت، قم، موسسه فرهنگی سماء، چاپ پنجم، ۱۳۸۳ش.
- شوشتری، نورالله، مصائب النواصب (فی الردّ علی نواقض الروافض)، تحقیق: قیس عطار، قم، دلیل ما، ۱۴۲۶ق.
- شیردل، معصومه و پروین بهارزاده، «نقد سندی و دلالی روایت رفع قلم»، مجله علوم حدیث، شماره۸۶، ۱۳۹۶ش.
- صافی گلپایگانی، لطف الله، جامع الاحکام، قم، حضرت معصومه(ع)، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ق.
- طبرانی نصیری، ابوسعید میمون بن قاسم، مجموع الاعیاد، بی تا، بی نا.
- مامقانی، عبدالله، غایة الآمال فی شرح کتاب المکاسب، قم، مجمع الذخائر الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۱۶ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانور الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، تحقیق جمعی از نویسندگان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مفید، محمدبن محمد، مسار الشیعة فی مختصر تواریخ الشریعة، تحقیق: مهدی نجفی، قم، الموتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- مکارم، ناصر، احکام بانوان، محقق: ابوالقاسم علیان نژادی، قم، مدرسه امام علی‌بن ابی طالب، چاپ دوم، ۱۴۲۸ق.
- مکارم، ناصر، استفتائات جدید، محقق: ابوالقاسم علیان نژادی، قم، مدرسه امام علی‌بن ابی طالب، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق: عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- نراقی، احمدبن محمدمهدی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، محقق: گروه پژوهش موسسه آل البیت(ع)، قم، موسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
پیوند به بیرون
- «بازکاوی داستان رفع قلم»، عباسعلی مشکانی و مصطفی صادقی، مجله معرفت، شماره ۱۷۰، ۱۳۹۰ش.
- «تأملاتی تاریخی درباره نهم ربیع»، مسلم نجفی و هادی وکیلی، مجله تاریخ و فرهنگ، شماره۸۵، ۱۳۸۹ش.