اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصِّین (دانش بجویید هرچند در چین باشد) حدیثی از پیامبر(ص) و امام علی(ع) که بر لزوم کسب دانش -هرچند در دورترین نقاط جهان- تأکید دارد. ملاصدرا عارف و فیلسوف شیعی، این حدیث را دلیلی بر وجوب کسب دانش دانسته است. همچنین برای جواز علم‌آموزی از غیرمسلمانان، به این حدیث استناد شده است. قدیمی‌ترین منبع این حدیث، کتاب مصباح الشریعه دانسته شده و به جهت نداشتن سلسله راویان، آن را ضعیف شمرده‌اند. با این حال برخی محققان، با توجه محتوای حدیث، آن را قابل پذیرش می‌دانند.
| اطلبوا العلم و لو بالصین | |
|---|---|
| اطلاعات روایت | |
| موضوع | اهمیت علم‌آموزی |
| صادره از | پیامبر(ص) و امام علی(ع) |
| راوی اصلی | امام صادق(ع) |
| اعتبار سند | حدیث مرسل |
| منابع شیعه | مصباح الشریعه و روضة الواعظین |
| منابع سنی | کتاب عُقود الزَّبَرْجَدِ |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
از امام علی(ع) نقل شده که منظور از «علم» در این روایت، علم معرفة النفس (شناخت خود) و معرفة الله (شناخت خدا) است. آیت‌الله جوادی آملی، فقیه و مفسر شیعی، معتقد است هر علمی -حتی علوم جدید- که انسان را به اخلاق الهی آراسته سازد، می‌تواند مشمول این حدیث باشد. از نظر مرتضی مطهری، از آنجا که چین نه آن زمان و نه در زمان‌های دیگر مرکز علوم دینی نبود و همچنین هیچ قیدی در حدیث وجود ندارد، مراد از علم، علوم دینی نیست؛ بلکه هر علمی را که برای اسلام و مسلمانان مفید باشد، شامل می‌شود. به گفته مطهری، نام بردن از چین در این حدیث به این دلیل است که در آن زمان، چین از دورترین نقاط نسبت به سرزمین‌های اسلامی و یکی از مراکز علم و صنعت در جهان بود.
برخی از شاعران فارسی‌گو از جمله حکیم سبزواری با اقتباس از این حدیث، اشعاری سروده‌اند.
سفارش اسلام بر کسب دانش
اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصِّین حدیثی است که در کتاب مصباح الشریعه از امام علی(ع) نقل شده[۱] و فتال نیشابوری (درگذشت: ۵۰۸ق) از عالمان شیعه، در روضة الواعظین آن را به نقل از رسول خدا(ص) آورده است.[۲] این روایت در برخی منابع اهل‌سنت نیز نقل شده است.[۳]
در این حدیث توصیه شده که در پی کسب دانش باشید، هرچند برای آن لازم باشد تا دورترین نقاط عالَم سفر کنید[۴] و سختی و دوری راه نمی‌تواند عذر پذیرفته‌ای برای علم‌آموزی باشد.[۵] ملاصدرا (درگذشت: ۱۰۵۰ق) عارف و فیلسوف شیعی، این حدیث را دلیلی بر وجوب کسب دانش دانسته[۶] و آن را دارای مراتب معرفی می‌کند که انسان با کسب یک مرتبه لازم است در پیِ مرتبه بعدی درآید.[۷] علامه مجلسی (درگذشت: ۱۱۱۰ق) در بحارالانوار نیز آن را در بابی با عنوان وجوب علم‌آموزی آورده است.[۸] برخی برای جواز کسب دانش از کافران و کشورهای غیراسلامی، به این حدیث استناد نموده‌اند.[۹]
در برخی از منابع، در ادامه این حدیث کسب دانش بر هر مسلمانی واجب شمرده شده و آمده است: «اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصِّین فَإِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِم؛ کسب دانش کنید ولو در چین باشد؛ به راستی طلب علم بر هر مسلمانی واجب است».[۱۰]
در روایت مشابهی از امام صادق(ع) نقل شده است که «اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِخَوْضِ اللُّجَجِ وَ شَقِّ الْمُهَج؛ دانش بجویید هرچند با فرو رفتن در گرداب‌ها و در خطر افتادن جان‌ها همراه باشد.»[۱۱]
بررسی سند حدیث
قدیمی‌ترین منبع این حدیث را کتاب مصباح الشریعه دانسته‌اند.[۱۲] سید بن طاووس (درگذشت: ۶۶۴ق) از علمای قرن هفتم قمری، این کتاب را منسوب به امام صادق(ص) دانسته[۱۳] و محمدتقی مجلسی (درگذشت: ۱۰۷۰ق) از حدیث‌شناسان قرن یازدهم، نیز متن این کتاب را دلیل بر صحت این انتساب می‌داند؛[۱۴] البته حدیث‌شناسان دیگری همچون شیخ حر عاملی (درگذشت: ۱۱۰۴ق) انتساب این کتاب به امام صادق(ع) را نپذیرفته‌اند.[۱۵] همچنین ذکر نشدنِ سلسله راویانِ این حدیث در این کتاب و سایر منابع، نشانهٔ ضعف این روایت شمرده شده است.[۱۶] با این حال برخی محققان، با توجه محتوای حدیث - که شیوه‌ای برای اعتبارسنجی روایات قلمداد شده[۱۷] - این روایت را قابل پذیرش دانسته‌اند.[۱۸]
بررسی محتوای حدیث
در کتاب مصباح الشریعه، در ادامهٔ همین حدیث از امام علی(ع) چنین آمده که منظور از «علم»، علم معرفة النفس (شناخت خود) است که به معرفة الله (شناخت خدا) منتهی می‌شود؛[۱۹] ازاین‌رو بعضی، این حدیث را شامل علوم جدید ندانسته‌اند؛[۲۰] اما آیت‌الله جوادی آملی (زاده: ۱۳۱۲ش) فیلسوف، فقیه و مفسر شیعه، معتقد است، هر علمی که انسان را به اخلاق الهی متخلق کند؛ از جمله فیزیک، ریاضی، طب یا فقه، ارزشمند است و می‌تواند مشمول این حدیث باشد، ولی اگر انسان را به خدا نزدیک نکرد، هرچه باشد بی‌فایده است.[۲۱] مرتضی مطهری، متفکر و نویسنده شیعی، معتقد است از آنجا که چین نه آن زمان و نه در زمان‌های دیگر مرکز علوم دینی نبود و همچنین هیچ قیدی در حدیث وجود ندارد، مراد از علم، علوم دینی نیست. از نظر وی، منظور از علم در این روایت و روایات مشابه دیگر، هر علمی است که دانستن آن برای اسلام و مسلمانان مفید و دارای اثر باشد و ندانستن آن ضرر داشته باشد.[۲۲]
آیت‌الله خامنه‌ای رهبر ایران و از مراجع تقلید شیعه نیز، با استناد به این حدیث بر این باور است که در فراگیری دانش و تبادل فرهنگی، همین که سخن، دانش و حکمتی نیکو بود، باید در پی آن رفت و این مسئله غیر از تهاجم فرهنگی است.[۲۳]
به گفته مرتضی مطهری، علت نام بردن از چین در این حدیث، به‌عنوان دورترین نقطه بوده و یا به اعتبار این است در قرن اول اسلامی این منطقه یکی از مراکز علم و صنعت جهان بود،[۲۴] نه اینکه کشور چین موضوعیت داشته باشد.[۲۵]
اشعار فارسی دربارهٔ این حدیث
در ادبیات فارسی، برخی شاعران با توجه به حدیث «اطلبوا العلم ولو بالصین» اشعاری از جمله موارد زیر را سروده‌اند:
پانویس
- ↑ منسوب به امام صادق(ع)، مصباح الشریعة، ۱۴۰۰ق، ص۱۳.
- ↑ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۱.
- ↑ سیوطی، عُقود الزَّبَرْجَدِ، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۰۴؛ حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، دار الفکر، ج۲، ص۳۴۶.
- ↑ شهید ثانی، شرح مصباح الشریعة، ۱۳۷۷ش، ص۳۸۳.
- ↑ شهید ثانی، شرح مصباح الشریعة، ۱۳۷۷ش، ص۳۸۳.
- ↑ ملاصدرا، شرح أصول الکافی، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۷۶.
- ↑ ملاصدرا، شرح أصول الکافی، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۵.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۷۷.
- ↑ نصیری، «دربارهٔ حدیث مشهور اطلبوا العلم ولو بالصین»، ص۷۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۱؛ طبرسی، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ۱۳۸۵ق، ص۱۳۶.
- ↑ حلوانی، نزهة الناظر و تنبيه الخاطر، ۱۴۰۸ق، ص۱۰۸؛ دیلمی، أعلام الدين في صفات المؤمنين، ۱۴۰۸ق، ص۳۰۳.
- ↑ نصیری، «دربارهٔ حدیث مشهور اطلبوا العلم ولو بالصین»، ص۷۹.
- ↑ ابن طاووس، امان الاخطار، ۱۴۰۹ق، ص۹۱ و ۹۲.
- ↑ مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۱۳، ص۲۰۱.
- ↑ حر عاملی، هدايت الامه، ج۸، ص۵۵۰.
- ↑ نصیری، «دربارهٔ حدیث مشهور اطلبوا العلم ولو بالصین»، ص۷۹.
- ↑ حسینیان، «دفاع از حدیث»، ص۲۱.
- ↑ نصیری، «دربارهٔ حدیث مشهور اطلبوا العلم ولو بالصین»، ص۷۹.
- ↑ منسوب به امام صادق(ع)، مصباح الشریعة، ۱۴۰۰ق، ص۱۳.
- ↑ نصیری، «دربارهٔ حدیث مشهور اطلبوا العلم ولو بالصین»، ص۸۰.
- ↑ جوادی آملی، نسیم اندیشه، ۱۳۸۸ش، ص۱۶۷.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۱۰۶ و ۱۰۷.
- ↑ «تبادل فرهنگی یعنی زبده‌گزینی فرهنگی»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، ج۳۰، ص۱۰۶.
- ↑ نصیری، «دربارهٔ حدیث مشهور اطلبوا العلم ولو بالصین»، ص۸۰.
- ↑ «حکیم نزاری، دیوان اشعار، غزلیات، شمارهٔ ۱۸۵»، وبگاه گنجور.
- ↑ «حکیم سبزواری، دیوان اشعار، غزلیات، شمارهٔ ۱۱۷»، وبگاه گنجور.
- ↑ «میرزا حبیب خراسانی، دیوان اشعار، غزلیات، شمارهٔ ۲۵۸»، وبگاه گنجور.
منابع
- سید ابن طاووس، علی بن موسی، الأمان من اخطار الاسفار و الزمان، قم، آل البیت، ۱۴۰۹ق.
- «تبادل فرهنگی یعنی زبده‌گزینی فرهنگی»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۳ش.
- جوادی آملی، عبدالله، نسیم اندیشه (دفتر یکم)، تنظیم و ویرایش سید محمود صادقی، قم، نشر اسراء، چاپ سوم، ۱۳۸۸ش.
- حسینیان، مهدی، «دفاع از حدیث؛ استدلال بر نظریه حجیت و اعتبار خبر موثوق‌به»، در فصلنامه سمات، شماره دوم، تابستان ۱۳۸۹ش.
- حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- « حکیم سبزواری، دیوان اشعار، غزلیات، شمارهٔ ۱۱۷»، وبگاه گنجور، تاریخ بازدید: ۳۱ خرداد ۱۴۰۳ش.
- حلوانی، حسین بن محمد، نزهة الناظر و تنبيه الخاطر، قم، مدرسة الإمام المهدی(عج)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- «غزلیات حکیم نزاری، شمارهٔ ۱۸۵»، وبگاه گنجور، تاریخ بازدید: ۳۱ خرداد ۱۴۰۳ش.
- دیلمی، حسن بن محمد، أعلام الدين في صفات المؤمنين، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- سیوطی، جلال‌الدین، عُقودُ الزَّبَرْجَدِ علی مُسْند الإِمَام أَحْمد، تحقیق سَلمان القضَاة، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۴ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، شرح مصباح الشریعة، تصحیح آقاجمال خوانساری، ترجمه عبدالرزاق گیلانی، تهران، پیام حق، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- طبرسی، علی بن حسن، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، نجف، المکتبة الحیدریة، چاپ دوم، ۱۳۸۵ق.
- فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم، انتشارات رضی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح سید حسین موسوی کرمانی، علی‌پناه اشتهاردی، سید فضل‌الله طباطبائی، قم، مؤسسه کوشان‌پور، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ هفتم، ۱۳۸۴ش.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، شرح أصول الکافی، تحقیق و تصحیح محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- منسوب به امام صادق(ع)، مصباح الشریعة، بیروت، اعلمی، چاپ اول، ۱۴۰۰ق.
- «میرزا حبیب خراسانی، دیوان اشعار، بخش دوم، غزلیات، شمارهٔ ۲۵۸»، وبگاه گنجور، تاریخ بازدید: ۳۱ خرداد ۱۴۰۳ش.
- نصیری، مهدی، «دربارهٔ حدیث مشهور اطلبوا العلم ولو بالصین»، فصلنامه سمات، شماره دوم، تابستان ۱۳۸۹ش.