انما الاعمال بالنیات
انَّما الاَعمالُ بِالنِیّات بخشی از روایت معروفی از رسول اکرم(ص) و بدین معناست که هر عملی در گرو نیت انسان است. از نظر برخی از محدثان این روایت متواتر بوده و به جهت جایگاهی که در علوم مختلف، به ویژه علم فقه دارد از آن به عنوان یکی از سه پایه اسلام یاد شده است.
درباره سند این حدیث بحث‌های بسیاری صورت گرفته، اما در منابع روایی شیعه این حدیث به دو صورت مسند و مرسل نقل شده است. مواردی همچون شهرت روایی و عملی، تواتر معنوی و استناد قطعی روایت به نبی اکرم(ص) را به عنوان قرائن اطمینان‌بخش در صحت این حدیث به شمار آورده‌اند.
در خصوص گستره معنایی حدیث نیز چند احتمال نظیر پی‌آمد ثواب و عقاب بر نیت، و نیز بی‌اعتبار بودن عملِ بدون نیت در نظر گرفته شده است.
اهمیت و جایگاه
«انَّما الأَعمالُ بِالنِیّات» روایت بسیار مشهوری است که در بسیاری از منابع روایی شیعه[۱] و اهل سنت[۲] وجود دارد. تا جایی که برخی از دانشمندان اسلامی آن را متواتر دانسته‌اند.[۳] به گفته ابی‌داود در کتاب سنن ابی‌داود از میان ۴۸۰۰ روایت در کتاب، چهار حدیث برای دینداری انسان کفایت می‌کند که حدیث «انما الاعمال بالنیات» یکی از آنهاست.[۴] احمد بن حنبل این حدیث را یکی از سه‌پایه اسلام دانسته[۵] و برخی دیگر از محدثان بر این باورند که این حدیث در هفتاد باب از فقه کاربرد دارد.[۶] برخی دیگر گفته‌اند: فقه بر پنج حدیث استوار است و یکی از آنها همین حدیث است.[۷]
متن و ترجمه
قال رسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: يا أيُّها النّاسُ، إنّما الأعمالُ بالنِّيّاتِ، و إنّما لِكُلِّ امرئٍ ما نَوى، فمَن كانَت هِجرَتُهُ إلَى اللّه و رَسولِهِ فهِجرَتُهُ إلَى اللّه و رَسولِهِ، و مَن كانَت هِجرَتُهُ إلى دُنيا يُصيبُها أوِ امرأةٍ يَتَزَوَّجُها فهِجرَتُهُ إلى ما هاجَرَ إلَيهِ.[۸]
پیامبر خدا(ص): ای مردم! جز این نیست که اعمال به نیّت‌هاست و در حقیقت برای هر کس آن چیزی است که نیّت می‌کند. پس هرکه هجرتش برای خدا و رسول او باشد، به سوی خدا و رسول او هجرت کرده است و هرکه هجرتش برای رسیدن به چیزی از دنیا یا ازدواج‌کردن با زنی باشد، هجرتش به سوی همان چیزی است که به نیّت آن هجرت کرده است.»
اعتبار
اندیشمندان بسیاری از شیعه و اهل سنت درباره سند حدیث «انما الاعمال بالنیات» در کتاب‌های خود گفتگو کرده‌اند. به‌عنوان نمونه از میان اندیشمندان شیعه، عبدالرحيم بن حسین عراقى (درگذشته ۸۰۶ق) در کتاب التقیید و الایضاح به بحث سندی و متنی از این حدیث پرداخته[۹] و شهید ثانی در کتاب الرعایه فی علم الدرایة درباره متواتر و مشهور بودن حدیث به بحث نشسته است.[۱۰] از میان اندیشمندان اهل سنت نیز جلال‌الدین سیوطی (درگذشته ۹۱۱ق) در کتاب تدریب الراوی، متواتر یا مشهور بودن این حدیث را مورد بحث قرار داده[۱۱] و عثمان بن عبدالرحمن شهرزوری، معروف به ابن صلاح (متوفی ۶۴۳ق)، در کتاب معرفة انواع الحدیث پس از تقسیم حدیث مشهور به دو قسم صحیح و غیر صحیح، این حدیث را از قسم حدیث مشهور صحیح دانسته است.[۱۲]
برخی از محققان گفته‌اند که این روایت اگر چه در برخی از منابع روایی شیعی به صورت مسند آمده[۱۳] اما در بیشتر منابع شیعی به صورت مرسل ذکر شده است.[۱۴] در نتیجه بر اساس برخی از مبانی علم رجال از قبیل مبنای وثوق سندی[یادداشت ۱] نقل‌های مرسل از این روایت، مردود است؛ اما بر اساس مبنای وثوق صدوری [یادداشت ۲] می‌توان با تکیه بر قرائنی چون هماهنگی با روایات معتبر و آیات قرآن کریم و سایر قرائن اطمینان‌آور، به صدور روایت از معصوم اطمینان پیدا کرد.[۱۵] چنان‌که در منابع روایی شیعه، روایات دیگری که از نظر مضمون به این روایات نزدیک باشد نیز وجود دارد؛ نظیر این روایت از رسول اکرم (ص) که «نیت مؤمن بهتر از عمل اوست و نیت کافر بدتر از کردارش می‌باشد و هر کس طبق نیتش عمل می‌کند.»[۱۶]
قرائن اطمینان‌بخش در صحت حدیث
پژوهشگران بر این باورند که می‌توان به واسطه قرائنی به صحت حدیث انما الاعمال بالنیات اطمینان داشت:
- شهرت روایی؛[۱۷]
- شهرت عملی؛[۱۸]
- تواتر معنوی؛[۱۹]
- موافقت با روایات معتبر؛[۲۰]
- استناد روایت به‌طور قطعی به پیامبر اکرم (ص) توسط اندیشمندانی همچون شیخ مفید،[۲۱] شیخ طوسی،[۲۲] شیخ صدوق؛[۲۳]
- توجه خاص به روایت در ابواب فقهی؛ تا جایی که برخی این حدیث را مدار بسیاری از احکام در بیشتر ابواب فقه دانسته‌اند؛[۲۴]
- توجه خاص به روایت در طول تاریخ اسلام و استناد به آن در بسیاری از آثار اسلامی.[۲۵]
احتمالات و گستره معنایی
اندیشمندان اسلامی درباره معنای حدیث «انما الاعمال بالنیات»، احتمالاتی را بیان کرده‌اند که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- ثواب و عقاب، وابسته به نیت است؛ بنابراین، انسان، به واسطه نیت خود مستحق ثواب یا عقاب می‌شود نه ظاهر عمل.[۲۶] از نظر شیخ انصاری لفظ «لام» در ذیل روایت یاد شده (یعنی عبارت «و إنما لکلّ امریء ما نوی») شاهدی بر همین معنا است.[۲۷]
- ترتّب و پی‌آمد آثار شرعی، فرع بر نیت است؛ بنابراین، عمل شرعی زمانی صحیح است که همراه با نیت صحیح باشد. از این رو شهید اول در کتاب القواعد و الفوائد پس از آنکه مدارک احکام را چهار قاعده دانسته، اولین قاعده را «تبعیة العمل للنیه» قرار داده و این قاعده را برگرفته از روایت یاد شده می‌داند.[۲۸] در نتیجه، به عنوان مثال، صیغه عقد یا صیغه طلاق، زمانی موثر است که شخص، واقعا قصد ازدواج یا طلاق داشته باشد.[۲۹]
- نیت، موجب اعتبار عمل می‌شود؛ بنابراین، اگر نیتی نباشد، عمل معتبری هم صورت نگرفته است و از نظر برخی از محققان، لفظ «انّما» در روایت که دلالت بر حصر دارد، شاهد بر این معنا است. در نتیجه به عنوان مثال، بنا بر نظر برخی، با وجود نیت ربا، حیله‌های شرعی برای فرار از آن بی‌ثمر بوده[۳۰] و یا اقامت ده روز مسافر بدون نیت اقامت اعتباری ندارد.[۳۱].
- نیت تقرب به خدا، شرط صحت عمل عبادی است؛ بنابراین، واژه نیت در این روایت به معنای قصد تقرب و اخلاص بوده و عبادات بدون آن صحیح نیست.[۳۲]
پانویس
- ↑ نگاه کنید به طوسی، التهذیب، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۸۳؛ سید مرتضی، المسائل الناصریات، ۱۴۱۷ق، ص۳۰۳؛ حرعاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳.
- ↑ نگاه کنید به بخاری، الجامع المسند الصحیح، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۶ و ج۷، ص۱۷۷ و ج۸، ص۱۸۷؛ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج المسند الصحیح، بیتا، ج۳، ص۱۵۱۵ و ج۳، ص۱۷۰۱؛ نسائی، المجتبی من السنن، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۵.
- ↑ ابن کثیر، الباعث الحثیث الی اختصار علوم الحدیث، بیتا، ج۱، ص۵۷.
- ↑ سید، «مقدمه» در سنن ابی‌داود، ص۳.
- ↑ ابن أبی یعلی، طبقات الحنابلة، بی تا، ج۱، ص۴۷.
- ↑ نووی، شرح صحیح مسلم، ۱۳۹۲ش، ج۱۳، ص۵۴.
- ↑ ابن رجب، جامع العلوم و الحکم فی شرح خمسین حدیثا، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۵۹.
- ↑ متقی، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۴۲۴، ح۷۲۷۲.
- ↑ عراقی، التقیید و الایضاح، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۱۰۰و ۲۶۹ و ۲۷۳.
- ↑ شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ۱۴۰۸ق، ص۶۸–۷۰ و ۱۰۵ – ۱۰۷.
- ↑ سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، ۲۰۱۴م، ج۲، ص۶۲۲ و ۶۲۹.
- ↑ ابن صلاح، معرفة انواع الحدیث، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۳۷۰.
- ↑ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۶۱۸.
- ↑ احمدی نیک، «بازجست سندی و گستره معنایی روایت انّما الاعمال بالنیات»، ص۸۸.
- ↑ جواهری، الواضح فی شرح العروة الوثقی، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۱۳۰؛ جلالی مازندرانی، المحصول فی علم الاصول، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۲۱۸.
- ↑ «َ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص نِیَّةُ الْمُؤْمِنِ خَیْرٌ مِنْ عَمَلِهِ وَ نِیَّةُ الْکَافِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ وَ کُلُّ عَامِلٍ یَعْمَلُ عَلَی نِیَّتِه» (کلینی، الکافی، ۱۴۲۹، ج۳، ص۲۱۸.)
- ↑ برای این منظور نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۹۸ (پاورقی).
- ↑ شیخ مفید، المسائل الصاغانیة، ۱۴۱۳ق، ص۱۱۸؛ سید مرتضی، المسائل الناصریات، ۱۴۱۷ق، ص۱۱۰.
- ↑ سیوطی، منتهی الآمال فی شرح حدیث انما الاعمال، ۱۴۱۹ق، ص۲۳۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۸۴.
- ↑ شیخ مفید، المسائل الصاغانیة، ۱۴۱۳ق، ص۱۱۸.
- ↑ طوسی، التهذیب، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۴۹ و ج۴، ص۴۵۸.
- ↑ شیخ صدوق، الهدایة فی الأصول والفروع، ۱۴۱۸ق، ص۶۲.
- ↑ بشیری، «دراسات فقهیة حدیثیة»، ص۲۲۷.
- ↑ احمدی نیک، «بازجست سندی و گستره معنایی روایت انّما الاعمال بالنیات»، ص۹۲.
- ↑ طوسی، التهذیب، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۶۲ و ج۴، ص۴۶۷.
- ↑ انصاری، کتاب الطهاره، بیتا، ج۲، ص۱۴.
- ↑ شهید اول، القواعد و الفوائد، بی تا، ج۱، ص۷۴.
- ↑ سید مرتضی، الانتصار فی انفرادات الإمامیة، ۱۴۱۵ق، ص۳۰۳؛ میرزای قمی، رسائل المیرزا القمی، ۱۴۲۷ق، ص۳۱۱.
- ↑ شوکانی، نیل الأوطار، ۱۹۷۳م، ج۵، ص۳۱۹.
- ↑ احمدی نیک، «بازجست سندی و گستره معنایی روایت انّما الاعمال بالنیات»، ص۹۵.
- ↑ نگاه کنید به ابن رشد اندلسی، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۱.
یادداشت
منابع
- ابن‌أبی‌یعلی، أبو الحسین محمد بن محمد، طبقات الحنابلة، بیروت، دارالمعرفة، بیتا.
- ابن‌رجب، زین الدین عبدالرحمن بن أحمد بن رجب، جامع العلوم و الحکم فی شرح خمسین حدیثا من جوامع الکلم، بیروت، دارالسلام للطباعه و النشر و التوزیع، ۱۴۲۴ق.
- ابن‌رشد اندلسی، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌صلاح، عثمان بن عبدالرحمن، معرفة انواع الحدیث، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۳ق.
- ابن‌کثیر، إسماعیل بن عمر، بیروت، دارالکتب العلمیة، بیتا.
- ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن أبي داود، قاهره، دار الحديث، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- احمدی نیک، سیدمهدی و محمد امامی، «بازجست سندی و گستره معنایی روایت انّما الاعمال بالنیات از نگاه فریقین»، در مجله پژوهشنامه علوم حدیث تطبیقی، شماره۱۷، ۱۴۰۱ش.
- البشیری، حسن حسین، «دراسات فقهیة حدیثیة - حدیث انما الاعمال بالنیات»، در مجله فقه اهل بیت(عربی)، ش۵۵، ۱۴۳۰ق.
- انصاری، مرتضی، کتاب الطهاره، قم، مؤسسة آل البیت للطباعة و النشر، بیتا.
- بخاری، محمد بن إسماعیل، الجامع المسند الصحیح، دمشق، دار طوق النجاه، ۱۴۲۲ق.
- جلالی مازندرانی، سید محمود، المحصول فی علم الاصول، تقریر بحث شیخ جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۴ق.
- جواهری، محمد، الواضح فی شرح العروة الوثقی، بیروت، العارف للمطبوعات، ۱۴۳۶ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۰۹ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، الانتصار فی انفرادات الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۵ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، المسائل الناصریات، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامیة، ۱۴۱۷ق.
- سیوطی، جلال الدین، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، بیروت، دارالفکر، ۲۰۱۴م.
- سیوطی، جلال الدین، منتهی الآمال فی شرح حدیث انما الاعمال، بیروت، دار ابن‌حزم، ۱۴۱۹ق.
- شوکانی، محمد بن علی، نیل الأوطار، بیروت، دارالجیل، ۱۹۷۳م.
- شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، قم، کتابفروشی مفید، بیتا.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی بن أحمد، الرعایة فی علم الدرایة، قم، مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۸ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الهدایة فی الأصول والفروع، قم، مؤسسه امام هادی، ۱۴۱۸ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری، المسائل الصاغانیة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافه، ۱۴۱۴ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التهذیب، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- عراقی، عبدالرحیم ابن حسین، التقیید و الایضاح، بیروت، دارالحدیث، ۱۴۰۵ق.
- قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج المسند الصحیح، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بیتا.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دارالحدیث للطباعة والنشر، ۱۴۲۹ق.
- متقی، علی بن حسام‌الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۹ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر، ۱۴۱۰ق.
- مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، بیتا.
- میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، رسائل المیرزا القمی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۲۷ق.
- نسائی، أحمد بن شعیب، المجتبی من السنن (السنن الصغری)، حلب، مکتب المطبوعات الإسلامیة، ۱۴۰۶ق.
- نووی، محیی الدین یحیی بن شرف المنهاج، شرح صحیح مسلم، بیروت، دار احیاء التراث جامعة المصطفی العالمیة العربی، ۱۳۹۲ش.
پیوند به بیرون
عبدی، عباس و سید محمد مرتضوی، «آسیب شناسی اسنادی و دلالی روایت انما الاعمال بالنیات در فهم حداکثری حدیثی- فقهی از آن»، مجله علوم قرآن و حدیث، شماره۱۰۵، ۱۳۹۹ش.