من علمنی حرفا فقد صیرنی عبدا
| من علمنی حرفا فقد صیرنی عبدا | |
|---|---|
 حدیث خوشنویسی‌شده «من علمنی» به‌خط محمد تعریفی | |
| اطلاعات روایت | |
| موضوع | اخلاقی و تربیتی |
| صادره از | امام علی(ع) |
| اعتبار سند | بدون سند |
| منابع شیعه | جامع السعادات |
| مؤید روایی | روایتی از پیامبر اسلام(ص) در عوالی اللئالی |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
مَن عَلَّمَنی حَرفاً فَقَد صَیَّرَنی عَبداً جمله‌ای مشهور و منسوب به امام علی(ع) به‌معنای «هرکس که یک حرف به من بیاموزد، مرا بنده خود کرده است». از نظر برخی اندیشمندان شیعی این جمله از امام علی(ع) درباره اهمیت و شأن معلم است و اشاره به بندگی برای معلم در حدیث، مجازی است.
این حدیث در برخی منابع همچون رسائل فارسی و جامع السعادات، بدون سند از امام علی(ع) نقل شده است. عده‌ای به‌دلیل نبود سند، این حدیث را منسوب به امام علی(ع) میدانند و برخی دیگر اگرچه در اعتبار سند تردید کرده، ولی معنای حدیث را درست دانسته‌اند.
مضمون حدیث «من علمنی...» در عبارات مشابهی ذکر شده که برخی آن را حدیث امام علی(ع) و برخی دیگر آن را ضرب‌المثل یا کلام مشهور میدانند. روایتی شبیه به مضمون حدیث «من علمنی...» از پیامبر اسلام(ص) نیز در عوالی اللئالی و بحار الانوار نقل شده است. از حدیث «من علمنی...» در سرود، هنر خوشنویسی و شعر نیز استفاده شده است.
جایگاه و اهمیت
عبارت «مَن عَلَّمَنی حَرفاً فَقَد صَیَّرَنی عَبداً»، حدیثی مشهور در جوامع روایی است.[۱] از نظر علامه طباطبائی،[۲] مصباح یزدی[۳] و مرتضی مطهری،[۴] از اندیشمندان شیعی، این حدیث از امام علی(ع) درباره اهمیت و شأن معلم به‌عنوان مقام قدسی صادر شده است. به گفته مکارم شیرازی این حدیث در ارتباط با حقوق معلم بر طالب علم ذکر شده است.[۵]
از حدیث «من علمنی حرفا فقد صیرنی عبدا» در سرودهایی به مناسبت بزرگداشت روز معلم در سالروز شهادت مرتضی مطهری،[۶] طرح روی جلد کتاب درسی،[۷] هنر خوشنویسی[۸] و شعر[۹] استفاده شده است.
محتوا
جمله «مَن عَلَّمَنی حَرفاً فَقَد صَیَّرَنی عَبداً»، عبارتی منسوب به امام علی(ع) است، به‌معنای «هرکس که یک حرف به من بیاموزد، مرا بنده خود کرده است».[۱۱] از نظر نراقی، با توجه به این حدیث، شایسته است که حُبّ پیامبر اسلام(ص) و اوصیائش(ع) بعد از محبت خداوند، از دیگر اقسام محبت‌ها بالاتر باشد؛ زیرا آن‌ها معلمان حقیقی هستند.[۱۲]
از دیدگاه مصباح یزدی، این سخن امام علی(ع) نباید حمل بر مبالغه شود؛ زیرا معلم منشأ پیدایش علم در انسان است و به همین دلیل نسبت به بعضی از شئون او، نوعی مالکیت پیدا می‌کند و سخن اولیای دین درباره مملوکیت و عبودیت انسان برای معلمش، از این باب است.[۱۳] به نظر سید حسن قبانچی (متوفای ۱۴۱۱ق)، از علمای شیعه نجف، کلام امیرالمؤمنین(ع) در احادیث مشابه، در راستای تقویت علم و عظمت آن است؛ زیرا بندگی و عبودیت مخصوص خداست و کلام حضرت علی(ع) در حق عبودیت برای معلم، مجازی است.[۱۴]
سید مصطفی خمینی در تحریرات فی الاصول، معنای حدیث «من علمنی...» را با حدیث دیگری از پیامبر اسلام(ص)، «مَنْ تَعَلَّمْتَ مِنْهُ حَرْفاً صِرْتَ لَهُ عَبْدا» به‌معنای «هرکس که از او حرفی آموختی، عبد او گردیده‌ای»، یکی دانسته است.[۱۵] در روایت دیگری از رسول‌الله(ص) شبیه به همین روایت، نقل شده که فرمود: «مَنْ عَلَّمَ شَخْصاً مَسْأَلَةً فَقَدْ مَلَکَ رَقَبَتَهُ» به‌معنای «هرکس مسئله‌ای را به کسى یاد دهد پس مالک او شده است». از وی پرسیده شد که حق فروش شاگردش را دارد؟ که پیامبر اسلام(ص) فرمود: «لَا وَ لَکِنْ یَأْمُرُهُ وَ یَنْهَاه» به‌معنای «نه؛ اما حق امر و نهی به او را دارد».[۱۶] به گفته مکارم شیرازی، حدیث «انا عبدٌ مِن عبیدِ محمد» از امام علی(ع) در راستای این حدیث، درباره معلم بزرگ خود، رسول‌الله(ص) ذکر شده است.[۱۷]
منابع و اعتبار سند
سیفی هِروی (۶۸۱- وفات بعد از ۷۲۱ق) در تاریخنامه هرات، که کتابی غیر روایی است، این روایت را بدون حرف «قد» از حضرت علی(ع) بیان کرده است.[۱۸] ادهم خلخالی (متوفای ۱۰۵۲ق) در رسائل فارسی[۱۹] و ملا محمدمهدی نراقی(متوفای ۱۲۰۹ق) در جامع السعادات،[۲۰] این روایت را بدون سند از امام علی(ع) نقل کرده‌اند.[۲۱]
مکارم شیرازی و برخی محققان، به دلیل نبود سند، این حدیث را منسوب به امام علی(ع) ذکر کرده‌اند.[۲۲] سید علی خامنه‌ای، از مراجع تقلید شیعه، با وجود تردید در اعتبار سند روایت، معنای حدیث را درست دانسته است.[۲۳] به گفته برخی، این روایت مشهور، سند روایی ندارد، گرچه روایتی شبیه به این مضمون از پیامبر اسلام(ص) وارد شده است.[۲۴] در عوالی اللئالی از ابن ابی‌جمهور و بحار الانوار از علامه مجلسی، این روایت از پیامبر اسلام(ص) با عبارت «مَنْ تَعَلَّمْتَ مِنْهُ حَرْفاً صِرْتَ لَهُ عَبْدا» نقل شده است.[۲۵]
روایات و عبارات مشابه
در منابع روایی، مضمون حدیث «من علمنی حرفا فقد صیرنی عبدا» در عبارات مشابهی نقل شده که برخی آن را حدیث امام علی(ع) و برخی دیگر آن را ضرب‌المثل و یا کلام مشهور ذکر کرده‌اند. قبانچی در کتاب شرح رسالة الحقوق للإمام زین العابدین(ع)، جمله «مَن عَلَّمَنی حَرفاً کُنتُ لَهُ عَبداً» به‌معنای «هرکس که یک حرف به من بیاموزد، من بنده او هستم» را از امام علی(ع) نقل کرده است.[۲۶] عبدالقادر آل‌غازی (متوفای ۱۳۹۸ق)، از علمای اهل‌سنت، این جمله «...کُنتُ لَهُ عَبداً» را از شخصی به نام شعبه[۲۷] و عَجْلونی (متوفای ۱۱۶۲ق)، از علمای اهل‌سنت، آن را به کلام مشهور، نسبت داده‌اند.[۲۸] سید محمدصادق بحرالعلوم، از علمای شیعه نجف، در مقدمه کتاب الفوائد الرجالیه نیز جمله «مَن عَلَّمَنی حَرفاً مَلَّکَنی عَبداً» به‌معنای «هرکس که یک حرف به من بیاموزد، مرا به‌عنوان عبد، مالک شد» را به‌عنوان ضرب‌المثل مشهور، ذکر کرده است.[۲۹]
ابوسعید خادمی حنفی (متوفای ۱۱۵۶ق)، از نویسندگان اهل‌سنت، در بحث بزرگداشت استاد، حدیث «أَنَا عَبْدُ مَنْ عَلَّمَنِی حَرْفًا» به‌معنای «من بنده کسی هستم که حرفی به من آموخت» را از علی(ع) بیان کرده است.[۳۰] شهید ثانی در منیة المرید، از جمله «أَنَا عَبْدُ مَنْ تَعَلَّمْتُ مِنْهُ» به‌معنای «من بنده کسی هستم که از او آموختم»، با تعبیر گفته شده (قیل) و انتساب به فرد مجهول، یاد کرده است.[۳۱] فخر رازی هم در التفسیر الکبیر در دو بخش، جمله «أَنَا عَبْدُ مَنْ تَعَلَّمْتُ مِنْهُ حَرْفًا» را به‌عنوان ضرب‌المثل به‌کار گرفته است.[۳۲]
پانویس
- ↑ «جمله مشهوری که سند روایی ندارد»، سایت خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا).
- ↑ علامه طباطبایی، تعالیم اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۹.
- ↑ مصباح یزدی، نگاهی گذرا به حقوق بشر از دیدگاه اسلام، تدوین عبدالحکیم سلیمی، ص۱۳۹.
- ↑ مطهری، انسان کامل، ۱۴۰۲ش، ص۲۱۶-۲۱۷.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق اسلامی در نهج‌البلاغه، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۱۵۷.
- ↑ نگاه کنید به «سرود من علمنی حرفا قد صیرنی عبدا به مناسبت روز معلم»، سایت آپارات.
- ↑ «عربی سال اول آموزش متوسطه دهه شصت سال ۱۳۶۸»، سایت کوشان بوک.
- ↑ نگاه کنید به «اثر ۴۸۰ بخط محمد تعریفی خشتی: حدیث خوشنویسی شده من علمنی حرفا فقد صیرنی عبدا»، سایت شمیم ثلث؛ «اثر حسن مختاری در هنر خوشنویسی : محفل خوشنویسی»، سایت ۱۰۰ هنر.
- ↑ نگاه کنید به «من علمنی حرفا فقد صیرنی عبدا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «من علمنی حرفا فقد صیرنی عبدا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ نراقی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۴۳۸.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، اعلمی، ج۳، ص۱۴۲.
- ↑ مصباح یزدی، نگاهی گذرا به حقوق بشر از دیدگاه اسلام، تدوین عبدالحکیم سلیمی، ص۱۳۹.
- ↑ قبانچی، شرح رسالة الحقوق امام زین العابدین(ع)، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۳۰۶.
- ↑ خمینی، تحریرات فی الاصول، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۸۹.
- ↑ ابن‌ابی‌جمهور، عوالی اللئالی، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۷۱؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۴.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق اسلامی در نهج‌البلاغه، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۱۵۷.
- ↑ سیفی هروی، تاریخنامه هرات، ۱۳۸۳ش، ص۴۷۶.
- ↑ عزلتی خلخالی، رسائل فارسی ادهم خلخالی، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۶۴۴-۶۴۵.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، اعلمی، ج۳، ص۱۴۲.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، اعلمی، ج۳، ص۱۴۲.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق اسلامی در نهج‌البلاغه، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۱۵۷؛ سلیمانی آشتیانی و درایتی، مجموعه رسائل در شرح احادیثی از کافی، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۲۱.
- ↑ خامنه‌ای، «بیانات در دیدار معلمان استان فارس»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «جمله مشهوری که سند روایی ندارد»، سایت خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا).
- ↑ ابن‌ابی‌جمهور، عوالی اللئالی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۹۲؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۷، ص۱۶۶-۱۶۷.
- ↑ قبانچی، شرح رساله الحقوق امام زین العابدین(ع)، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۳۰۶.
- ↑ آل‌غازی، بیان المعانی، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۱۹۰.
- ↑ عجلونی، کشف الخفاء، ۱۳۵۱ق، ج۲، ص۲۶۵.
- ↑ بحرالعلوم، «مقدمه»، الفوائد الرجالیة، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳۸.
- ↑ الخادمی، بريقة محمودية، ۱۳۴۸ق، ج۴، ص۳.
- ↑ شهید ثانی، منیة المرید، ۱۴۳۱ق، ص۸۵.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۵، ص۴۲۹ و ج۲۱، ص۴۸۳.
منابع
- «اثر حسن مختاری در هنر خوشنویسی : محفل خوشنویسی»، سایت ۱۰۰ هنر، تاریخ بازدید: ۵ اسفند ۱۴۰۳ش.
- «اثر ۴۸۰ بخط محمد تعریفی خشتی: حدیث خوشنویسی شده من علمنی حرفا فقد صیرنی عبدا»، سایت شمیم ثلث، تاریخ بازدید: ۵ اسفند ۱۴۰۳ش.
- آل‌غازی، عبدالقادر، بیان المعانی علی حسب ترتیب النزول، دمشق، مطبعة الترقی، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.
- ابن‌ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة، تحقیق مجتبی عراقی، قم، مؤسسه سید الشهدا(ع)، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
- بحرالعلوم، سید محمدصادق، «مقدمه»، الفوائد الرجالیه، تألیف سید محمدمهدی بحرالعلوم، تهران، مکتبة الصادق(ع)، ۱۳۶۳ش.
- الخادمی، محمد، بريقة محمودية فی شرح طريقة محمدية و شريعة نبوية فی سيرة احمدية، بی‌جا، مطبعة الحلبی، ۱۳۴۸ق.
- «جمله مشهوری که سند روایی ندارد»، سایت خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، تاریخ درج مطلب: ۲۲ مهر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲ اسفند ۱۴۰۳ش.
- خامنه‌ای، سید علی، «بیانات در دیدار معلمان استان فارس»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ بازدید: ۲ اسفند ۱۴۰۳ش.
- «سرود من علمنی حرفا قد صیرنی عبدا به مناسبت روز معلم»، سایت آپارات، تاریخ درج مطلب: ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۲ اسفند ۱۴۰۳ش.
- سلیمانی آشتیانی، مهدی، و محمدحسین درایتی، مجموعه رسائل در شرح احادیثی از کافی، قم، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- سیفی هروی، سیف بن محمد، تاریخنامه هرات، تهران، اساطیر، ۱۳۸۳ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، منیة المرید، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، ۱۴۳۱ق/ ۲۰۱۰م.
- «عربی سال اول آموزش متوسطه دهه شصت سال ۱۳۶۸»، سایت کوشان بوک، تاریخ بازدید: ۱۳ اسفند ۱۴۰۳ش.
- عجلونی، اسماعیل بن محمد، کشف الخفاء و مزیل الإلباس عما اشتهر من الأحادیث على ألسنة الناس، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۵۱ق.
- عزلتی خلخالی، ادهم، رسائل فارسی ادهم خلخالی، به تصحیح عبدالله نورانی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۱ش.
- علامه طباطبایی، سید محمدحسین، تعالیم اسلام، گردآوری سید هادی خسروشاهی، قم، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۷ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق/ ۱۹۹۱م.
- قبانچی، حسن، شرح رساله الحقوق امام زین العابدین(ع)، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۲ق/ ۲۰۰۲م.
- نراقی، محمدمهدی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، به ترجمه کریم فیضی، قم، قائم آل محمد(عج)، ۱۳۸۸ش.
- نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، بیروت، اعلمی، چاپ چهارم، بی‌تا.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بی‌جا، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، نگاهی گذرا به حقوق بشر از دیدگاه اسلام، تدوین عبدالحکیم سلیمی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- مطهری، مرتضی، انسان کامل، تهران، صدرا، ۱۴۰۲ش/ ۱۴۴۵ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق اسلامی در نهج‌البلاغه، قم، نسل جوان، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- «من علمنی حرفا فقد صیرنی عبدا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۴ آبان ۱۳۸۸ش، تاریخ بازدید: ۲ اسفند ۱۴۰۳ش.
