مداد العلماء افضل من دماء الشهداء
مِدادُ العُلماءِ أفضَلُ مِن دِماءِ الشُّهداءِ جمله‌ای مشهور است، به این معنا که مُرکّب قلم عالمان برتر از خون شهیدان است. این جمله در کتاب‌های حدیثی پیشینِ شیعه نیامده است؛ اما در تفسیر مَنهَجُ‌الصّادقین، نوشتهٔ قرن دهم قمری، به‌عنوان حدیث ذکر شده است.
علی‌اکبر غفاری، حدیث‌پژوه، این جمله را حدیث ندانسته و گفته برداشتی اشتباه از روایتی دیگر است که شیخ صدوق از امام صادق(ع) نقل کرده و منظور از آن این نیست که مرکب عالِم بر خون شهید برتری دارد.
در مقابل، عالمانی چون علامه مجلسی و ابن‌فَهْد حلی، با استناد به حدیث نقل‌شده از امام صادق بر این باورند که مرکب قلم عالِم بر خون شهید برتری دارد؛ با این استدلال‌ها که قلم عالِم کامل‌کننده حقیقت دین است، اما خون شهید ظاهر دین را به کمال می‌رساند. همچنین قلم عالِم، بعد از مرگ او، همچنان سودمند است، اما خون شهید چنین نیست.
جایگاه
جمله «مِدادُ العُلماءِ أفضَلُ مِن دِماءِ الشُّهداءِ؛ مرکّبِ قلم عالمان از خون شهیدان برتر است» جمله‌ای مشهور است که در برخی منابع تفسیری متأخر شیعه به‌عنوان حدیث نقل شده است؛ از جمله، ملافتح الله کاشانی (درگذشت: ۹۸۸ق)، در تفسیر مَنهَجُ‌الصّادقین این عبارت را بین چند حدیث آورده است.[۱] در تفسیر اَطیَب‌ُالْبیان نوشتهٔ سید عبدالحسین طیب (۱۲۷۲-۱۳۷۰ش) نیز به‌عنوان حدیث نقل شده است.[۲] دربارهٔ حدیث‌بودن این جمله و برداشت‌ها از آن، بحث‌هایی میان عالمان شیعه درگرفته است.[۳]
بحث‌ها درباره حدیث‌بودن «مدادالعلماء..»
نخستین کتاب‌هایی که جمله «مِدادُ العُلماءِ أفضَلُ مِن دِماءِ الشُّهداءِ» را نقل کرده‌اند، دربارهٔ سند آن بحثی نکرده‌اند و تنها به‌عنوان حدیث آن را ذکر کرده‌اند.[۴] در سخنان چند تن از عالمان نیز از آن به‌عنوان حدیث یاد شده است؛ اما استدلال یا بحثی علمی دربارهٔ آن ارائه نشده است. برای مثال، در نقل‌قولی از آیت‌الله بروجردی آمده که وی این جمله را حدیث تلقی کرده است. [۵]
از طرفی، مرتضی مطهری، در کتاب حماسه حسینی، از این عبارت با عنوان «جمله» یاد کرده است.[۶] در پژوهشی، گفته شده علی‌اکبر غفاری، حدیث‌پژوه، نخستین فردی است که این عبارت را از نظر سند و محتوا، به‌صورت دقیق، بررسی کرده است.[۷] به‌باور غفاری، عبارت «مداد العلما...» حدیث نیست؛ بلکه برداشتی نادرست از روایت دیگری است.[۸]
آیا مرکب قلم عالمان بر خون شهیدان برتری دارد؟
میان عالمان در زمینهٔ اینکه مرکب قلم عالمان بر خودن شهیدان برتری دارد یا خیر اختلاف‌نظر هست:
مخالفان
مرتضی مطهری برتری مُرکّب عالمان بر خون شهیدان را نپذیرفته و اعتراض کرده که چرا با تکیه بر این جمله، ارزش شهید و شهادت را پایین آورده‌اند.[۹] علی‌اکبر غفاری گفته این جمله از روایتی از شیخ صدوق گرفته شده که در آن نیامده خون شهیدان بر مرکب عالمان فضیلت دارد. روایت مدنظر او را چنان‌که خود او هم گفته[۱۰] شیخ صدوق، در دو کتابِ مَن لایَحْضُرُهُ الفَقیهُ و اَمالی نقل کرده است.[۱۱] به‌گزارش شیخ صدوق، امام صادق(ع) چنین گفته: «وقتی روز رستاخیز شود، خداوند عزّوجل مردم را در دشتی گسترده گرد می‌آورد و ترازوهایی گذاشته می‌شود. در این هنگام، خون شهیدان با مُرکّب عالمان سنجیده می‌شود و کفه مُرکّب عالمان بر خون شهیدان سنگینی می‌کند.»[۱۲]
از نظر غفاری، «سنگینی مرکب عالمان بر خون شهیدان» به این معناست که به‌لحاظ حجم و وزن، مرکب عالمان بیشتر و سنگین‌تر از خون شهیدان است. منظور از آن هم این است که دعوت الهی بیشتر به‌وسیله قلم و جوهر و استدلال و برهان صورت گرفته تا شهادت و فداکردن جان‌ها. پس روایت دلالتی بر برتری کیفی و فضیلت مداد عالِم بر خون شهید ندارد.[۱۳]
موافقان
از میان موافقانِ برتری مرکب عالِم بر خون شهید، علامه مجلسی گفته قلم عالم کامل‌کننده حقیقت دین است؛ اما خون شهید ظاهر دین را به کمال می‌رساند.[۱۴] ابن‌فَهْد حلی هم نوشته است قلم عالم، بعد از مرگ وی، همچنان سودمند و جاودانه است؛ اما خون شهید چنین نیست.[۱۵] فیض کاشانی نیز معتقد است قلم عالم دین را از گمراهی‌هایی حفظ می‌کند که موجب جهنمی‌شدن انسان و محرومیت ابدی او از نعمات الهی است؛ اما خون شهید، وسیله حفظ بدن‌ها و اموال از هجوم بیگانگان در همین دنیاست.[۱۶]
ناسازگاری با دیگر روایات
پرسیده شده که در روایات آمده است بالاتر از هر کار خوبی، خوبی‌ای وجود دارد، مگر شهادت در راه خدا،[۱۷] درحالی‌که جملهٔ «مداد العلماء» قلم عالم را برتر از شهادت می‌داند. در پاسخ گفته‌اند در احادیث مربوط به شهادت، خود عمل مدنظر نیست؛ بلکه انجام‌دهندهٔ آن، یعنی شهید، مدنظر است. از این جنبه، عمل شهید از هر عمل دیگری برتر است؛ اما در جملهٔ «مدادالعلماء»، خود عمل و نتیجهٔ آن در جامعه مطرح است و معنای آن این است که از نظر تأثیر بر جامعه و هدایت افراد و تثبیت پایه‌های دین، قلم عالمان از خون شهیدان کارایی بیشتری دارد.[۱۸]
پانویس
- ↑ کاشانی، منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۹، ص۲۰۶.
- ↑ طیب، اطیب البیان،۱۳۷۸ش، ج۱۴، ص۳۰۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مطهری، حماسه حسینی، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۲۲۶؛ غفاری، تلخیص مقباس الهدایه، ۱۳۶۰ش، ص۲۴۷و۲۴۸.
- ↑ نگاه کنید به کاشانی، منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۹، ص۲۰۶؛ طیب، اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۱۴، ص۳۰۲.
- ↑ حسینی طهرانی، مطلع انوار، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۳۹۶.
- ↑ مطهری، حماسه حسینی، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۲۲۶.
- ↑ جدی، «اعتبارسنجی سندی و دلالی حدیث»، ص۱۹۹.
- ↑ نگاه کنید به غفاری، تلخیص مقباس الهدایه، ۱۳۶۰ش، ص۲۴۷.
- ↑ مطهری، حماسه حسینی، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۲۲۶.
- ↑ نگاه کنید به غفاری، تلخیص مقباس الهدایه، ۱۳۶۰ش، ص۲۴۷.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۳۹۹؛ شیخ صدوق، امالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۶۸.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۳۹۹؛ شیخ صدوق، امالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۶۸.
- ↑ نگاه کنید به غفاری، تلخیص مقباس الهدایه، ۱۳۶۰ش، ص۲۴۷؛ فتاحی‌زاده، مبانی و روش‌های نقد حدیث، ۱۳۸۹ش، ص۵۲.
- ↑ مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۱۳، ص۱۰۸.
- ↑ ابن‌فهد حلی، عدة الداعی، ۱۴۰۷ق، ص۷۷.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۴۵.
- ↑ «فَوْقَ کُلِّ ذِی بِرٍّ بِرٌّ حَتَّی یقْتَلَ الرَّجُلُ فِی سَبِیلِ الله…» (کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۴۹.)
- ↑ «پاسخ به نامه‌ها»، در مجله پاسدار اسلام، ۱ دی ۱۳۶۴ش، ص۶۲.
منابع
- ابن‌فهد حلی، احمد بن محمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، بی‌جا، دارالکتب الإسلامی، ۱۴۰۷ق.
- «پاسخ به نامه‌ها»، در مجله پاسدار اسلام، شماره ۴۹، تاریخ درج مطلب: ۱ دی ۱۳۶۴ش.
- جدّی، حسین و دیگران، «اعتبار سنجی سندی و دلالی حدیث: (یرجح مداد العلماء علی دماء الشهداء) از منابع فریقین»، در مجله حدیث و اندیشه، شماره ۲۹، ۱۳۹۹ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، اَلْاَمالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، ۱۳۷۸ش.
- غفاری، علی‌اکبر، تلخیص مقباس الهدایه، نشر صدوق، ۱۳۶۰ش.
- فتاحی‌زاده، فتحیه، مبانی و روش‌های نقد حدیث در کتب اربعه، قم، دانشگاه قم، ۱۳۸۹ش.
- فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی علیه‌السلام، ۱۴۰۶ق.
- کاشانی، فتح‌الله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، کتابفروشی محمدحسن علمی، ۱۳۳۶ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، ۱۴۰۶ق.
- مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش.