مداد العلماء افضل من دماء الشهداء
مِدادُ العُلماءِ أفضَلُ مِن دِماءِ الشُّهداءِ جمله‌ای مشهور است که کسانی آن را حدیث دانسته و از آن نتیجه گرفته‌اند «قلم عالمان برتر از خون شهیدان است». و تنی چند از شارحان حدیث برای اثبات برتری قلم عالمان بر خون شهیدان تبیین‌هایی ارائه کرده‌ند. اما در مقابل برخی این نتیجه‌گیری را با پاره‌ای دیگر از آموزه‌های دینی مثل برتری ضربت امام علی(ع) در خندق و یا روایات متعدد برتری شهیدان ناسازگار دیده و در صدد توجیه و تبیین درآمده‌اند.
حدیث‌شناس قرن چهاردهم علی اکبر غفاری نشان داده است که این عبارت در هیچ‌کدام از منابع روایی وجود نداشته و برداشتی ناقص از روایتی دیگر است که به برتری کمّی قلم عالم اشاره دارد نه برتری کیفی؛ به این معنا که پیشرفت اسلام، بیش از آنکه با خون شهیدان اتفاق افتاده باشد، با قلم عالمان رخ داده است.
عبارتی برای اثبات برتری قلم عالم بر خون شهید
جمله «مِدادُ العُلماءِ أفضَلُ مِن دِماءِ الشُّهداءِ» حدیثی منسوب به پبامبر اسلام(ص) است که در برخی منابع روایی متأخر نقل شده است. صاحب تفسیر منهج الصادقین (درگذشته ۹۸۸ق) این عبارت را در بین چند حدیث آورده است.[۱] از آیت‌الله بروجردی نقل شده است که وی سند آن را نیز صحیح دانسته است.[۲] امام خمینی[۳] و آیت‌الله خامنه‌ای[۴] در سخنرانی خود به این عبارت استناد کرده‌اند. مطهری در کتاب حماسه حسینی از این عبارت با نام جمله یاد کرده و اعتراض کرده است که چرا با تکیه بر این جمله ارزش شهید و شهادت را پایین آورده‌اند.[۵] محمدحسین طهرانی نیز این جمله را روایت و صحیح السند تلقی کرده است.[۶] تفسیر اطیب البیان نیز آن را به عنوان حدیث نقل کرده است.[۷]
انکار حدیث‌بودن «مداد العلماء …»
گفته می‌شود علی‌اکبر غفاری، حدیث‌پژوه شیعه، نخستین فردی است که عبارت «مداد العلماء افضل من دماء الشهداء» را از نظر سند و محتوا به صورت دقیق مورد بررسی قرار داده است.[۸] غفاری به این نتیجه رسیده است که عبادت «مداد العلما...» حدیث نیست، و آن را برداشتی ناقص از روایت دیگری می‌داند که در آن به رجحان و برتری (و نه فضیلت) قلم عالمان بر خون شهیدان در ترازوی روز قیامت، اشاره شده است.[۹]
«امام صادق علیه‌السلام: چون روز رستاخیز شود، خداوند عزّوجلّ مردم را در دشتی فراخ گرد می‌آورد و ترازوها گذاشته می‌شود و خون شهیدان با مُرکّب عالمان سنجیده می‌شود، اما کفّه مرکّب عالمان بر خون شهیدان سنگینی می‌کند.»[۱۰]
از نظر علی‌اکبر غفاری، روایت اصلی ناظر به برتری کمّی و حجمی جوهر عالمان بر خون شهیدان است و دلالتی بر برتری کیفی و فضیلت مداد عالم بر خون شهید ندارد.[۱۱] برخی نیز گفته‌اند، حدیث اصلی در صدد بیان آن است که دعوت و نشر دین الهی بیش از آنکه با جهاد صورت گرفته باشد، معلول قلم‌های عالمان است.[۱۲]
برتری قلم عالمان بر خون شهیدان
کسانی که جمله «مداد العلماء افضل...» را به عنوان حدیث قبول کرده‌اند برای برتری قلم عالمان بر خون شهیدان، تبیین‌هایی نیز بیان کرده[۱۳] و در صدد پاسخ به برخی تعارض‌های معنایی میان این عبارت و روایات دیگر برآمده‌اند.[۱۴]
- قلم عالم، به کمال رساننده حقیقت دین و خون شهید به کمال رساننده ظاهر دین است.[۱۵]
- قلم عالم بعد از مرگ وی، همچنان سودمند و جاودانه است اما خون شهید چنین نیست.[۱۶]
- قلم عالم موجب زدودن غبار تاریکی‌های شک و تردید از طریق حق می‌گردد.[۱۷]
- قلم عالم در عرصه‌های مختلف مؤثر بوده و می‌تواند توسعه و پیشرفت ایجاد کند.[۱۸]
- قلم عالم، حافظ دین از گمراهی‌هایی است که موجب جهنمی شدن یک انسان و محرومیت ابدی او از نعمات الهی است؛ اما خون شهید، وسیله حفظ بدن‌ها و اموال از هجوم بیگانگان در همین دنیا است.[۱۹]
ناسازگاری با دیگر روایات
برخی در پاسخ به این اشکال که عبارت «مداد العلماء افضل من دماء الشهداء» با روایت نبوی(ص) که ضربه شمشیر امام علی(ع) در غزوه خندق را از اعمال همه امت برتر می‌داند،[۲۰] مخالف است، گفته‌اند: این عبارت درمقام بیان فضیلت علم به صورت کلی است و روشن است که علم امام علی(ع) همچون همه افعال وی، افضل از علوم و افعال امّت است. علاوه بر اینکه افضلیت ضربت امام علی(ع) در غزوه خندق، به اعتبار افضلیت اخلاصی است که آن هم از علم او سرچشمه می‌گیرد.[۲۱]
برخی دیگر در پاسخ به این اشکال که طبق روایات برای هر خوبی، مقام بالاتری وجود دارد، الا شهادت در راه خدا،[۲۲] در حالی که این عبارت قلم عالم را برتر می‌داند، اینگونه گفته‌اند: در حدیث یادشده عمل، از حیث صدور آن از فاعل مورد توجه است و طبق آن، عمل شهید از هر عمل دیگری برتر است. اما در عبارت مورد بحث، ذات عمل و نتیجه آن در جامعه مطرح است و معنای آن این است که از نظر تأثیر بر جامعه و هدایت افراد و تثبیت پایه‌های دین، قلم عالمان از خون شهیدان کارایی بیشتری دارد.[۲۳]
پانویس
- ↑ کاشانی، منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۹، ص۲۰۶.
- ↑ حسینی طهرانی، مطلع انوار، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۳۹۶.
- ↑ خمینی (امام)، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱۶، ص۲۲۷.
- ↑ سخنرانی در جمع شورای عالی انقلاب فرهنگی.. در ۲۳ آذر ۱۳۷۸ش.
- ↑ مطهری، حماسه حسینی، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۲۲۶.
- ↑ حسینی طهرانی، متن سخنرانی‌های علامه طهرانی، ۱۴۱۶ق، ص۷۱۸.
- ↑ طیب، اطیب البیان،۱۳۷۸ش، ج۱۴، ص۳۰۲.
- ↑ جدی، «اعتبارسنجی سندی و دلالی حدیث»، ص۱۹۹.
- ↑ نگاه کنید به غفاری، تلخیص مقباس الهدایه، ۱۳۶۰ش، ص۲۴۷ و ۲۴۸
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۳۹۹.
- ↑ نگاه کنید به غفاری، تلخیص مقباس الهدایه، ۱۳۶۰ش، ص۲۴۷ و ۲۴۸؛ فتاحی‌زاده، مبانی و روش‌های نقد حدیث، ۱۳۸۹ش، ص۵۲.
- ↑ دامن‌پاک مقدم، درآمدی بر آسیب‌شناسی فهم احادیث، ۱۳۸۸ش، ص۸۲.
- ↑ ابن‌فهد حلی، عدة الداعی، ۱۴۰۷ق، ص۷۷؛ شهید ثانی، منیه المرید، ۱۴۰۹ق، ص۴۲؛ مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۲۷؛ مکارم شیرازی، الأمثل، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۳۲۳.
- ↑ برای این منظور نگاه کنید به مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۱۳، ص۱۰۸.
- ↑ مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۱۳، ص۱۰۸.
- ↑ ابن‌فهد حلی، عدة الداعی، ۱۴۰۷ق، ص۷۷.
- ↑ علوی عاملی، الحاشیة علی أصول الکافی، ۱۴۲۷ق، ص۱۶۰.
- ↑ مکارم شیرازی، الأمثل، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۳۲۳.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۴۵.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، دار المعرفة، ج۳، ص۳۲؛ عضدالدین ایجی، المواقف، عالم الکتب، ص۴۱۲.
- ↑ مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۱۳، ص۱۰۸.
- ↑ «فَوْقَ کُلِّ ذِی بِرٍّ بِرٌّ حَتَّی یقْتَلَ الرَّجُلُ فِی سَبِیلِ الله…» (کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۴۹.)
- ↑ «پاسخ به نامه‌ها»، در مجله پاسدار اسلام، ۱ دی ۱۳۶۴ش، ص۶۲.
منابع
- «پاسخ به نامه‌ها»، در مجله پاسدار اسلام، شماره ۴۹، تاریخ درج مطلب: ۱ دی ۱۳۶۴ش.
- ابن‌فهد حلی، احمد بن محمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، بی‌جا، دارالکتب الإسلامی، ۱۴۰۷ق.
- جدّی، حسین و دیگران، «اعتبار سنجی سندی و دلالی حدیث: (یرجح مداد العلماء علی دماء الشهداء) از منابع فریقین»، در مجله حدیث و اندیشه، شماره ۲۹، ۱۳۹۹ش.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین وبذیله التلخیص للحافظ الذهبی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- خمینی(امام)، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
- خامنه‌ای، سید علی، بیانات در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۲۳ آذر ۱۳۷۸. تارنمای مرکز تنظیم و نشر آثار حضرت آیةالله العظمی خامنه‌ای. مرور خبر ۷ مهر ۱۴۰۳ش.
- دامن‌پاک مقدم، ناهید، «درآمدی بر آسیب‌شناسی فهم احادیث با تکیه بر ضرورت معرفت شیعه در درایت روایت»، در مجله حسنا، شماره ۱، تابستان ۱۳۸۸ش.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، منیه المرید فی آداب المفید و المستفید، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۰۹ق.
- صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، ۱۳۷۸ش.
- عضدالدین ایجی، المواقف فی علم الکلام، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
- علوی عاملی، احمد بن زین العابدین، الحاشیة علی أصول الکافی، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۷ق.
- غفاری، علی‌اکبر، تلخیص مقباس الهدایه، نشر صدوق، ۱۳۶۰ش.
- فتاحی‌زاده، فتحیه، مبانی و روش‌های نقد حدیث در کتب اربعه، قم، دانشگاه قم، ۱۳۸۹ش.
- فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی علیه‌السلام، ۱۴۰۶ق.
- کاشانی، فتح‌الله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، کتابفروشی محمدحسن علمی، ۱۳۳۶ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، ۱۴۰۶ق.
- مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم مدرسه امام علی بن ابی‌طالب، ۱۴۲۱ق.