خشم یا غضب از رذائل اخلاقی که حسّ انتقام‌جویی در آن نهفته است. هيجان و جوشش خون قلب، سرخ‌شدن چشم‌ها و متورم‌شدن رگ‌هاى گردن و پرخاشگری از جمله نشانه‌های خشمگین شدن است. خشم و غضب را کلید ورود به هر شر و بدی دانسته‌اند. کلماتی همچون سَخَط، غَیظ، حَنَق، حِدَّۃ نیز در معنای غضب و خشم به‌کار برده شده است.
 | |
| آیات اخلاقی | |
|---|---|
| آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار | |
| احادیث اخلاقی | |
| حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل | |
| فضایل اخلاقی | |
| تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی | |
| رذایل اخلاقی | |
| تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت | |
| اصطلاحات اخلاقی | |
| جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج | |
| عالمان اخلاق | |
| ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی | |
| منابع اخلاقی | |
| قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات | |
در مواردی همچون اثبات حکم خدا و یا مقابله با امر انحرافی و شیطانی، خشم جایز دانسته شده است. نمونه‌ای از خشم، خشم خداوند است که به گفته علامه طباطبایی، آیه ۸۱ سوره طه بدان اشاره دارد.
عواملی همچون حسادت، کینه‌توزی، حرص و طمع، کبر و غرور، حب جاه و مقام و مال از عوامل بروز خشم معرفی شده است. به گفته فقیهان شیعه، در حالت خشم، عقود اسلامی و ایقاعات اثرگذار نبوده و اگر شخصی در این حالت سخن کفرآمیزی به زبان جاری کند دلیل بر ارتداد او نخواهد بود. روایات اسلامی آسیب‌ها و پیامدهایی برای خشم بیان کرده است که تباهی ایمان، نفوذ شیطان بر انسان، آشکار شدن عیوب و از دست رفتن آبرو از جمله‌ی آن‌هاست.
برای کنترل خشم راهکارهایی سفارش شده که یاد خدا، تغییر حالت دادن و خواندن برخی از ادعیه و اذکار از جمله آن‌هاست.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
خشم از رذائل اخلاقی[۱] که در آن فرد به دنبال آسیب رساندن و یا تخریب اموال دیگران است.[۲] هيجان و جوشش خون قلب،[۳] سرخ‌شدن چشم‌ها و متورم‌شدن رگ‌هاى گردن[۴] و پرخاشگری[۵] از نشانه‌های خشم معرفی شده است. کلماتی همچون سَخَط، غَیظ، حَنَق، حِدَّۃ نیز در معنای غضب و خشم به‌کار برده شده است.[۶] کلینی در کتاب الکافی با بیان روایتی از امام صادق(ع) کلید ورود به هر شر و بدی را خشم و غضب معرفی کرده است.[۷] خشم و غضب حالتی مخالف حالت رضایت است.[۸]
خشم مثبت
حالتی است که در آن فرد به دنبال اثبات حکم خدا و یا مقابله با یک امر انحرافی و یا شیطانی است.[۹] به‌طور کلی هر نوعی از خشم که بر اساس یک مبنای منطقی صادر شود خشم مثبت نامیده شده است.[۱۰]
علامه طباطبایی در ذیل آیه ۸۱ سوره طه نمونه‌ای از خشم و غضب را مربوط به خدا دانسته و آن را صفتی از صفات فعل او برشمرده است.[۱۱] در احوالات پیامبر اسلام(ص) آمده است: يَغْضَبُ لِرَبِّهِ وَ لَا يَغْضَبُ لِنَفْسِه (به خاطر پروردگارش خشمگین می‌شد نه به خاطر خودش)[۱۲]
عوامل
در روایات اسلامی و کتب اخلاقی نسبت به بروز خشم و غضب عواملی ذکر شده است:
احکام فقهی
افعالى همچون عقود اسلامی (نکاح، بیع، مضاربه و ...) و ایقاعات (طلاق، قَسَم، نذر و ...) كه اثرگذاری آنها منوط به قصد و نیت است؛[۱۹] به گفته فقیهان شیعه، اگر انجام‌دهنده آن در حال خشم و غضب باشد اثری بر آن عمل مترتب نخواهد شد.[۲۰] سخن کفرآمیزی که در حال خشم و غضب گفته شود، موجب ارتداد نمی‌شود.[۲۱] قضاوت کردن قاضی در حالت خشم و غضب مکروه دانسته شده است.[۲۲]
آسیب‌ها و پیامدها
در روایات اسلامی، تباهی ایمان،[۲۳] نفوذ شیطان بر انسان،[۲۴] آشکار شدن عیوب و از دست رفتن آبرو[۲۵] از جمله آثار و پیامدهای مربوط به خشم معرفی شده است.
نمایان‌شدن خشم، آسیب‌های اجتماعی و روانی به همراه دارد.[۲۶] برخی از روایات اسلامی خشم را همچون جنون معرفی کرده[۲۷] که در اثر آن قدرت تعقل از انسان گرفته می‌شود.[۲۸] علامه مجلسی با بیان روایتی از امام صادق(ع)، قتل عمد و تهمت زنا زدن به زن پاکدامن را از جمله آسیب‌های خشم برشمرده است.[۲۹] علت اصلی وقوع نزاع و درگیری در جامعه خشم و غضب دانسته شده است.[۳۰] بر اساس آمار منتشر شده از سوی سازمان پزشکی قانونی کشور ایران، در نه ماهه سال ۱۴۰۲ش، ۴۷۳۶۸۳ مورد نزاع و درگیری به ثبت رسیده است.[۳۱]
کنترل خشم
آن كس كه خشم خود را فرو ببرد با اينكه قدرت بر اعمال آن دارد خداوند دل او را از آرامش و ايمان پر می‌كند.[۳۲]
کنترل خشم به‌معنای خوددارى از اظهار خشم يا نگه‌داشتن آن در دل است.[۳۳] به گفته مکارم شیرازی مرجع تقلید شیعه، کنترل خشم از چنان اهمیتی برخوردار است[۳۴] که در برخی از روایات اسلامی، ثواب شهید و هم‌نشینی با انبیاء به کنترل‌کننده خشم عطا شده است.[۳۵] به باور مفسران قرآن کریم، آیه ۱۳۴ سوره آل‌عمران به جایگاه و اهمیت کنترل خشم اشاره دارد. [۳۶]
راهکار
برای کنترل خشم در روایات اسلامی و کتب اخلاقی راهکارهایی بیان شده که برخی از آنها عبارت است از:
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۳۳.
- ↑ کیومرثی، مهار خشم، ۱۳۹۱ش، ص۴۳.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۶۰۸.
- ↑ موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۵، ص۵۹۹.
- ↑ کیومرثی، مهار خشم، ۱۳۹۱ش، ص۴۳.
- ↑ کیومرثی، مهار خشم، ۱۳۹۱ش، ص۱۷-۲۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ کیومرثی، مهار خشم، ۱۳۹۱ش، ص۱۶.
- ↑ کیومرثی، مهار خشم، ۱۳۹۱ش، ص۲۳۳.
- ↑ کیومرثی، مهار خشم، ۱۳۹۱ش، ص۲۳۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۴، ص۱۸۷.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۶، ص۲۲۷.
- ↑ تميمى آمدى، غرر الحكم و درر الكلم، ۱۴۱۰ق، ص۶۸.
- ↑ تميمى آمدى، غرر الحكم و درر الكلم، ۱۴۱۰ق، ص۱۲۵.
- ↑ جمعی از نویسندگان، موسوعة نضرة النعیم في مکارم أخلاق الرسول الکریم صلی الله علیه و آله و سلم، ۱۴۲۶ق، ج۱۱، ص۵۰۷۷.
- ↑ جمعی از نویسندگان، موسوعة نضرة النعیم في مکارم أخلاق الرسول الکریم صلی الله علیه و آله و سلم، ۱۴۲۶ق، ج۱۱، ص۵۰۷۷.
- ↑ نراقی، معراج السعادة، ۱۳۷۸ش، ص۲۳۹.
- ↑ جمعی از نویسندگان، موسوعة نضرة النعیم في مکارم أخلاق الرسول الکریم صلی الله علیه و آله و سلم، ۱۴۲۶ق، ج۱۱، ص۵۰۷۷.
- ↑ موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۵، ص۵۹۹.
- ↑ موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۵، ص۵۹۹.
- ↑ موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۵، ص۵۹۹.
- ↑ موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۵، ص۵۹۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۰، ص۲۶۷.
- ↑ تميمى آمدى، غرر الحكم و درر الكلم، ۱۴۱۰ق، ص۳۱۰.
- ↑ کیومرثی، مهار خشم، ۱۳۹۱ش، ص۸۸ و ۱۱۲.
- ↑ تميمى آمدى، غرر الحكم و درر الكلم، ۱۴۱۰ق، ص۱۱۴.
- ↑ تميمى آمدى، غرر الحكم و درر الكلم، ۱۴۱۰ق، ص۷۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۰، ص۲۶۵.
- ↑ کیومرثی، مهار خشم، ۱۳۹۱ش، ص۴۳.
- ↑ «سازمان پزشکی قانونی کشور ایران»
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۹۷.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۷۱۲.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ص۳۹۱.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ص۳۹۱.
- ↑ نگاه کنید به: طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۳۷؛ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۶۸۹؛ سیوطی، الدر المنثور فى التفسير بالماثور، ج۲، ص۷۲-۷۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۰۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۲، ص۳۳۹.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ص۳۹۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۲، ص۳۳۹.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۲، ص۳۳۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۰، ص۲۷۲.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۰، ص۲۷۲.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۰، ص۲۷۳.
منابع
- «سازمان پزشکی قانونی کشور ایران»، تاریخ بازدید ۲۴ اسفند ۱۴۰۲ش.
- بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، موسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامية)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- تميمى آمدى، عبدالواحد بن محمد، غرر الحكم و درر الكلم، قم، دارالكتاب الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- جمعی از نویسندگان، موسوعة نضرة النعیم في مکارم أخلاق الرسول الکریم صلی الله علیه و آله و سلم، جده، دار الوسیلة، ۱۴۲۶ق.
- راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دار الشامية، ۱۴۱۲ق.
- سيوطى، عبدالرحمن بن ابی‌بكر، الدر المنثور فى التفسير بالماثور، قم، كتابخانه آيت‌الله مرعشى نجفى، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- طباطبائی، محمد‌حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طريحى، فخرالدين، مجمع البحرین، تهران، كتاب‌فروشى مرتضوى، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الكتب الإسلامية، ۱۴۰۷ق.
- کیومرثی، محمدرضا، مهار خشم، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۹۱ش.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت،دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی‌طالب(ع)، ۱۳۸۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش.
- موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بيت (ع)، ۱۳۸۲ق.
- نراقی، احمد بن محمدمهدی، معراج السعادة، قم، هجرت، ۱۳۷۸ش.