وسواس حالتی روحی-روانی که موجب می‌شود فرد تصور کند عمل خود را -از جمله اعمال عبادی- به‌درستی انجام نداده و بارها آن را تکرار کند. این حالت در روایات مورد نکوهش قرار گرفته است؛ به‌ویژه در عبادات. در کتاب‌های فقهی شیعه، بخشی با عنوان کثیر الشک وجود دارد که به احکام شخص وسواسی نیز نزدیک است. بنابر نظر مراجع تقلید شیعه، حکم شرعی کثیرالشک و وسواسی یکی است و نباید به شک و تردیدهای حاصل از وسواس اعتنا کرد.
وسواس به دو صورت فکری و عملی در منابع اسلامی مورد اشاره قرار گرفته است. بنابر روایات نقل شده از حضرت محمد(ص) و امامان شیعه، کسانی به وسواس دچار بوده‌اند و بدین ترتیب در صحّت وضو و غسل خود شک می‌کرده‌اند.
پذیرفتن بیماری وسواس توسط فرد وسواسی و بی‌اعتنایی عملی نسبت به شک، در هنگام انجام کار -مانند چندبار شستن دست‌ها در وضو- را در درمان بیماری وسواس مؤثر دانسته‌اند.
مفهوم‌شناسی
بنابر آنچه در روایات نقل شده، امامان شیعه در گفته و عمل، از رفتارهای همراه با وسواس نهی نموده و وسواس در وضو و نماز را اطاعت از شیطان دانسته‌اند.[۱] امام خمینی در کتاب شرح چهل حدیث مواردی از دچار شدن به وسواس در عبادات را ذکر کرده است؛ از جمله درباره طهارت و نجاست، نیت و قرائت.[۲] به‌گفته کاشف‌الغطاء، فقیه شیعه قرن سیزدهم قمری، سرچشمه وسواس، خیال و نگرانی فکری است.[۳]
مفهوم رایج وسواس، شک و شبهه در عبادات و در امور مذهبی، به‌ویژه طهارت و نجاست است،[۴] اما بسیاری از مشکلات اخلاقی-تربیتی و برخورد اجتماعی افراد، ناشی از مشکل وسواس دانسته شده؛ مانند وسواس در اعتماد به دیگران که سبب بدبینی، غیبت، تهمت و گناهان کبیره قلمداد شده است.[۵] در کتاب‌های فقهی شیعه مانند عروه و جواهر الکلام بخشی با عنوان کثیر الشک وجود دارد که در آن، از احکام وسواسی نیز بحث شده است.[۶]
وسواس در لغت به‌معنای تردید و دودلی است.[۷] به‌گفته جعفر کاشف‌الغطاء (درگذشت ۱۲۲۷ق)، وسواسی که در سوره ناس، پروردگار به دوری از آن امر نمود، حالتی در انسان است که مانع ثبات و اطمینان می‌شود، مانند جنون است، اقسام مختلفی دارد و منشأ آن غلبه وهم و اضطراب فکر است.[۸]
تفاوت وسواس با کثیرالشک
ناصر مکارم شیرازی، فقیه و مرجع تقلید معاصر، تفاوت بین فرد وسواسی و کثیرالشک را چنین توضیح داده است: شخص وسواسی کار را انجام می‌دهد و تصور می‌کند درست انجام نشده و آن را تکرار می‌کند،[۹] اما در کثیرالشک گاهی نمی‌داند کاری را انجام داده است یا خیر؛ مثلاً انسان به‌جهت مشغله‌های زیاد در نماز حضور قلب پیدا نمی‌کند، در نتیجه عدد رکعت‌های نماز را فراموش می‌کند.[۱۰] بنابر نظر مراجع تقلید شیعه، حکم شرعی کثیرالشک و وسواسی یکی است و نباید به این شک و تردیدها اعتنا کرد.[۱۱]
وسواس در عبادات
هر چند در متون دینی واژه وسواس به معنای بیماری خاص استعمال نشده؛[۱۲] ولی گاهی افرادی از پیامبر و امامان شیعه سؤالی پرسیده‌اند که دقیقا حال کسی را وصف نموده‌اند که به معنای امروزی دچار وسواس بوده‌است؛[۱۳] مانند وسواس در عبادات که گاه در نیت، گاه در مخارج حروف، گاه در صحّت وضو و غسل، گاهی در عدد رکعات نماز و گاه در طهارت و نجاست است.[۱۴] برخی از این روایات که اشاره به وسواس دارد عبارت است از:
- وضو: فقیهان شیعه بنابر روایتی که به وضو گرفتن پیامبر(ص) و یک‌بار شستن دست‌ها برای وضو اشاره دارد،[۱۵] بار دوم شستن دست‌ها را مستحب دانسته؛ اما سه بار شستن را بدعت، حرام و مبطل وضو می‌دانند.[۱۶]
- شک در تعداد رکعات نماز: بنابر روایت زراره از امام باقر(ع) یا امام صادق(ع)، کسی که بسیار در تعداد رکعات نمازش شک می‌کند، به شک خود اعتنا نکند و نماز را ادامه دهد.[۱۷] در روایتی دیگر، منشأ این شک، شیطان دانسته شده‌است.[۱۸]
احکام فقهی
به‌گفته فقیهان شیعه، شخص وسواسی نباید به شک خود توجه کند.[۱۹] به‌نظر حسین مظاهری، مرجع تقلید شیعه، ملاک در صدق عنوان وسواسی بر کسی، عُرف است و اگر کسی بیش از سه بار در مسئله‌ای شک کرد، وسواسی محسوب شده و باید به احکام وسواس عمل نماید.[۲۰] برخی از احکام وسواسی عبارت است از:
- نماز جماعت: بنابر نظر مراجع شیعه، کسی که در نماز وسواس دارد و فقط در صورتی که نماز را با جماعت بخواند از وسواس راحت می‌شود، باید نماز را با جماعت بخواند.[۲۱]
- ذکرهای نماز: به نظر برخی مراجع، اگر چیزی از حمد و سوره و ذکرهای نماز را عمداً یا احتیاطاً چند مرتبه گفته شود اشکال ندارد، ولی اگر از روی وسواس باشد، اشکال داشته و نماز باطل می‌شود.[۲۲]
- قَسَم خوردنِ شخص وسواسی: به فتوای امام خمینی، فقیه شیعه، قسمی که شخص وسواسی می‌خورد، مثل اینکه می‌گوید «والله الآن مشغول نماز می‌شوم» و به‌واسطه وسواس مشغول نمی‌شود، اگر وسواس او طوری باشد که بی‌اختیار به قسم عمل نکند کفاره ندارد.[۲۳]
- آب کشیدن چیز نجس: به نظر فقیهان شیعه، انسان وسواسی که در آب کشیدن چیز نجس یقین پیدا نمی‌کند، اگر به همان نحوی که افراد متعارف آب می‌کشند رفتار نماید کفایت می‌کند.[۲۴]
- شک به نجاست چیزی: به فتوای ناصر مکارم شیرازی، فقیه شیعه، افراد وسواسی نباید به علم و یقین خود در طهارت و نجاست توجه کنند، بلکه باید به عرف جامعه رجوع کنند.[۲۵] احتیاط زیاد از حد در مسألۀ طهارت و نجاست از نظر شرع کار پسندیده‌ای نیست، بلکه اگر سبب وسواس گردد، اشکال دارد.[۲۶] همچنین در صورت شک به نجاست، تفحّص و جستجو و سؤال کردن لازم نیست، و اگر جستجو موجب وسواس گردد، آن هم اشکال دارد.[۲۷]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ کلینی، الکافی، کتاب العقل و الجهل، ۱۳۸۹ق، ج ۱، ص۱۲، حدیث ۱۰.
- ↑ امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۴ش، ص۳۹۹، حدیث۲۵.
- ↑ کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۳۱۰.
- ↑ خمینی، آداب الصلاة، ۱۳۷۸ش، ص۱۵۷-۱۶۰.
- ↑ کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۳۰۹-۳۱۱.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۶۴۵؛ علامه حلی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۲، ص۴۱۶.
- ↑ لغت‌نامه دهخدا، ذیل کلمه وسواس؛ نراقی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۱۸؛ امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۴ش، ص۳۹۹، حدیث۲۵.
- ↑ کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۳۰۹.
- ↑ «نکته‌ای پیرامون کثیر الشک و وسواسی»، درس خارج فقه آیت‌الله مکارم شیرازی در ۹ اسفند ۱۳۹۱ش.
- ↑ «نکته‌ای پیرامون کثیر الشک و وسواسی»، درس خارج فقه آیت‌الله مکارم شیرازی در ۹ اسفند ۱۳۹۱ش.
- ↑ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش وسوسه و درمان آن، سؤال ۳۱۱-۳۱۳؛ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش کثیر الشک، مسأله ۱۱۸۴.
- ↑ نعمتی و دیگران، «تبیین حکم فقهی وسواس از نگاه امام خمینی(ره) با توجه به روانشناسی وسواس»، ص۸۹.
- ↑ نعمتی و دیگران، «تبیین حکم فقهی وسواس از نگاه امام خمینی(ره) با توجه به روانشناسی وسواس»، ص۸۹.
- ↑ نگاه کنید به: امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۴ش، حدیث۲۵، ص۳۹۹-۴۰۹.
- ↑ شیخ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۳۸.
- ↑ علامه حلی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۲۶۶-۲۶۷؛ امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۴ش، حدیث۲۵، ص۴۰۱.
- ↑ شیخ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۴۱۶ق، ج۸، ص۲۲۸.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۸، ص۹۹۸.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۲، ص۴۱۶؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۶۴۵، راهکارهای علمی درمان وسواس، سایت آیت‌الله مظاهری.
- ↑ مظاهری، راهکارهای عملی درمان وسواس، ۱۳۸۹ش، ص۵۳.
- ↑ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش نماز جماعت، مسئله ۱۴۰۵.
- ↑ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش مبطلات نماز، مسئله ۱۱۳۶.
- ↑ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش مبطلات نماز، مسئله ۲۶۷۴.
- ↑ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش طهارت، مسئله ۲۲۴.
- ↑ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش طهارت، مسئله ۱۲۴.
- ↑ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش طهارت، مسئله ۱۲۴.
- ↑ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش طهارت، مسئله ۱۲۴.
منابع
- ارگانی بهبهانی، محمود، شناخت و درمان وسوسه و وسواس در اسلام، قم، مجمع ذخائر اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- اشرفی کنی، فاطمه ؛ موسوی، نعیمه سادات، «وسواس؛ تحقیقی پیرامون وسواس و راه‌های پیشگیری و درمان این بیماری عصبی»، در مجله اصلاح و تربیت، دوره قدیم، شماره ۶۱، بهمن ۱۳۷۸ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۴ش.
- توضیح المسائل مراجع، به تحقیق سید محمدحسن بنی‌هاشمی‌خمینی و احسان اصولی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ هفتم، ۱۳۷۸ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- زمانی، مصطفی، وسواس، قم، برگ شقایق، ۱۳۸۷ش.
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، به تحقیق محمدرضا حسینی جلالی، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، با مقدمه محمد فاضل موحدی لنکرانی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۴۲۲ق.
- علامه حلی، جعفر بن حسن، جواهر الکلام، با تحقیق رضا استادی، علی آخوندی، عباس قوچانی و محمود قوچانی، بیروت،دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
- فقیهی، علی نقی، «وسواس و درمان آن، مقایسه دو شیوه شناخت درمانگری»، در مجله معرفت، شماره ۷۵، ۱۳۸۲ش.
- فقیهی، علی‌نقی، رهایی از دام وسواس، مشهد، قدس رضوی، ۱۳۹۱ش.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، الوافی، به تحقیق ضیاءالدین علامه و گردآوری کمال فقیه ایمانی، اصفهان، مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) العامة، ۱۴۰۶ق.
- کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغرّاء، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۸۰ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران،دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۸۹ق.
- مظاهری، حسین، راهکارهای عملی درمان وسواس، قم، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء (علیها السلام)، ۱۳۸۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، رساله توضیح المسائل، قم، انتشارات امام علی بن ابی‌طالب، چاپ چهل و هفتم، ۱۳۹۱ش.
- نراقی، مهدی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، با ترجمه کریم فیضی، قم، قائم آل محمد(عج)، ۱۳۸۸ش.
- «نکته‌ای پیرامون کثیر الشک و وسواسی»، درس خارج فقه آیت‌الله مکارم شیرازی در ۹ اسفند ۱۳۹۱ش، سایت مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: ۳۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
- یوسفی مصری، زهرا، بیماری‌های روحی (اضطراب، وسواس، افسردگی، هراس) و راه‌های درمان آن‌ها، قم، میراث ماندگار، ۱۳۹۴ش.