ریاضت
ریاضَت یا ریاضَتِ نَفس تحمل سختی‌ها، ترک غرایز و انجام عبادات برای پاک کردن روح است که در برخی متون عرفانی، از آن به عنوان جهاد اکبر نام برده شده و اسلام به آن توصیه کرده است. کم‌خوری، شب‌زنده‌داری، کم‌گویی و خلوت‌گزیدن از ارکان ریاضت دانسته می‌شود.
بخشش، شجاعت، غیرت و خضوع در برابر حق از نتایج ریاضت شمرده شده است. در اسلام از شیوه‌های نامشروع ریاضت مانند رَهبانیت نهی شده است.
ملاصدرا، شروع ریاضت پیش از کامل کردن معرفت و عمل کامل به عبادات شرعی را گمراه‌کننده دانسته است.
مفهوم‌شناسی
ریاضت از ریشه رَوض به معنای رام ساختن و تربیت کردن اسب سواری آمده است. [۱] طریحی در مجمع البحرین منظور از ریاضت را بازداشتن نفسِ حیوانی از شهوت و غضب و نفس ناطقه انسانی از آلوده شدن به رذائل اخلاقی دانسته است. [۲] ریاضت یا ریاضت نفس، به معنای تحمل سختی‌ها، ترک غرایز و انجام عبادات برای تزکیه و پاک کردن روح است[۳] که در آیات قرآن کریم و روایات معصومان به آن سفارش شده است.[۴]
ریاضت، در آثار عرفانی، به معانی گوناگون آمده است؛[۵] از جمله تمرین دادن نفس برای آنکه گفتار و کردار و نیت خود را برای خدا خالص کند.[۶] ریاضت همچنین جهاد اکبر دانسته شده، و ارکان آن، کم‌خوری، شب‌زنده‌داری، کم‌گویی و خلوت معرفی شده است.[۷]
اثرات و نتایج
از بین رفتن بخل، حسد، تکبر، حرص به دنیا، از نتایج ریاضت دانسته شده است؛[۸] همچنین دستیابی به صفات پسندیده‌ای مانند بخشش، شجاعت، غیرت، خضوع در برابر حق و فروتنی.[۹]
برخی از آیات قرآن کریم، ناظر به معنای ریاضت دانسته شده است؛[۱۰] از جمله آیه ۴۰ و ۴۱ سوره نازعات که بر اساس آن، کسی که از مقام پروردگار بترسد و خود را از هوای نفس بازدارد، بهشت جایگاه اوست.[۱۱] از امام علی(ع) هم نقل شده است که هر کس نفس خود را ریاضت مداوم دهد، سود می‌برد.[۱۲]
موارد منع‌شده
ریاضت با شیوه‌های غیرمشروع، مورد نهی قرار گرفته[۱۳] و از همین رو رهبانیت، به‌معنای ترک دنیا[۱۴] منع شده است.[۱۵] {[یادداشت ۱] ملاصدرا، شروع ریاضت پیش از کامل کردن معرفت و عمل کامل به عبادات شرعی را گمراه‌کننده دانسته،[۱۶] و بر همین اساس، معتقد است که تا وقتی در عبادات شرعی کوتاهی شود، جایی برای عبادات حکیمانه و ریاضت‌های سلوکی نیست؛ چرا که منجر به هلاکت خود و هلاک کردن دیگران می‌شود.[۱۷]امام علی(ع) پس از خبریافتن از مهمانی اشرافی‌ای که عثمان بن حنیف در بصره در آن شرکت کرده بود او را مورد عتاب قرار داد و در فرازی از نامه‌ای که برایش نوشت یادآور شد که: «وَ إِنَّما هِي نَفْسِي أَرُوْضُهَا بِالتَّقْوَى لِتَأْتِيَ آمِنَةً يَوْمَ الْخَوْفِ الْأَكْبَرِ، وَ تَثْبُتَ عَلَى جَوَانِبِ الْمَزْلَقِ.» من نفس سركش را با تقوا تمرين مى‌دهم و رام مى‌سازم، تا در آن روز بزرگ و خوفناک با ایمنى وارد صحنه قیامت شود و در آن‌جا که همه مى‌لغزند او ثابت و بى تزلزل بماند. ابن میثم بحرانی شارح نهج البلاغه در شرح بخشی از این نامه گفته است که امام علی(ع) به اصحابش هشدار داده است که این گونه ریاضتی که او متحمل می شود در توانشان نیست زیرا این نوع ریاضت‌ها نیاز به استعداد و آمادگی دارد و زمینه‌اش با رعایت ورع و تلاش در راه دستیابی به کارهای نیک فراهم می‌گردد. [۱۸]
فرازی از نامه امام علی (ع) به عثمان بن حنیف در باره ریاضت نفس:
«وَ إِنَّما هِي نَفْسِي أَرُوْضُهَا بِالتَّقْوَى لِتَأْتِيَ آمِنَةً يَوْمَ الْخَوْفِ الْأَكْبَرِ، وَ تَثْبُتَ عَلَى جَوَانِبِ الْمَزْلَقِ.»
من نفس سركش را با تقوا تمرين مى‌دهم و رام مى‌سازم، تا در آن روز بزرگ و خوفناک با ایمنى وارد صحنه قیامت شود و در آن‌جا كه همه مى‌لغزند او ثابت و بى تزلزل بماند.
*منبع: نهج البلاغه، نامه ۴۵
پانویس
- ↑ فیومی، المصباح المنیر، ۱۴۱۸ق، ص۱۲۸.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ج۲، ص۲۵۱.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۱۳۹۰ش، ج۴، ص۳۷۶۷.
- ↑ مجموعه نویسندگان، فرهنگ فقه، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۲۱۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: خاتمی، آینه مکارم، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۱۴۰؛ گوهرین، شرح اصطلاحات تصوف، ۱۳۸۰ش، ج۶، ص۱۴۲-۱۴۳.
- ↑ القاسانی، شرح منازل السائرین، ۱۳۸۵ش، ص۲۱۸.
- ↑ موسوی تبریزی، مقدمه‌ای بر عرفان عملی، ۱۳۸۷ش، ص۲۴۷.
- ↑ مجموعه نویسندگان، فرهنگ فقه، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۲۱۳.
- ↑ مجموعه نویسندگان، فرهنگ فقه، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۲۱۳.
- ↑ نصیرالدین طوسی، أوصاف الأشراف، ۱۳۶۹ش، ص۳۵.
- ↑ سوره نازعات، آیه ۴۰ و ۴۱؛ بر اساس ترجمه مکارم شیرازی.
- ↑ من استدامَ ریاضةَ نفسه انتفعَ (آمدی، غرر الحکم، ۱۴۱۰ق، ص۶۰۸، ح۶۶۰).
- ↑ گلپایگانی، إرشاد السائل، ۱۴۱۳ق، ص۱۹۷.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۱۳۹۰ش، ج۴، ص۳۷۶۰.
- ↑ ری شهری، میزان الحکمه، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۳۶۲؛مجموعه نویسندگان،، فرهنگ فقه، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۲۱۳.
- ↑ صدرالدین شیرازی، کسر أصنام الجاهلية، ۱۳۸۱ش، ص۳۵.
- ↑ صدرالدین شیرازی، کسر أصنام الجاهلية، ۱۳۸۱ش، ص۳۸.
- ↑ بحرانی، شرح نهج البلاغه،۱۴۰۴ق، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۱۹۴.
یادداشت
- ↑ عنه صلى الله عليه و آله : «لَيسَ في اُمَّتِي رَهبانِيَّـةٌ ، و لا سِياحَةٌ ، و لا زَمٌّ ؛ يعنِي سُكوتٌ» پیامبرخدا خطاب به عثمان بن مظعون:در امّت من نه رهبانيت است ، نه سياحت(دوره گردی وقلندری) و نه زَمّ ؛ يعنى: سكوت
منابع
- آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم ودرر الکلم، تصحیح مهدی رجایی، قم، دار الکتاب الإسلامی، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، ۱۳۹۰ش.
- بحرانی، ابن میثم، شرح نهج البلاغه، تهران دفتر نشر کتاب، ۱۳۶۳ش،۱۴۰۴ق.
- خاتمی، روح الله، آینه مکارم: شرح دعای مکارم الاخلاق امام سجاد(ع)، تهران، زلال، ۱۳۶۸ش.
- ری شهری، محمد، میزان الحکمه(باا ترجمه فارسی)،قم موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۸۹ ش.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، کسر اصنام الجاهلية، تصحیح و تحقیق و مقدمه محسن جهانگیری، با اشراف سید محمد خامنه‌ای، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ۱۳۸۱ش.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، بی تا، بی جا، بی نا.
- فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، المحقق: يوسف الشيخ محمد، الناشر: المكتبة العصريّة، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
- القاسانی، عبدالرزاق، شرح منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری، تحقیق محسن بیدارفر، قم، بیدار، ۱۳۸۵ش/۱۴۲۷ق.
- گلپایگانی، محمدرضا، إرشاد السائل، بیروت، دار الصفوة، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
- گوهرین، صادق، شرح اصطلاحات تصوف، تهران، زوار، ۱۳۸۰ش.
- مجموعه نویسندگان، فرهنگ فقه: مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، زیر نظر محمود هاشمی شاهرودی، ج۴، قم،مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، ۱۳۸۹ش.
- موسوی تبریزی، محسن، مقدمه‌ای بر عرفان عملی و طهارت نفس و شناخت انسان کامل، تهران، موسسه فرهنگی نور علی نور، ۱۳۸۷ش.
- نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، أوصاف الأشراف، تصحیح و تنظیم و تحقیق مهدی شمسالدین، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، نهج البلاغه با ترجمه فارسی روان، تهیه تنظیم محمد جعفر آشتیانی، جعفر امامی، ناشر: مدرسه الامام على بن ابى طالب( ع)، قم ۱۳۸۴ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام