تواضع

تَواضُعْ از فضائل اخلاقی به معنای فروتنی است. در قرآن و حدیث و متون اخلاقی و عرفانی بر آن تأکید شده است. این واژه در اخلاق دینی مسلمانان جایگاهی ویژه دارد که آن را از حد صرف فضیلتی ممدوح فرا‌تر می‌برد. متون دینی سرشار از نمونه‌های اخلاقی تواضع است و بسیاری از بزرگان دین، به این صفت ستوده شده‌اند.

اخلاق

آیات اخلاقی
آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار
احادیث اخلاقی
حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل
فضایل اخلاقی
تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی
رذایل اخلاقی
تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت
اصطلاحات اخلاقی
جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج
عالمان اخلاق
ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی
منابع اخلاقی
قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات

همانگونه که تواضع در برابر پدر و مادر، مؤمنان و معلم و شاگرد توصیه شده، از تواضع نسبت به برخی افراد از جمله متکبران و کافران نهی شده است. همچنین، تواضع فقیر در برابر غنی به سبب ثروتش، ناپسند شمرده شده است.

امام صادق (ع): إِنَّ فِى السَّماءِ مَلَکَینِ مُوَکَّلَینِ بِالعِبادِ، فَمَن تَواضَعَ لِله رَفَعاهُ وَمَن تَکَبَّرَ وَضَعاهُ (ترجمه: در آسمان دو فرشته بر بندگان گماشته شده‌اند پس هر کس براى خدا تواضع کند، او را بالا برند و هر کس تکبر ورزد او را پَست گردانند.)

کافی، ج۲، ص۱۲۲.

مفهوم‌شناسی

تواضع به معنای فروتنی و خود را خوار کردن (تذلّل) آمده‌است. در قرآن کریم واژه تواضع به کار نرفته‌است اما واژگان و تعابیر دیگری وجود دارد که تقریباً همین معنا را می‌رساند، مانند خشوع، خشیت، إخبات، ذلّت و خفض جناح. با توجه به این که در متون دینی و علم اخلاق، تکبر نقطه مقابل تواضع قلمداد شده بنابر این تمام آیاتی که در قرآن از تکبر نهی کرده‌اند در و اقع غیر مستقیم توصیه به تواضع کرده‌اند.مانند:سوره لقمان آیه ۱۸ وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا ۖ إِنَّ اللهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ ترجمه:(پسرم!) با بی‌اعتنایی از مردم روی مگردان، و مغرورانه بر زمین راه مرو که خداوند هیچ متکبّر مغروری را دوست ندارد.

برخی لغت‌شناسان میان این الفاظ تفاوت‌های ظریفی قائل شده‌اند، مثلاً تواضع را توأم با توانایی و «تذلّل» را حاکی از ناتوانی شخص در برابر دیگری می‌دانند، چنانکه تواضع آدمی در برابر خادمان خویش، از سر ناتوانی در برابر ایشان نیست. گفته‌اند که تواضع به اعتبار خُلقیات و افعال ظاهر و باطن و «خشوع» به اعتبار جوارح است و این سخن مشهور که «إذَا تَوَاضَعَ القَلْبُ خَشَعَتِ الْجَوَارِحُ»(هر گاه دل تواضع کند اعضا و جوارح خاشع شوند)، بر همین معنا دلالت دارد یا تواضع با زبان و کردار است و «خشوع» در دل و دیده. معنای این واژه در همه نظام‌های اخلاقی تقریباً یکسان و روشن است و نیازی به تعریف خاص ندارد، هر چند در منابع اسلامی تعاریف مختلفی از آن موجود است، از جمله اینکه «تواضع، راضی بودن به منزلتی فروتر از استحقاق خود است». برخی تعاریف ذکر شده برای تواضع نیز به ویژه با نظر به ضد آن، یعنی تکبر، بیان شده‌است.

تواضع در اخلاق دینی مسلمانان

امام علی (ع): أَشرَفُ الخَلائِقِ التَّواضُعُ وَالحِلمُ وَلینُ الجانِبِ (ترجمه: شریف‌ترین اخلاق، تواضع، بردبارى و نرم خویى است.)

غررالحکم، ج۲، ص۴۴۲.

تواضع در اخلاق دینی مسلمانان جایگاهی ویژه دارد که آن را از حد صرف فضیلتی ممدوح فرا‌تر می‌برد. این معنا را با عنایت به اهمیت تواضع در قرآن و مقابله صریح آیات قرآنی با تکبر و گردنکشی جاهلی می‌توان دریافت. به روزگار جاهلیت، تواضع و فروتنی از فضائل انسان‌های شریف به شمار نمی‌آمد و حتی‌گاه عرب جاهلی، تا آنجا پرستش بت‌ها را پسندیده می‌دانست که تعارضی با غرور وی نداشت. در مقابل، آنچه از آموزه‌های قرآنی به دست می‌آید، نفی قاطع هرگونه کبرورزی نسبت به خداوند و سپس انسان‌های دیگر است. با عنایت به این امر و نیز با توجه به این مطلب که قرآن کریم از صفات اصلی اقوام بی‌ایمان را کبرورزی و گردنکشی آنان می‌داند، نتیجه گرفته می‌شود تواضع، که ضد تکبر است، با ایمان ارتباطی وثیق دارد و یکی از مؤلفه‌های اصلی ایمان است. این نکته به روشنی در کلمه اسلام، که معنای آن تسلیم متواضعانه در برابر خداست آشکار است.

جایگاه

در آیه ۳۵ سوره احزاب نیز خشوع ـ که در برخی تفاسیر ‌‌ همان تواضع معنا شده است ـ در شمار صفات و ویژگی‌های مؤمنان آمده است. همچنین در آیه ۶۳ سوره فرقان، به هنگام توصیف «عبادالرحمن»، آمده است که آنان بر زمین، سبک گام می‌نهند. این وصف طبق برخی تفاسیر، می‌تواند به معنای تواضع در برابر انسان‌های دیگر باشد. از ارتباط ویژه تواضع با ایمان، می‌توان دریافت که اصل تواضع، فروتنی در برابر عظمت خداوند است و تواضع در برابر انسان‌ها از اینجا ناشی می‌شود.

پیامبر اکرم(ص) به عنوان اسوه همگان در قرآن امر به پیامبر(ص) خَفْضِ جناح در برابر مؤمنان شده است وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ و براى آن مؤمنانى كه تو را پيروى كرده‌اند، بال خود را فرو گستر. و این، اهمیت خوی تواضع را از منظر قرآن می‌رساند.

امام صادق (ع): ثَلاثٌ تـُورِثُ المَحَبَّه: الـدَیـنُ وَ التَّـواضُعُ وَ البَذلُ (ترجمه: سه چیز است که محبت آورد: قـرض دادن و فـروتنـى و بخشـش.)

تحف العقول، ص ۳۱۶.

در سیره نبوی روایات متعددی از تواضع ایشان نقل شده، از جمله اشاره شده است که تواضع نزد پیامبر (ص) از دوره کودکی محبوب بود و برای تواضع در برابر خداوند، همچون بندگان (بدون تکیه زدن بر جایی) می‌نشست و همچون بندگان غذا می‌خورد. در باره تواضع امامان شیعه نیز گزارش‌های فراوانی موجود است.امام عسکری(ع) در روایتی نقل کرده که پدر و پسرى به منزل امير المؤمنين (ع) رفتند حضرت به احتراماشان برخاست و آن دو را تکریم کرد و در بالاى مجلس نشاند و خود مقابل آنها نشست. سپس دستور داد غذایی آوردند و آن دو غذا خورند، پس از غذا، قنبر (خدمتکار امام)، آبریز و لگنى چوبى و حوله اى براى خشک کردن دست هایشان آورد و جلو آمد که روى دست مرد آب بریزد. امير المؤمنين عليه السلام از جا جَست و آبریز را گرفت تا به دست مرد آب بريزد، اما مرد خودش را به خاک افکند و عرض كرد: يا امیر المؤمنين! خدا مرا در حالى ببیند كه شما روى دست من آب می ریزيد؟! حضرت فرمود: بنشین و بشوى؛ زيرا خداوند عزّ و جلّ تو را مى بیند كه برادرت كه بر تو امتياز و فضيلتى ندارد خدمتت مى کند و قصدش از این خدمت آن است که خداوند در بهشت ده برابر دنيا عطايش فرمايد. امام عسکری(ع) در پایان حدیث فرمود: شیعه حقیقی کسی است که در این کار از علی پیروی کند. در باره سایر پیامبران نیز به این خصلت اشاره شده است؛ چنانکه بنا به روایتی، خداوند به حضرت موسی گفت: تو را بدان سبب به پیامبری بر گزیدم که در میان همه مردم، کسی متواضع‌تر از تو نیست.

متون دینی سرشار از نمونه‌های اخلاقی تواضع است و بسیاری از بزرگان دین، به این صفت ستوده شده‌اند. همچنین از پیامبر (ص) و امامان شیعه، احادیث و روایات فراوانی در باره تواضع نقل شده است. در نهج البلاغه ضمن خطبه متقین، تواضع در شمار اوصاف پرهیزگاران ذکر شده ، و امام باقر (ع) در حدیثی، علامت اصلی شیعه را تواضع و خضوع دانسته است.

تواضع در برابر عظمت خدا

در احادیث، به ویژه بر تواضع در برابر خدا تأکید شده است که ارتباط مذکور میان تواضع و ایمان را نشان می‌دهد؛ چنانکه در مصباح الشریعة آمده است که حقیقت تواضع را تنها مقربان و واصلان به وحدانیت خداوند در می‌یابند. همچنین، طبق احادیث، تواضع در برابر عظمت خداوند، شرط قبولی عبادت‌هایی چون نماز معرفی شده و در حدیثی از امام صادق علیه السلام، خود تواضع عبادت خوانده شده است.

عبادات واجب همچون نماز و حج نیز چنانکه از آیات قرآن بر می‌آید، به رفع کبر و ایجاد ملکه تواضع در آدمی یاری می‌رساند. بر همین اساس، در دعاهای منقول از امامان شیعه، تواضع از اموری است که مؤمن از خدا درخواست می‌کند.

تواضع در برابر مومنان

بنا بر حدیثی، مؤمن وظیفه دارد نسبت به دیگر مؤمنان متواضع باشد و از فخرفروشی به آنان بپرهیزد. به نظر می‌رسد که مؤمن چون ارزشمندیِ امور را با ملاکِ دوری و نزدیکی به خدا می‌سنجد و معیار ارزش نعمت‌های دنیوی را با توجه به آخرت تعیین می‌کند، در نتیجه تلاش دارد از سرفروتنی حیات زاهدانه‌ای در پیش گیرد و زندگی‌اش را با فقیر‌ترین انسان‌ها همسان سازد. سیره و سلوک پیامبر اکرم(ص)، این معنا را به روشنی نشان می‌دهد. رعایت حد وسط در هر فضیلتی نیکوست و افراط و تفریط در آن مذموم است؛ افراط در تواضع این است که انسان خودبزرگ‌بین باشد و دیگران را حقیر و ناچیز شمرد و تفریط در آن این است که چنان تواضع کند که به ذلت، حقارت و پستی بینجامد.

آثار

امام صادق (ع): إِنَّ مِنَ التَّواضُعِ أَن یَرضَى الرَّجُلُ بِالمَجلِسِ دونَ المَجلِسِ وَأَن یُسَلِّمَ عَلى مَن یَلقى وَأَن یَترُکَ المِراءَ وَإِن کانَ مُحِقّا وَلایُحِبَّ أَن یُحمَدَ عَلَى التَّقوى (ترجمه: از تواضع است که انسان به پایین مجلس رضایت دهد، به هر کس بر مى خورد سلام کند، مجادله را‌‌ رها کند اگر چه حق با او باشد و دوست نداشته باشد که به پرهیزکارى ستایش شود.)

بحار الأنوار، ج۷۵، ص۱۱۸.

مطابق احادیث، تواضع با عقل و علم ارتباط دارد. بنا بر حدیثی نبوی، طلب علم از خداوند، به فزون شدن تواضع در آدمی می‌انجامد. و در حدیثی امام کاظم علیه السلام خطاب به هشام بن حکم تواضع را مرکب عقل خوانده است.

از دیگر آثار تواضع، طبق احادیث، بزرگی و ارج یافتن در دنیا و آخرت است. عبارت «مَنْ تَوَاضَعَ لِله رَفَعَهُ الله (هر که برای خدا تواضع کند، خداوند او را ارج و بزرگی می‌بخشد)» از پیامبر اکرم(ص)، به صورت‌های مختلفی در منابع تکرار شده و مضمون آن در احادیث دیگری از امامان شیعه آمده است. امام صادق(ع) در روایتی به ابوبصیر فرمود: «اى ابا محمد! همانا نوح(ع) در کشتى نشست و هر چه خدا خواهد در کشتى بود (انسان، حیوان و متاع بسیارى بود) و کشتى مأموریت داشت و گرد خانه کعبه طواف کرد...نوح کشتى را به خود واگذاشته بود خداى عزّ و جلّ به کوه‌ها وحی فرمود: که من کشتىِ بنده‌ام نوح را روى یکى از شما قرار می‌دهم‌، کوه‌ها گردن کشیدند و سرافرازى کردند (تکبّر نمودند)، ولى کوه "جودى" فروتنى کرد، و آن کوهى است نزد شما، پس کشتى سینه بر آن کوه گذاشت. آن هنگام نوح(ع) به لغت سریانى فرمود: "یا مارى اَتْقِن"؛‏ یعنى پروردگارا! اصلاح کن».

نهی از تواضع در برابر برخی افراد

بنا بر احادیث، همانگونه که تواضع در برابر پدر و مادر، مؤمنان و معلم و شاگرد توصیه شده، از تواضع نسبت به برخی افراد از جمله متکبران و کافران نهی شده است. همچنین، تواضع فقیر در برابر غنی به سبب ثروتش، ناپسند شمرده شده است. در روایتی از امام صادق(ع) تواضع در برابر غنی به طمع رسیدن به بهره‌ای باعث از دست رفتن دو سوم دین دانسته شده است. نه تنها تواضع در برابر برخی مذموم است بلکه در مواردی انسان مأمور به تکبر است البته نه به معنای تحقق صفت کبر در خود بلکه به معنای برخورد متکبرانه (صوری ونمایشی)با کسی که شایسته تواضع نیست. در روایات مواردی از این‌گونه تکبر معرفی شده است. در روایتی پیامبر خدا فرمود: آن گاه که به انسان‌هاى مؤمنِ متواضع برخوردید، با آنان تواضع کنید، ولى اگربه انسان‌هاى متکبر برخورد نمودید با آنان تکبر ورزید. زیرا این روش, براى آنان خوارى و حقارت مى آورد. در روایت دیگری امیرالمؤمنین(ع) فرمود« التکبّر على المُتَکبّرین هو التواضع بِعینه» . تکبر در برابر متکبرین عین تواضع است.

نشانه‌‌ها

در پاره‌ای احادیث به امور جزئی تری همچون نشانه‌ها و نمودهای تواضع پرداخته شده که برخی از آن‌ها عبارت است از: تقدم در سلام کردن، نشستن در پایین مجلس، غذا خوردن همراه خادمان، ترک آراستن و به سختی انداختن در لباس و خوراک.

جستارهای وابسته

• تکبر

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام