آیه ۲۸ سوره فاطر توجه مؤمنان را به گوناگونی در رنگ نوع بشر، جنبندگان و حیوانات، با هدف تفکر درباره توحید جلب می‌کند. از آیه ۲۸ سوره فاطر، نوعی تلازم بین دانایی و مسئولیت‌پذیری استنباط شده و به استناد حدیثی گفته شده که اگر کسی گفتار و رفتارش هماهنگ نباشد، دانشمند محسوب نمی‌شود. خشیت در این آیه به‌معنی ترس از مسئولیت توأم با درک عظمت مقام پروردگار فهم شده است.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه ۲۸ سوره فاطر |
| واقع در سوره | فاطر |
| شماره آیه | ۲۸ |
| جزء | ۲۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | اخلاقی |
| درباره | نشانه‌های توحید و مسئولیت‌پذیری دانشمندان |
| آیات مرتبط | آیه ۲۷ سوره فاطر |
از آیه ۲۸ سوره فاطر، همچنین این پیام اخلاقی برداشت شده است که مؤمنان باید همیشه بین خوف و رجاء به‌سر ببرند. یکی از کارکردهای اجتماعی علم دانشمندان، گسترش تواضع و تعالی اخلاقی جامعه دانسته شده است.
معرفی، متن و ترجمه آیه
در آیه ۲۸ سوره فاطر به تنوع رنگ در انسان، جنبندگان و حیوانات به‌عنوان نشانه‌های توحید در خالقیت اشاره شده است. در این آیه تصریح شده است که در میان بندگان خداوند تنها عالمان در برابر خداوند احساس مسئولیت می‌کنند.[۱] در بخش پایانی آیه به عزت خداوند یعنی قدرت قاهرش در برابر دشمنان و محبت بی‌انتهایش در تعامل با دوستان، پرداخته شده است.[۲]
وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ كَذَٰلِكَ ۗ إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ
و از انسانها و جنبندگان و چهارپایان انواعی با رنگهای مختلف، (آری) حقیقت چنین است: از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او می‌ترسند؛ خداوند عزیز و غفور است![۳]
آیه ۲۸ سوره فاطر
چه کسانی دانشمند هستند؟
«منظور از علما کسانی هستند که اعمال آنها هماهنگ با سخنان آنها باشد، کسی که گفتار و کردارش هماهنگ نباشد، عالم نیست.» [۴]
به‌نظر علامه طباطبایی از مفسران قرن چهاردهم هجری، منظور از علما در آیه ۲۸ سوره فاطر، علماى باللَّه هستند یعنی کسانی که معرفت تام به اسماء، صفات و افعال خداوند دارند و از این رهگذر دارای قلوب مطمئنه هستند و جان‌هایشان از ننگ وعار شک و اضطراب پاک است و گفتار و رفتارشان هماهنگ است.[۵] برخی نیز از مفهوم عالمِ عامل استفاده کرده‌اند که منظور از دانشمندان در این آیه، افرادی هستند که در برابر وظایف خود احساس مسئولیت کرده به علم خود عمل می‌کنند.[۶]
خشیت علما از خدا
به استناد جمله «انما یخشی الله من عباده العلماء» گفته شده است که خشوع و خضوعِ عالمان به هم‌نشینان و اطرافیان آنها سرایت کرده از این طریق در جامعه رواج پیدا می‌کند.[۷] واعظان و مبلغان نیز از جمله «انما یخشی الله من عباده العلماء»، برای تبیین نسبت دانایی با تواضع، استفاده می‌کنند.[۸]
به گفته مفسران، خشیت دانشمندان نسبت به خدا در این آیه، معنایی عمیق‌تر نسبت به ترس دارد.[۹] علامه طباطبایی می‌گوید منظور از خشیت در آیه، ۲۸ سوره فاطر، خشوع در باطن و خضوع در ظاهر است.[۱۰] مکارم شیرازی نیز ذیل این آیه آورده است که از میان تمامی بندگان، دانشمندان به مقام عالی خشیت یعنی ترس از مسئولیت توأم با درک عظمت مقام پروردگار نائل آمده‌اند.[۱۱]
قرارداشتن مؤمنان بین خوف و رجاء
یکی از کارکردهای اخلاقی آیه ۲۸ سوره فاطر، قراردادن مؤمنان بین خوف و رجاء معرفی شده است.[۱۲] مفهوم خوف و رجاء از جمله پایانی این آیه (إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ) استخراج گردیده است.[۱۳]عزت و قدرت بی‌پایان خداوند که واژه «عزیز» ناظر بدان است، سرچشمه خوف و خشیت اندیشمندان دانسته شده است. چنانکه بخشندگی و رحمت بی‌انتهای الهی که از واژه «غفور» فهم می‌شود، مایه رجاء و امید مؤمنان ارزیابی شده است.[۱۴]سید محمدحسین طباطبائی هم جمله(إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ) را علت برای خشیتِ علما دانسته به این بیان که خداوند چون همیشه قاهر و غالب است؛ عزیز است و از این‌رو عارفان از او خشيت دارند، و چون غفور و نسبت به گناهان و خطاها، بسيار آمرزنده است، عارفان به او ايمان مى‌آورند، و به درگاهش تقرب مى‌جويند، و مشتاق لقاى او هستند.[۱۵]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۱۸، ص۲۴۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۶۳۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۱۸، ص۲۴۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۱۸، ص۲۴۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان،۱۳۹۳ق، ج۱۷، ص۴۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۱۸، ص۲۴۸.
- ↑ صالحی و طاهری، «کارکردهای اخلاقی، اجتماعی و تربیتی علم از دیدگاه حضرت علی علیه السلام و راهکارهای کاربردی آموزش علوم در ایران»، ص۱۴۲.
- ↑ صالحی، طاهری عبده وند، «کارکردهای اخلاقی، اجتماعی و تربیتی علم از دیدگاه حضرت علی(ع) و راهکارهای کاربردی آموزش علوم در ایران»، وبگاه پژوهش‌های معنوی.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۱۸، ص۲۴۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان،۱۳۹۳ق، ج۱۷، ص۴۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۱۸، ص۲۴۷.
- ↑ مصطفوی، «تفسیر إنما يخشى الله من عباده العلماء»، وبگاه علوم قرآن و حدیث.
- ↑ مصطفوی، «تفسیر إنما يخشى الله من عباده العلماء»، وبگاه علوم قرآن و حدیث.
- ↑ مصطفوی، «تفسیر إنما يخشى الله من عباده العلماء»، وبگاه علوم قرآن و حدیث.
- ↑ طباطبائی، المیزان، منشورات اسماعیلیان، ج۱۷، ص۴۳.
منابع
- صالحی، اکبر، و اسفندیار طاهری، «کارکردهای اخلاقی، اجتماعی و تربیتی علم از دیدگاه حضرت علی علیه السلام و راهکارهای کاربردی آموزش علوم در ایران»، در مجله پژوهش‌نامه تربیت تبلیغی، شماره ۳ و ۴، بهار و تابستان ۱۳۹۳ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القران، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۳۹۳ق.
- طباطبائی، محمدحسین، المیزان، بی‌جا، منشورات اسماعیلیان، بی‌تا.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القران، بیروت، دارالمعرفة للطباعة و النشر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- مصطفوی، سید مهدی، «تفسیر إنما يخشى الله من عباده العلماء»، وبگاه علوم قرآن و حدیث، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۳ آبان ۱۴۰۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۰ش.