تَنبیهُ الخَواطِر و نُزهَةُ النَّواظِر معروف به مجموعه وَرّام کتابی با موضوع مواعظ و حِکَم اخلاقی تألیف وَرّام بن ابی‌فراس حلّی (درگذشت ۶۰۵ق) که به زبان عربی نوشته شده و ترجمه‌هایی از آن به فارسی نیز موجود است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | وَرّام بن ابی‌فراس حلّی (متوفای ۶۰۵ق) |
| موضوع | اخلاق |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۲ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مکتبة الفقیه |
نویسنده
وَرّام بن ابی‌فِراس بن حمدان مالکی نخعی حِلّی، فقیه و محدّث امامی قرن ششم و آغاز قرن هفتم قمری است. وی در حلّه به دنیا آمد و در همان شهر در سال ۶۰۵ق درگذشت. از استادان وی، سدیدالدین محمود بن علی حمصی[۱]و از مشایخ روایی وی، محمد بن محمد بن هارون بزاز حلی بودند.[۲]
تَنبیهُ الخَواطِر و نُزهَةُ النَّواظِر معروف به مجموعه ورّام که موضوع آن مواعظ و حِکَم اخلاقی است و مسئلة فی المواسعة والمضایقة[۳] از مهم‌ترین کتاب‌های وی است.
نام کتاب
عنوان کتاب ورّام در منابع به صورت‌های دیگر نیز آمده است؛ مانند تنبیه الخاطر و نزهة الناظر[۴]، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر[۵]، تنبیه الخواطر[۶]، تنبیه الخاطر[۷]، نزهة الناظر[۸] و تنبیه الخواطر و نزهة الناظر.[۹] این کتاب به «مجموعة ورّام» نیز معروف است.
محتوا
موضوع این کتاب اخلاق است. و آن مشتمل بر دو جزء است که هر دو با نظمی تقریبی فصل‌بندی شده‌اند. جزء نخست شامل ۶۶ عنوان مستقل است ولی مؤلف برای مطالب جزء دوم عناوینی مشخص نکرده است.
مضامین عمده کتاب عبارت است از مواعظی در اخلاق عملی همچون سفارش به زهد و تهذیب اخلاق، بر شمردن صفات رذیله و شیوه‌های درمان آنها، ذکر فضائل و راه کسب آنها، مطالبی درباره آداب معاشرت و دیگر جزئیات زندگی، فصول متعددی درباره مرگ و حیات اخروی و وصف قیامت. در جزء دوم، خطبه‌هایی از پیامبر(ص) و امامان و مناظره‌های شیعیان نیز آورده شده است.
در جزء اول، تأثیر احیاء علوم الدین غزالی بر کتاب آشکار است به حدی که می‌توان این جزء را گزیده‌ای از آن کتاب دانست. ورّام در بسیاری موارد نوشته‌های غزالی را عیناً یا با اندک تغییری ذکر کرده بی‌آنکه نامی از وی ببرد.
به طور کلی رویکرد مؤلف را می‌توان اخلاق زاهدانه مبتنی بر قرآن و سنت دانست که با وسعت نظر خاصی همراه شده؛ چنان‌که در کنار احادیث و سخنان بزرگان دین، از شاهان و بزرگان ایرانی و صوفیه و اهل حکمت نیز سخنان و حکایاتی آورده است. از چینش محتواهای مختلف در کتاب فهمیده می شود که نظم خاصی بر کتاب حاکم نیست و کتاب مانند کتاب های کشکول است که دربردارنده مطالب متفرقه و متنوع در زمینه ها و موضوعات مختلف است.نویسنده پس از مقدمه کوتاهی کتابش را با نقل اشعاری درباره بی اعتباری و بی ارزشی دنیا شروع کرده است.
[یادداشت ۱] این دنیاست که به ساکنانش می‌گوید: از حمله و حیله من بترسید و برحذر باشید. لبخند نیکویم شما را نفریبد چرا که اگر چه حرفم خنده و شادی آور است اما کارهایم گریه آور است. من دنیا هستم چونان شهدی که در آن سَم است و یا مانند مرداری که با مشک لعاب شده است.
مطلب پایانی کتاب روایت مرفوعه‌ای است از عبدالعظیم حسنی به از امام باقر(ع) خطاب به محمد بن مسلم که او را فریب خوردن توسط مردمان و اتلاف وقتش با سخنان بیهوده و نقل قول های بی اساس پرهیز داده است. در ادامه روایت امام باقر(ع) به محمدبن مسلم توصیه کرده که هیچگاه کار نیک و بدی را که کرده است کوچک نشمرد چرا که روزی باعث خوشحالی و ناراحتی او خواهد شد و در پایان فرمود که تقوی تنها به طولانی بودن عبادت نیست بلکه تقوی دوری کردن از شبهه‌هاست. [۱۱]
نقاط ضعف
- اشکال ساختاری: به رغم وجود عناوین مشخص برای هر فصل، مطالب فصول وحدت موضوعی ندارد و بیشتر مجموعه‌ای است حاوی احادیث و اشعار و امثال و حکایات.
- اشکال سندی: روایات معتبر و نامعتبر، و ضعیف و قوی در آن وجود دارد.[۱۲] گرچه به نظر آقا بزرگ تهرانی[۱۳] ورّام به عمد اخبار شیعی و سنّی را در آمیخته است تا اهل سنت به کتاب رغبت کنند و هدایت شوند.
نسخه‌ها
از این کتاب یک تحریر مختصر و یک تحریر مفصّل وجود داشته است.[۱۴]
سید بن طاووس مواردی را به نقل از این کتاب در فلاح السائل و الیقین آورده که در نسخه چاپی نیست و احتمالاً براساس تحریر مفصّل کتاب بوده است.[۱۵]
نسخه متداول تنبیه الخواطر دو جزء در یک مجلد است که نخستین بار در ۱۳۰۲-۱۳۰۳ در تهران، چاپ سنگی شد و پس از آن مکرر به چاپ رسید. نسخه‌ای از آن نیز در تهران با تصحیح و تعلیقات شیخ علی اصغر حامد چاپ شده است.
ترجمه‌ها
- ترجمه محمدرضا عطایی با عنوان مجموعه ورّام: آداب و اخلاق در اسلام در ۱۳۶۹ش در مشهد
- ترجمه سید صادق بن حسین توشخانکی در ۱۳۰۱ق.[۱۶]
پانویس
- ↑ رازی، الفهرست، ۱۳۶۶ش، ص۱۲۹.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، نشر مطبعة الخيام، ج۵، ص۲۸۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۰، ص۳۹۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۰، ۲۲، ۱۰۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۲، ص۶۶.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل،۱۴۰۸ق، ۱۹۸۷م، ج۱، ص۱۰۹؛ امین، اعیان الشیعة، ج۳، ص۴۴۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۹، ج ۸۵، ص۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه،۱۴۰۸ق، ج ۲۰،ص۱۰۹.
- ↑ امین، مستدرکات اعیان الشیعه، ج۱، ص۲۵۰.
- ↑ ورّام بن أبي فراس، مجموعة ورّام (تنبيه الخواطر و نزهة النواظر)، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱.
- ↑ ورّام بن أبي فراس، مجموعة ورّام (تنبيه الخواطر و نزهة النواظر)، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۰۵
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، قسم ۲،ص۳۳۸.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج ۲۴،ص۱۳۱.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۵، ص۲۸۶.
- ↑ کولبرگ، کتابخانه ابن طاووس، ص۳۸۶.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج ۴،ص۱۳۴.
یادداشت
- ↑ اشعار از عبدالواحد بن نصر بن محمد المخزومي معروف به ببغاء. شاعر مشهور دربار سیف‌الدوله در عصر عباسیان است.
منابع
- آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، نجف: مکتبة صاحب الذریعة العامة، بی‌تا.
- ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۲۲ق.
- عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰ق/۱۹۷۱م.
- ابن طاووس، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، قم، ۱۴۰۹ق.
- ابن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیلة، چاپ غلامحسین مجیدی، قم، ۱۳۷۷ش.
- ابن طاووس، کشف المحجة لثمرة المهجة، نجف، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
- افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
- امین، حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت، ۱۴۰۸-۱۴۱۶ق/ ۱۹۸۷-۱۹۹۶م.
- امین، محسن، اعیان الشیعة، چاپ حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- جواد، مصطفی، «جاوان القبیلة الکردیة المنسیة و مشاهیرالجاوانیین»، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج۴، ش ۱، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
- حر عاملی، محمدبن حسن، امل الا´مل، چاپ احمد حسینی، قسم۲، قم، ۱۳۶۲ش.
- کولبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم، ۱۳۷۱ش.
- منتجب الدین رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم، ۱۳۶۶ش.
- میرزا حسین نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، چاپ سنگی تهران، ۱۳۱۸-۱۳۲۱، چاپ افست تهران، ۱۳۸۲-۱۳۸۳.
- ورّام، مسعود بن عیسی، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، چاپ علی اصغر حامد، تهران، ۱۳۷۶.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله : دانشنامه جهان اسلام