آیه ۲۳ سوره احزاب درباره مؤمنانی است که به عهدشان با خدا پای‌بند بودند و برخی از آنها به شهادت رسیدند و برخی منتظر شهادت ماندند. از نظر علامه طباطبایی، منظور از آن عهد این است که هنگام روبرو شدن با دشمن، فرار نکنند و ثابت‌قدم در کنار پیامبر(ص) بمانند.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره احزاب |
| شماره آیه | ۲۳ |
| جزء | ۲۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| موضوع | عهد مؤمنان با خدا درباره همراهی پیامبر در جنگ‌ها |
| درباره | حمزة بن عبدالمطلب، جعفر بن ابی‌طالب و امام علی(ع) |
| سایر | شهدای جنگ بدر و احد |
برای این آیه شأن‌نزول‌های مختلفی ذکر شده است. به‌گفته نویسنده تفسیر منهج الصادقین، بیشتر مفسران و محدثان برآنند که این آیه در شأن امام علی(ع)، حمزه بن عبدالمطلب، جعفر بن ابی‌طالب و عبیده بن حارث نازل شده است. روایتی از امام علی(ع) نیز در این باره نقل شده است. در منابع تفسیری اهل‌سنت نیز، شأن نزول این آیه را درباره اَنَس بن نَضْر، از صحابه، دانسته‌اند.
در تفاسیر شیعه، مراد از «مَنْ قَضى نَحْبَه» یعنی کسانی که به شهادت رسیدند، حمزه و جعفر بن ابی‌طالب و مقصود از کسانی که در انتظارند، علی(ع) دانسته شده است. در منابع اهل‌سنت نیز حمزه و شهیدان جنگ بدر و اُحُد مصادیق «مَنْ قَضى نَحْبَه» شمرده شده‌اند. به باور ناصر مکارم شیرازی، میان تفاسیر و مصادیق ذکر شده ذیل آیه، منافاتی نیست؛ زیرا آیه مفهوم گسترده‌ای دارد و همه شهیدان و همه کسانی را که در انتظار شهادت‌‌اند، دربرمی‌گیرد.
این آیه درباره شهیدان، بسیار به کار رفته است؛ برای نمونه امام حسین(ع) پس از شهادت مُسْلم بن عَوْسَجَه و مسلم بن عقیل این آیه را تلاوت نمود. همچنین در پیام‌های تسلیت درباره شهدا به کار رفته است.
متن و ترجمه
آیه ۲۳ سوره احزاب به گروه خاصی از مؤمنان اشاره دارد که در تأسی و پیروی از پیامبر(ص) از دیگران پیشگام‌تر بودند و بر عهد و پیمانشان با خدا (فداکاری تا آخرین نفس) ایستادند. بعضی از آنان به عهد خود وفا کرده و به شهادت رسیدند و برخی نیز در انتظارند و هیچ‌گونه تغییر و تبدیلی در عهد و پیمان خود ندادند و هیچ انحراف و تزلزلی در کار خود پیدا نکردند.[۱]
مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ ۖ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَىٰ نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ ۖ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا
از میان مؤمنان مردانی‌اند که به آنچه با خدا عهد بستند، صادقانه وفا کردند. برخی از آنان به شهادت رسیدند و برخی از آنها در [همین] انتظارند و [هرگز عقیده خود را] تبدیل نکردند.(ترجمه فولادوند)
شأن نزول
شأن‌نزول‌های مختلفی برای آیه ۲۳ سوره احزاب نقل شده است. به گفته ملا فتح‌الله کاشانی (درگذشت ۹۸۸ق) در تفسیر منهج الصادقین، جمهور مفسران و محدثان برآنند که این آیه در شأن امام علی(ع)، حمزه بن عبدالمُطَّلِب، جعفر بن ابی‌طالب و عُبیدة بن حارث نازل شده است.[۲] وی در جای دیگری نقل کرده است سبب نزول آیه درباره گروهی از صحابه مانند حمزه بن عبدالمطلب، مُصعَب بن عُمیر و انس بن جبیر است که نذر کرده بودند تا در میدان جنگ ملازم پیامبر(ص) باشند و تا به شهادت نرسند، آرام نگیرند. خداوند در آیه ۲۳ احزاب این گروه از مؤمنان را توصیف کرده که آنان در عهد خود راست‌‌گو بودند.[۳] برپایه روایتی از امام علی(ع) این آیه درباره خودشان، حمزه و جعفر و عبیدة بن حارث نازل شد.[۴]
در تفسیر طبری نقل شده این آیه درباره گروهی نازل شد که در جنگ بدر شهید نشدند؛ پس با خدا عهد کردند که به همراه پیامبر(ص) با مشرکین جنگ کنند. عده‌ای از آنان به شهادت رسیدند و برخی شهید نشدند و منتظر شهادت ماندند.[۵]
در منابع اهل‌سنت، از انس بن مالک نقل شده که این آیه درباره عمویش انس بن نضر، نازل شده است. انس که در جنگ بدر غایب بود، گفت در نخستین جنگ پیامبر(ص) با مشرکان غایب بودم، اگر جنگ دیگری رخ دهد، در کنار پیامبر جنگ خواهم کرد. پس در جنگ اُحُد حضور یافت و جنگید تا به شهادت رسید.[۶]
تفسیر
به نظر علامه طباطبایی، «صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ» یعنی آن مؤمنان، راستگویی خود را در آنچه با پیامبر(ص) عهد کرده بودند، ثابت کردند. آن عهد این بود که هنگامی که با دشمن روبرو شدند، فرار و پشت به دشمن نکنند.[۷] «فَمِنْهم مَنْ قَضى نَحْبَه» نیز یعنی برخی از مؤمنان در جنگ اجلشان رسید و مردند یا در راه خدا کشته شدند؛ و برخی دیگر «مَنْ يَنْتَظِر»، در انتظار رسیدن اجلشان هستند و از عهد خود سرپیچی نکردند.[۸]
واژه نَحْب به معانی همچون نذر و پیمان، مرگ و خطر آمده است.[۹] طبرسی،[۱۰] ملافتح‌الله کاشانی،[۱۱] راغِب اصفهانی[۱۲] و علامه طباطبایی[۱۳] به نقل از راغب در المفردات، معنای اصلی نَحْب را نذر و «قَضی نَحْبَه» را به معنای وفای به نذر دانسته‌اند؛ اما معتقدند مراد از واژه نحب در آیه ۲۳ احزاب، مردن یا کشته شدن در راه خداست.
مصادیق آیه
درباره اینکه این آیه ناظر به چه کسانی است، میان مفسران اختلاف‌نظر وجود دارد. در تفسیر قمی از امام باقر(ع)[۱۴] و در التبیان شیخ طوسی[۱۵] آمده است که مراد از کسانی که به شهادت رسیدند، حمزه و جعفر بن ابی‌طالب و مقصود از کسانی که در انتظارند، علی(ع) است. این مطلب را حاکم حَسَکانی (درگذشت ۴۹۰ق) از علمای اهل‌سنت در شَواهدُ التَنزیل از ابن‌عباس نقل کرده است.[۱۶] در روایتی از امام علی(ع) نقل شده که این آیه درباره ما نازل شده است؛ به خدا سوگند من در انتظارم و هیچ تغییر و تبدلی در من ایجاد نشده است.[۱۷]
در روایتی که امام صادق(ع) از پیامبر(ص) خطاب به علی(ع) نقل کرده آمده است: هر کسی تو را دوست بدارد و بمیرد «فقد قَضى نَحْبَه» به عهد خود وفا کرده و کسی که تو را دوست دارد و هنوز نمرده «فَهُوَ يَنْتَظِرُ» در انتظار است.[۱۸]
برخی از مفسران فقره ««مَنْ قَضى نَحْبَه» را ناظر به شهیدان جنگ بدر و احد دانسته‌اند.[۱۹]
در تفسیر مقاتل بن سلیمان، از تفاسیر قرن دوم هجری قمری، آمده که مراد از وفای به عهد، لیلةالعقبة (بیعت عَقَبه که به بیعت مردم یثرب با رسول خدا(ص) پیش از هجرت آن حضرت اشاره دارد) در مکه است، منظور از کسانی که به شهادت رسیدند، حمزه و یارانش است که در جنگ اُحُد شهید شدند.[۲۰]
پیامبر خدا(ص) درباره دوستی با امام علی(ع):
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله: «يَا عَلِيُّ مَنْ أَحَبَّكَ ثُمَّ مَاتَ فَقَدْ قَضى نَحْبَهُ وَ مَنْ أَحَبَّكَ وَ لَمْ يَمُتْ فَهُوَ يَنْتَظِرُ وَ مَا طَلَعَتْ شَمْسٌ وَ لَا غَرَبَتْ إِلَّا طَلَعَتْ عَلَيْهِ بِرِزْقٍ وَ إِيمَانٍ»
رسول خدا(ص) فرمود: يا على هر كه تو را دوست بدارد و بميرد وظیفه‌اش را انجام داده است و هر كه تو را دوست دارد و هنوز نمرده است در انتظار باشد و خورشید طلوع و غروب نمی‌کند، مگر آنکه از ایمان و روزی تازه‌ای بهره‌مند می‌گردد.[۲۱]
از ابن‌عباس نیز نقل شده که مراد از «مَنْ قَضى نَحْبَه» حمزه و سایر شهدای احد و انس بن نضر و یارانش است.[۲۲] در برخی منابع تفسیری، طَلحة بن عبیدالله نیز از مصادیق «مَنْ قَضى نَحْبَه» شمرده شده است.[۲۳]
به باور آیت‌الله مکارم شیرازی، میان تفاسیر و مصادیق ذکر شده ذیل آیه، منافاتی نیست؛ زیرا آیه مفهوم گسترده‌ای دارد که همه شهیدان اسلام را که پیش از ماجرای جنگ اَحزاب شهید شدند و بلکه هر شهیدی در هر زمان و مکان را شامل می‌شود. منتظران نیز تمام کسانی را که در انتظار پیروزی و شهادت بودند، دربرمی‌گیرد؛ البته افرادی مانند حمزه و علی(ع) در رأس این دو گروه قرار داشتند.[۲۴]
کاربردها
این آیه در موارد متعددی درباره شهیدان به کار رفته است. نقل شده امام حسین(ع) این آیه را در واقعه کربلا و در کنار جنازه شهدای کربلا همچون مُسْلم بن عَوْسَجَه تلاوت نمود.[۲۵] همچنین گفته شده آن حضرت هنگامی که خبر شهادت مسلم بن عقیل را شنید، این آیه را خواند.[۲۶] امام خمینی در پیام تسلیت به مناسبت شهادت عطاء‌الله اشرفی اصفهانی، از شهدای محراب، او را از مصادیق بارز «رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ» معرفی کرد.[۲۷] در یادواره‌های شهدا و پیام‌های تسلیت درباره شهدا[۲۸] از جمله پیام تسلیت مراجع تقلید و علما در شهادت سردار سلیمانی[۲۹] نیز این آیه بسیار به کار رفته است.
در حرم امام حسین(ع) در بالای باب الشهداء[۳۰] و باب رأس الحسین(ع)[۳۱] این آیه نوشته شده است.
نگارخانه
-
آیه ۲۳ سور احزاب نصب شده در دیدار آیت الله خامنه‌ای با خانواده سردار سلیمانی در اولین سالگرد شهادتش. ۱۳۹۹ش.
-
خون‌نامه یگان دیدبانی گردان ادوات لشکر ۳۲ انصارالحسین همدان در ۲ دی ۱۳۶۵ش.
-
پوستر تایپوگرافیکی آیه ۲۳ احزاب با استفاده از خط ثلث و ترکیب رنگ پرچم ایران از مسعود نجابتی، طراح و خوشنویس ایرانی.
-
آیه ۲۳ احزاب بر روی سنگ قبر حسن شحاته، از رهبران شیعیان مصر.
-
درج بخشی از آیه ۲۳ سوره احزاب در لوگوی بنیاد شهید و امور ایثارگران
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۴۵.
- ↑ کاشانی، منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۷، ص۲۷۲.
- ↑ کاشانی، منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۷، ص۲۷۱.
- ↑ عروسی حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۲۵۸.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۱، ص۹۳.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۱۹؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۱، ص۹۳؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۴۹؛ واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۳۶۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۲۹۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۲۹۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۴۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۴۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۴۹.
- ↑ کاشانی، منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۷، ص۲۷۱.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ۷۹۳ و ۷۹۴.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۲۹۰.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳۰۷ و ج۲، ص۱۸۸و۱۸۹.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۸، ص۳۲۹.
- ↑ حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۶.
- ↑ حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۵؛ عروسی حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۲۵۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۳۰۶.
- ↑ نگاه کنید به: طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۵، ص۱۸۰؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۴۹.
- ↑ مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۳، ص۴۸۴.
- ↑ کلینی، الكافى، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۳۰۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۴۹.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۱، ص۹۴؛ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۵، ص۱۸۱؛ واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۳۶۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۴۶ و ۲۴۷.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۴۶ و ۲۴۷.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار ،۱۳۹۰ش، ج۱۷، ص۳۲۹؛ مقدس، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، ۱۳۸۸ش، ص۱۶۰.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۵۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: «بیانات در دیدار دست‌اندرکاران کنگره شهدای استان ایلام»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای؛ «پیام به مناسبت هفته دفاع مقدس و روز تجلیل از شهیدان و ایثارگران»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای؛ «پیام آیت‌الله العظمی نوری همدانی به سومین یادواره شهدای قرآنی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله العظمی نوری همدانی؛ «تجلیل از مادران، همسران و دختران شهدای روحانی قم»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «پیام‌های تسلیت مراجع تقلید، علما و شخصیت‌های حوزوی به شهادت سردار سلیمانی»، خبرگزاری میزان.
- ↑ مقدس، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۹.
- ↑ مقدس، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۹.
منابع
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق محمد زهیر بن ناصر الناصر، بیروت، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- «بیانات در دیدار دست‌اندرکاران کنگره شهدای استان ایلام»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۳۰ آبان ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۲ش.
- «پیام آیت‌الله العظمی نوری همدانی به سومین یادواره شهدای قرآنی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله العظمی نوری همدانی، تاریخ درج مطلب: ۱۰ دی ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۲ش.
- «پیام به مناسبت هفته دفاع مقدس و روز تجلیل از شهیدان و ایثارگران»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۵ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۲ش.
- «پیام‌های تسلیت مراجع تقلید، علما و شخصیت‌های حوزوی به شهادت سردار سلیمانی»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۱۳ دی ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۲ش.
- «تجلیل از مادران، همسران و دختران شهدای روحانی قم»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ دی ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۲ش.
- حاکم حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن علی، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت-دمشق، دار القلم- الدار الشامیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- رسولی محلاتی، هاشم، ترجمه روضه کافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، ناشر: انتشارات علميه اسلاميه، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر: تفسیر قرآن العظیم، اردن-اربد، دار الکتاب الثقافی، چاپ اول، ۲۰۰۸م.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح فضل‌الله یزدی طباطبایی و سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر بن یزید، جامع البیان فی تفسیر القرآن (تفسیر الطبری)، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۳۶۳ش.
- کاشانی، ملا فتح‌الله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، کتابفروشی محمدحسن علمی، ۱۳۳۶ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، نشر صدرا، ۱۳۹۰ش، بی جا.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق محمود عبدالله شحاته، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۳ق
- مقدس، احسان، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، تهران، نشر مشعر، چاپ سوم، ۱۳۸۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق كمال بسيونى زغلول، بیروت، درا الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.